Ηταν το 2016, όταν στην Πολωνία όλο και περισσότερες παραστάσεις τελείωναν με τους ηθοποιούς να εμφανίζονται στο χειροκρότημα με τα στόματα σφραγισμένα με μαύρη ταινία. Επρόκειτο για μια συμβολική όσο και ηχηρή κίνηση συμπαράστασης στον Κρίστιαν Λούπα, τον σπουδαιότερο εν ζωή Πολωνό σκηνοθέτη, ο οποίος είχε εκφράσει έντονα την ανησυχία του για τη συντηρητική πολιτική της νεοεκλεγείσας κυβέρνησης. Η συνέχεια, δυστυχώς, δεν τον διέψευσε.
Στο κέντρο μιας Ευρώπης, όπου η ξενοφοβία κερδίζει ολοένα έδαφος, η πολιτική της νέας (ακρο)δεξιάς κυβέρνησης της Πολωνίας ξεπέρασε ακόμη και τους πιο απαισιόδοξους, καθώς ξεκίνησε την εφαρμογή μιας σειράς συντηρητικότατων μέτρων, που γύρισαν τη χώρα δεκαετίες πίσω. Τότε ο Λούπα δημοσίευσε ένα συγκλονιστικό προσωπικό μανιφέστο διερωτώμενος αν ο καλλιτέχνης έχει τη δύναμη να επηρεάσει τα πράγματα. Άφηνε να διαφανεί η ανησυχία του για μια Ευρώπη που καταρρέει, εξέφραζε τη δυσαρέσκειά του για μια χώρα όπου ένιωθε όλο και πιο ξένος και δήλωνε ίσως ανήμπορος να κάνει κάτι. Ευτυχώς δεν εγκατέλειψε, αντιθέτως πέρασε στην έμπρακτη καλλιτεχνική αντεπίθεση.
Περί «Δίκης»
Διόλου τυχαία στράφηκε, για πρώτη φορά στη σκηνοθετική του σταδιοδρομία, στον Κάφκα και ξεκίνησε να δουλεύει πάνω στη «Δίκη». Η ιστορία του Γιόζεφ Κ., που βλέπει την αξιοπρέπεια και τελικά την ίδια τη ζωή του να συντρίβονται από έναν απρόσωπο όσο και τυραννικό κρατικό μηχανισμό, περιγράφει ιδανικά τη σύγχρονη Ευρώπη του 21ου αιώνα. Η συνέχεια δεν ήταν εύκολη. Για την ακρίβεια, ο Λούπα αποφάσισε να διακόψει τις δοκιμές της παράστασης, που προοριζόταν για το Teatr Polski του Βρόκλαβ, ως ένδειξη διαμαρτυρίας για το διορισμό νέου μάνατζερ στο θέατρο, που έφερε μαζί του μαύρες πρακτικές του παρελθόντος, λογοκρίνοντας κείμενα, απολύοντας ηθοποιούς, κατεβάζοντας όσες παραστάσεις αντιτίθονταν στις αρχές του κυβερνώντος κόμματος, ακόμη και απαγορεύοντας την είσοδο σε θεατές που διαδήλωναν εναντίον του. Τότε εκδηλώθηκε ένα έμπρακτο κύμα συμπαράστασής του από μερικούς εκ των σημαντικότερων ευρωπαϊκών θεατρικών οργανισμών, οι οποίοι έσπευσαν να συνεισφέρουν στο ανέβασμα της παράστασης. Η πρεμιέρα τελικά έγινε στη Βαρσοβία τον Νοέμβριο του 2017 και ακολούθησε η ευρωπαϊκή περιοδεία της. Η δική μας Στέγη συμμετέχει στην παραγωγή αυτού του σπουδαίου, πρώτα απ’ όλα πολιτικού γεγονότος που θα δούμε σε λίγες ημέρες εκεί.
Σε μια πεντάωρη παράσταση (6-10/3), το εμβληματικό κείμενο του Κάφκα μεταμορφώνεται σε ένα δριμύ «κατηγορώ» για τη σύγχρονη κατάσταση στην Πολωνία, με ευθείς αναφορές στη νέα πολιτική και θεατρική πραγματικότητα που επέφερε το υπερσυντηρητικό κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη. Ό,τι συμβαίνει επί σκηνής αφορά μια απτή πολιτική πραγματικότητα που χτυπάει όλο και περισσότερες πόρτες στην Ευρώπη, βάζει σε κίνδυνο την ελευθερία έκφρασης και καταστέλλει ακόμη και στοιχειώδεις ατομικές ελευθερίες.
Το θέατρο ως πολιτική έκφραση
Ο Λούπα φαίνεται να στράφηκε κάπως αργά στο ακραιφνές πολιτικό θέατρο. Τα υπαρξιακά θέματα μονοπωλούσαν επί χρόνια το ενδιαφέρον του και συγγραφείς όπως ο Ντοστογιέφσκι και –κυρίως– οι συντοπίτες του Μρόζεκ, Βίτκιεβις, Γκομπρόβιτς και αρκετά άλλα ονόματα από την πλούσια πολωνική παραγωγή βρίσκονταν στις κυρίαρχες επιλογές του. Αυτή η λογοτεχνική και θεατρική σοδειά που μπορούσε να εκφράσει τις ανησυχίες του Λούπα είχε παραχθεί κατά την κομμουνιστική περίοδο της χώρας, όταν η αυστηρότατη λογοκρισία, ο έλεγχος των θεάτρων και του ρεπερτορίου στοίχειωναν μεν την πνευματική ζωή και την καλλιτεχνική έκφραση, αυτές όμως κατάφεραν να αναπτύξουν τα δικά τους αντισώματα.
Έτσι μια σειρά από συγγραφείς, αρνούμενοι το σοσιαλιστικό ρεαλισμό, κατέφυγαν στον εξπρεσιονισμό και στο θέατρο του παραλόγου, όπου τίποτα δεν λέγεται καθαρά, υπονοούνται όμως πολλά. Στο επίκεντρο των έργων τους, στα οποία βάσισε ο Λούπα αρκετές –ειδικά από τις πρώτες– παραστάσεις του, βρισκόταν η αναζήτηση μιας ουσιαστικής ελευθερίας, της ελευθερίας του πνεύματος και της ύπαρξης. Έγινε έτσι ένας από τους σκηνοθέτες που ενδιαφέρθηκαν περισσότερο για την ανάδειξη της ελευθερίας του ατόμου ως υπέρτατου αγαθού.
Αργότερα η επαφή του με το θέατρο του Αυστριακού Τόμας Μπέρνχαρντ αποδείχτηκε σημαίνουσα και αποκαλυπτική, καθώς σηματοδότησε τη στροφή του προς το ριζοσπαστικό πολιτικό ρεπερτόριο και φώτισε τη στενή πνευματική συγγένεια των δύο αντρών. Η «Πλατεία Ηρώων», το εμβληματικό έργο στο οποίο ο Μπέρνχαρντ δηλώνει έντονα την αποστροφή του για το λαό της Αυστρίας και τη συμπόρευσή του με τον Χίτλερ κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, έγινε παράσταση από τον Λούπα το 2015· ήταν μια σαφής έκφραση της αντίστοιχης διάθεσης προς τους δικούς του συμπατριώτες. Στο μανιφέστο του, που κυκλοφόρησε λίγο αργότερα την ίδια χρονιά, δήλωνε: «Δεν αισθάνομαι Πολωνός, νιώθω όπως ο Τόμας Μπέρνχαρντ, ο οποίος ταλανιζόταν στο τέλος της ζωής του από την ακαταμάχητη επιθυμία να εγκαταλείψει τον τόπο όπου ήταν υποχρεωμένος να είναι Αυστριακός».
Who is who
Η προετοιμασία της «Δίκης» το 2016 σηματοδότησε τη συμπλήρωση σαράντα χρόνων ενεργούς σκηνοθετικής σταδιοδρομίας για τον Κρίστιαν Λούπα. Χάρη σε αυτόν, το πολωνικό θέατρο ξεπέρασε την «κρίση ταυτότητας» που ακολούθησε την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος, ανακτώντας τα ερείσματα και τον παρεμβατικό ρόλο που είχε τότε. Το 1976 υπέγραψε την πρώτη του επαγγελματική δουλειά σε ένα μικρό, περιφερειακό θέατρο, όπου έμεινε για εννέα χρόνια και συγκέντρωσε γύρω του μια αφοσιωμένη ομάδα ηθοποιών με τους οποίους δούλεψε σε εργαστηριακές συνθήκες, ενώ εκεί ανέπτυξε και το προσωπικό του ύφος: έντονη εικαστικότητα (είχε έφεση στο σχέδιο και σπούδασε καλές τέχνες), στενή δουλειά με τους ηθοποιούς και ιδιαίτερη αντιμετώπιση της σιωπής και του σκηνικού χρόνου. Ξεκινώντας τη συνεργασία του με το περίφημο Stary Teatr της Κρακοβίας –ένα υπόδειγμα θεάτρου συνόλου– περίπου στα μέσα της δεκαετίας του ’80, υπέγραψε εμβληματικές δουλειές, βραβεύτηκε με σημαντικά βραβεία (Σίλερ 1992, Ευρωπαϊκό Βραβείο Θεάτρου 2009) και καθιέρωσε εαυτόν ως έναν από τους πλέον οραματιστές σκηνοθέτες.
Know How
Στην εννιάωρη παράσταση των «Αδερφών Καραμάζοφ» (1990) οι Πολωνοί θεατές ήρθαν αντιμέτωποι με μεγάλα διαστήματα σκηνικής αδράνειας που δοκίμασαν τις αντοχές τους και προκάλεσαν έντονες κριτικές διαμάχες. Η παράσταση όμως εξυμνήθηκε ειδικά για το ότι κατάφερε να καθρεφτίσει έμμεσα την κρίση των πνευματικών αξιών που δοκίμαζε η μετα-κομμουνιστική Πολωνία.
Το καλοκαίρι του 2004 το ελληνικό κοινό απόλαυσε στο Ηρώδειο, σε παγκόσμια πρεμιέρα και συμπαραγωγή του Stary Teatr και του Φεστιβάλ Αθηνών, την παράσταση «Τάδε έφη Ζαρατούστρα», βασισμένη στο μεγαλειώδες έργο του Νίτσε. Ο Λούπα είχε επιλέξει ως φράση-κλειδί της παράστασης τη ρήση «Ο άνθρωπος είναι κάτι που πρέπει να ξεπεραστεί».
Με την «Ξύλευση» του Τόμας Μπέρνχαρντ (Teatr Polski, 2014) ο Λούπα άνοιξε από σκηνής μια συζήτηση για τον ρόλο της «πνευματικής ελίτ» της χώρας του και την άκρατη εμπορευματοποίηση του πολωνικού θεάτρου. Μέσα σε ένα σκηνικό-γυάλινο κουτί εγκλώβισε τους ήρωες –όλοι τους καλλιτέχνες– σαν να ήταν αντικείμενα υπό επιστημονική παρατήρηση.
Περισσότερες πληροφορίες
Η δίκη
Η κραυγή του Πολωνού σπουδαίου σκηνοθέτη για τα αυξανόμενα φαινόμενα λογοκρισίας στην πατρίδα του κορυφώνεται σε μια πεντάωρη παράσταση, η οποία τα βάζει με το τέρας της εξουσίας.
