Η παντοκρατορία του διαδικτύου λέγεται πως, εδώ και μία δεκαετία, απειλεί ένα από τα πιο παραδοσιακά επαγγέλματα της θεατρικής πιάτσας: τον/την κριτικό. Ψυχραιμία. Στο θέατρο αρέσουν εξίσου οι θάνατοι όσο και οι νεκραναστάσεις.
Στο θέατρο, λοιπόν, αρέσουν πολύ οι θάνατοι. Ειδικά από τη δεκαετία του ’70, με την έλευση του μεταμοντέρνου, το θέατρο γέμισε νεκρούς. Πρώτα κηρύχτηκε ο θάνατος του πρωταγωνιστή (κι έτσι αναδείχθηκαν οι ομάδες), έπειτα του σκηνοθέτη (κι έτσι ο ηθοποιός λυτρώθηκε από τον αλλοτινό «δεσμώτη» του), αργότερα ήρθε το τέλος του συγγραφέα (και καλωσορίσαμε το devised theatre και το μεταδραματικό θέατρο) και πάει λέγοντας.
Ένας αντίστοιχος «θάνατος» λέγεται πως απειλεί, εδώ και μία δεκαετία, τη θεατρική κριτική, και δη την έντυπη. Ως «εχθρός» λογίζεται το διαδίκτυο και οι πολυπληθείς χρήστες του που αυτοχρίζονται κριτικοί, αναρτώντας τις γνώμες τους σε ιστοσελίδες, blogs, chatrooms και κοινωνικά δίκτυα.
Όπως παρατηρεί σε πρόσφατο κείμενό του ο κριτικός και θεωρητικός Σάββας Πατσαλίδης, «η άναρχη ιντερνετική ασυδοσία αποψιλώνει τον κριτικό λόγο από το βάθος και τη δυναμική του, ενώ συχνά ο αναγνώστης εισπράττει καραμπινάτο μάρκετινγκ πασπαλισμένο με κλισέ οργίλου ή διθυραμβικού ύφους». Πράγματι, συχνά η προώθηση μιας παράστασης μεταμφιέζεται άτσαλα σε κριτική, προκειμένου εκείνη να πουληθεί «με όρους ντελάλη», όπως λέει κι ο Πατσαλίδης.
Υπάλληλοι εταιρειών δημοσίων σχέσεων, με το προκάλυμμα μιας αμφιβόλου εγκυρότητας εγκωμιαστικής κριτικής, επιδιώκουν να προσελκύσουν θεατές-πελάτες. Βέβαια έτσι υποτιμούν τη νοημοσύνη του θεατρόφιλου, ο οποίος πολύ συχνά ξέρει περισσότερα από εκείνους και δεν δέχεται εύκολα… φύκια για μεταξωτές κορδέλες.
Ο κριτικός πρέπει διαρκώς να επανεφευρίσκει τον εαυτό του. Γιατί τώρα είναι πιο απαραίτητος από ποτέ.
Κανένας, πάντως, δεν πεθαίνει στ’ αλήθεια. Όπως και με τους άλλους προαναγγελθέντες θανάτους, γίνεται, απλώς, μια άρση της πρωτοκαθεδρίας. Κλονίζεται το status quo. Ανοίγει το πεδίο. Μετατοπίζονται οι ρόλοι. Υπάρχουν ακόμη πρωταγωνιστές, σκηνοθέτες, συγγραφείς, θεατρικά έργα κ.ο.κ. Έχει, όμως, πληγεί η παντοκρατορία τους. Το ίδιο ισχύει και με τους κριτικούς θεάτρου. «Η έντυπη κριτική έχασε την αριστοκρατική ανωτερότητά της», διαπίστωνε το 2006 ο βετεράνος κριτικός Μάικλ Μπίλινγκτον του βρετανικού «Guardian». Ξέρετε κάτι; Ευτυχώς! Ας τελειώνουμε με τις «αριστοκρατίες». Ο κριτικός πρέπει διαρκώς να επανεφευρίσκει τον εαυτό του. Γιατί τώρα είναι πιο απαραίτητος από ποτέ.
Διόλου δεν διακυβεύεται το κύρος του μέσα στην ακατάσχετη φλυαρία κριτικών λόγων. Παραφράζοντας ό,τι έλεγε για τον ερωτικό λόγο ο Ρολάν Μπαρτ, έτσι και για τον κριτικό ισχύει το εξής: «τον μιλούν χιλιάδες υποκείμενα, αλλά δεν τον στηρίζει κανένας». Αυτή η υποστήριξη, η θεμελίωση και η νομιμοποίηση του κριτικού λόγου είναι το καθήκον του ειδικού που σέβεται εξίσου την τέχνη του θεάτρου και την τέχνη του θεατή. Ο καθένας μπορεί, δηλαδή, να γράψει «ήταν μια απολαυστική παράσταση με ατμοσφαιρικά σκηνικά κι εξαιρετικές ερμηνείες». Μα αυτό πια είναι το νέο mainstream!
Ο κριτικός δεν παρακολουθεί, απλώς, συστηματικά τις παραστάσεις των συγχρόνων του. Είναι εκείνος που διαθέτει τη διεπιστημονική γνώση, τα αξιολογικά κριτήρια και τα μεθοδολογικά και εννοιολογικά εργαλεία για να ορίσει το θεωρητικό πλαίσιο και το πλέγμα αναφορών τους. Εκείνος που καλείται να παρέμβει ριζοσπαστικά, να ανακαλύψει το πρωτοποριακό και να το διακρίνει από το εντυπωσιοθηρικό, να εντοπίσει τις ασχημάτιστες ακόμη δυναμικές, να πάρει το ρίσκο της πρώτης αποτίμησης, να αποκωδικοποιήσει τα υβριδικά μορφώματα και να οριοθετήσει τις ιστορικές και κοινωνικοπολιτικές δομές εντός των οποίων αναπτύσσονται.
Η ψηφιακή εποχή, με τη διασπορά, την ελεύθερη διακίνηση ιδεών, την αλληλεπίδραση, την «κοινωνικοποίηση» και την παράδοξη δημοκρατικοποίησή της, προτείνει, τελικά, στον ειδικό (όπως και στον καθένα μας) ένα νέο κοσμοπολιτισμό του βλέμματος, του διαλόγου και της κριτικής σκέψης.
Ο νέος κριτικός οφείλει, ως επιδραστικός θεωρητικός, να βρει τη νέα ηθική, τη νέα γλώσσα και τα νέα ερωτήματα, ανοίγοντας με άλλους όρους πια το διάλογο μεταξύ χειραφετημένου καλλιτέχνη και (εξίσου χειραφετημένου) θεατή, ούτως ώστε, ως συνδημιουργοί πια, να διανοιχτούν σ’ εκείνα τα σκηνικά διαβήματα που μπορούν (και αξίζει) να γίνουν το θέατρο του μέλλοντός μας.
Η ψηφιακή εποχή, με τη διασπορά, την ελεύθερη διακίνηση ιδεών, την αλληλεπίδραση, την «κοινωνικοποίηση» και την παράδοξη δημοκρατικοποίησή της, προτείνει, τελικά, στον ειδικό (όπως και στον καθένα μας) ένα νέο κοσμοπολιτισμό του βλέμματος, του διαλόγου και της κριτικής σκέψης. Ακόμη κι αν η αναγνωσιμότητά του μετριέται πλέον με τα «likes» που αποσπά.
