Λεονάρδος Μπατής: «Μια κωμωδία για την εθνική μας τραγωδία»

Έτσι περιγράφει τον –γραμμένο το 1893- «Γενικό Γραμματέα» του Ηλία Καπετανάκη που ανεβαίνει από τις 26/1 στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού θεάτρου ο πρωταγωνιστής του, Λεονάρδος Μπατής.

Ηθοποιός-περίπτωση, πολυτάλαντος και με πληθωρικό ταμπεραμέντο, εμψυχωτής (καθώς επίσης και το πρώτο κλαρίνο) της μπάντας Klezmer Yunan που ενώνει την ελληνική παραδοσιακή μουσική με εκείνη των Εβραίων Ασκενάζι, ο Λεονάρδος Μπατής γίνεται φέτος ο «Γενικός Γραμματέας». Μιλάμε, ασφαλώς, για την ομώνυμη κωμωδία μετ’ ασμάτων του 1893 δια χειρός Ηλία Καπετανάκη. Αυτό το έργο του πάλαι ποτέ ανεβάζει στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού θεάτρου, από τις 26/1, η ταλαντούχα σκηνοθέτις Σοφία Μαραθάκη με τρόπο δεόντως ανατρεπτικό, σαν μια οπερέτα που δείχνει το πώς η ουτοπία της αστικής ζωής μετατρέπεται σε δυστοπία...

«Θα παίρνω και θα δίνω παράσημα με τα δυο μου χέρια», «Θα βγάλω όνομα!»: αυτά ονειρεύεται ο ήρωας του Ηλία Καπετανάκη. Πώς θα τον περιέγραφες; Ένας αγαθός και καλόκαρδος επαρχιώτης είναι. Σημαίνον πρόσωπο στο χωριό. Το χωριό δεν κατονομάζεται από τον Καπετανάκη, εμείς όμως το τοποθετήσαμε στα Φιλιατρά.

Γιατί ειδικά στα Φιλιατρά; Γιατί εκεί υπάρχει ένα τεράστιο γλυπτό-μικρογραφία του Άιφελ.

Σύμβολο αμετροέπειας; Καθώς επίσης μιμητισμού, ξενομανίας…

Τι συμβαίνει, λοιπόν, στον ήρωα αυτής της κωμωδίας; Ονειρεύεται μια ευτυχία πέρα από αυτήν που έχει. Μια ζωή πέρα από εκείνη που έχει. Κυνηγά την ουτοπία της αστικής ζωής, για την οποία διαβάζει στις εφημερίδες. Σύντομα, όμως η ουτοπία του αποδεικνύεται …δυστοπία. Καίγεται μέσα στο φως της. Λάμπρος είναι το όνομά του και, πράγματι, αυτός ο άνθρωπος-σύμβολο ενός ολόκληρου έθνους- θαμπώνεται από τη λάμψη της αστικής ζωής και, τελικά, καίγεται από το φως που ορέγεται.

Γιατί τον αποκαλείς «σύμβολο του έθνους»; Ο ‘Γενικός γραμματέας’ γράφτηκε εβδομήντα χρόνια μετά το 1821 και, ταυτόχρονα, εκατό χρόνια μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Ένας νέος κόσμος έχει προκύψει: η αστική ζωή, η ζωή της πόλης, δηλαδή ο σύγχρονος κόσμος. Φεύγει από την αγροτική ζωή ο άνθρωπος, αναδύεται η δευτερογενής και τριτογενής οικονομία. Ο ήρωας του Καπετανάκη, ανίκανος να εκτιμήσει την αξία των κτημάτων του μπροστά στο όραμα της αστικής ζωής, τα ξεπουλάει. Πώς στην αντιπαροχή, τη δεκαετία του ’50, ξεπουλήθηκε όλη η γη για να αγοράσουν όλοι από ένα διαμέρισμα στην Αθήνας;…

Είναι ο «Γενικός Γραμματέας» μια κωμωδία για την απατηλή λάμψη της αστυφιλίας; Δεν μιλά μόνο για αυτήν. Όλοι έχουμε μέσα μας κάποια από τα πάθη του Λάμπρου. Σκέψου, ας πούμε, τον έρωτα. Ερωτευόμαστε κάποιον που δεν μπορούμε να έχουμε αλλά κολλάμε εμμονικά μαζί του. Παθιαζόμαστε. Η ουτοπία να είμαστε «μαζί» μας καταστρέφει. Δεν είναι μόνο πολιτικό το θέμα που θίγει ο Καπετανάκης. Είναι υπαρξιακό. Προσωπικά, έχω χτίσει το ρόλο μου πάνω σε μια …φούσκα. Πώς οι σαπουνόφοσκες λαμποκοπούν, ανεβαίνουν προς τον ήλιο και μετά σκάνε; Ε, αυτή είναι και η πορεία του Λάμπρου.

Δεν πρόκειται, λοιπόν, απλώς για έναν φαντασμένο που ‘βγάζει γέλιο’... Όχι, σε καμία περίπτωση. Ο Λάμπρος βγάζει μεν γέλιο αλλά είναι τελείως κωμικοτραγικός, όπως και το ίδιο το έργο, όπως και η ίδια η ιστορία της χώρας μας. Ένα νέο έθνος-κράτος αναδύθηκε ύστερα από την Τουρκοκρατία. Η εθνική συνείδηση ήταν ένα ανθρώπινο δημιούργημα, απαραίτητη για να οργανωθεί το χάος σε χώρα. Έπρεπε οπωσδήποτε να καλλιεργηθεί μια συνείδηση έθνους ώστε να υπάρξει η Ελλάδα ως κράτος. Σε αυτήν την προσπάθεια, το φαντασιακό του νεοέλληνα τράφηκε από πολλές ουτοπίες που κατέληξαν σε δυστοπίες. Ένα ολόκληρο έθνος σε πολιτιστικό σοκ... Δεν εκτιμά αυτό που έχει γιατί όλο ονειρεύεται κάτι άλλο. Πάντα θέλει «κι άλλο, κι άλλο» και «κάτι άλλο, κάτι άλλο»…

Η αστική ζωή, ήδη από τότε, από τα τέλη του 19ου αιώνα, ευνοούσε τέτοια πλεονεκτικά, ανικανοποίητα και καπιταλιστικά αντανακλαστικά… Βέβαια. Δεν μας ενδιαφέρει, όμως, στην παράσταση να κάνουμε ένα θέατρο καταγγελίας. Παρατηρούμε την οργάνωση μιας κοινωνίας και μιας ύπαρξης. Η πόλη υπήρξε ένας βασικός παράγοντας οργάνωσης της ανθρώπινης ζωής. Με πολύ συγκεκριμένο, μάλιστα, τρόπο. Η πόλη και η αστική ζωή, όμως, έτσι τουλάχιστον όπως τις φαντάζεται ο Λάμπρος από όσα διαβάζει και του λένε, απλούστατα δεν υπάρχουν.

Καταφέρνει, τελικά, να γίνει αστός; Ποτέ! Ούτε, βέβαια, τα προσόντα ανώτατου δημόσιου υπαλλήλου έχει. Στην απελπισμένη του προσπάθεια να γίνει γενικός γραμματέας αλλά και αστός, κάνει τόσες θυσίες ώστε, στο τέλος, διαλύεται. Χάνει την περιουσία του, την οικογένειά του, τα παιδιά του… «Θα κάθομαι γόνα με γόνα με τους υπουργούς», «Θα γράφουν για μένα κάθε μέρα οι εφημερίδες», «Θα γίνω κάποιος»: αυτά πίστευε ότι θα του συμβούν αν φύγει από την επαρχία και μετακομίσει στην πόλη. Ακούς παρανόηση; Να γίνει κάποιος! Θαρρείς κι αυτό που είναι δεν είναι κάτι…Ακούς τι λέει; Πρέπει να γραφτεί το όνομά του στις εφημερίδες για να γίνει κάποιος… Ο Λάμπρος διατελεί οπωσδήποτε σε ισχυρό πολιτισμικό σοκ. Η ζωή στην πόλη φαντάζει στα μάτια του σαν μια γιορτή, ένα γλέντι ατελείωτο. Πρόκειται για μια παρεξήγηση, σαφώς. Πώς ο Ευάγγελος Γιαννόπουλος βάφτιζε τα μπουζουξίδικα… πολιτιστικά κέντρα; Κάτι τέτοιο.

Θα τον ταύτιζες, λοιπόν, με τον Ευάγγελο Γιαννόπουλο; Αν θέλαμε οπωσδήποτε να τον ταυτίσουμε με ένα σύγχρονο πολιτικό, θα αναγνωρίζαμε κάποια στοιχεία του τόσο στον Γιαννόπουλο όσο και στον Άκη Τσοχατζόπουλο, ο οποίος εξάλλου υπήρξε γενικός γραμματέας... Το ίδιο το έργο ανάγεται σε κάτι περισσότερο, όμως, από τη σάτιρα ενός ή πολλών προσώπων^ πρόκειται μάλλον για μια κωμωδία για την εθνική μας τραγωδία.

Πες μας μια βασική οδηγία που σας έδινε στις πρόβες η σκηνοθέτις σας. Από την πρώτη στιγμή, η Σοφία (σημ. Μαραθάκη) αντιμετώπιζε τον ‘Γενικό Γραμματέα’ σαν μια ουτοπία που αποδεικνύεται δυστοπία. Η Σοφία βλέπει τον Καπετανάκη σαν έναν Έλληνα Γκόγκολ. Η παράστασή μας, λοιπόν, ενέχει έντονα εξπρεσιονιστικά στοιχεία. Δουλεύουμε πολύ πάνω στη φόρμα. Σε επίπεδο περιεχομένου, το υπαρξιακό αλλά και το εθνικό ζήτημα του «ποιος, αλήθεια, είμαι;» αναδύεται διαρκώς. Πολλά ερωτήματα τέτοιας φύσεως προέκυψαν αβίαστα στις πρόβες: Τι σημαίνει εθνική ταυτότητα; Τι σημαίνει ελληνικότητα; Τι θα πει «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια» σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης;… Γι’ αυτό και το σκηνικό που δημιούργησε ο Κωνσταντίνος Ζαμάνης είναι …γαλανόλευκο. Συνδυάζει, δηλαδή, στοιχεία από τον Θεόφιλο, τον Μποστ και τον Τσαρούχη, τον Χατζιδάκι, την εκδίκηση της γυφτιάς και τον Σαββόπουλο –τη λαϊκή παράδοση με την αστική ζωή.

Ξεφεύγετε, λοιπόν, αρκετά από τη βασική γραμμή μιας κωμωδίας ηθών… Σαφώς. Μην ξεχνάμε πως η ευφρόσυνη ελαφρότητα της κωμωδίας στηρίζεται στη βαθιά κατανόηση της τραγικότητάς μας. Κάτι ακόμη. Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε απλώς με μια κωμωδία αλλά με μια κωμωδία μετ’ ασμάτων, κάτι σαν οπερέτα. Τραγουδάει όλος ο θίασος! Ο Χαράλαμπος Γωγιός έχει γράψει εξαιρετική μουσική, η οποία παίζεται εξ’ ολοκλήρου από αυτοσχέδια, χειροποίητα και χειροκίνητα μουσικά κουτιά. Μουσικός με κλασική παιδεία, εμπνευσμένος και με μεγάλη αγάπη για το είδος τόσο της όπερας όσο και της οπερέτας –το έχει αποδείξει με τις δουλειές του στην ομάδα του, στις «Όπερες των ζητιάνων»-, ο Χαράλαμπος έχει προσδώσει στην παράσταση ένα στοιχείο ονειρικό αλλά …με δόντια. Ντελικάτο αλλά άγριο. Πώς ο ρομαντισμός εξέφρασε κάτι ιδανικό αλλά, σε ορισμένες περιπτώσεις, διολίσθησε στον εθνικισμό; Κάτι τέτοιο.

Εκτός από ηθοποιός, είσαι κι εσύ μουσικός. Θα παίζεις κλαρίνο στην παράσταση; Όχι, μόνο μουσικό κουτί, όπως και όλοι μας. Είναι βλέπεις σαν …λατέρνες αυτά τα κουτιά!

Πριν κλείσουμε, μίλησέ μας για την ιδιαίτερη μπάντα σου. Λέγεται Klezmer Yunan. Προέκυψε ίσως από την ανάγκη μου να συνδέσω την ελληνική μου ταυτότητα με την εβραϊκή καταγωγή μου. Στις μουσικές μας συνδέουμε την αστική παράδοση με παραδοσιακά στοιχεία αλλά παίζουμε πολύ με τον ηλεκτρικό ήχο: μπάσο, πλήκτρα, jazz funk, trip-hop. Δεν είμαι άνθρωπος παραδοσιακός, είμαι ένας …αστός, σαν εκείνους που ζηλεύει ο ήρωας του Καπετανάκη, ένας άνθρωπος της πόλης. Μέσα από μια πορεία με έθνικ ακούσματα, ανατολίτικα και ινδικά κατέληξα στο ελληνικό κλαρίνο… Τότε μόνο το εκτίμησα. Παίζω μεν αλλά δεν είμαι βιρτουόζος. Ούτε κατά διάνοια! Δεν έχω το βίωμα. Ανήκω ίσως στην πρώτη γενιά που μαθαίνει κλαρίνο μέσα από παρτιτούρες. Παράξενο, δεν βρίσκεις;

«Ο Γενικός Γραμματεύς» του Ηλία Καπετανάκη θα παίζεται σε σκηνοθεσία Σοφίας Μαραθάκη από τις 26/1 στην Πειραματική Σκηνή -1 του Εθνικού Θεάτρου. Δραματουργική επεξεργασία: Ελένη Τριανταφυλλοπούλου. Μουσική - Μουσική Διδασκαλία: Χαράλαμπος Γωγιός. Σκηνικό: Κωνσταντίνος Ζαμάνης. Κοστούμια: Βασιλική Σύρμα. Κίνηση: Βρισηίδα Σολωμού. Σχεδιασμός φωτισμών: Σάκης Μπιρμπίλης. Βοηθός σκηνοθέτη: Σοφία Γεωργιάδου. Ηθοποιοί: Μιχάλης Βαλάσογλου, Λήδα Κουτσοδασκάλου, Ρένα Κυπριώτη, Σοφία Μαραθάκη, Λεονάρδος Μπατής , Κωνσταντίνος Παπαθεοδώρου, Φωτεινή Παπαχριστοπούλου, Γιώργος Σύρμας, Δημήτρης Τσιγκριμάνης, Νικόλας Χανακούλας.

Φωτογραφίες: Κάρολ Τζάρεκ