Από την καταπίεση στην αναγνώριση: Κυκλαδίτισσες αποκτούν (επιτέλους) φωνή στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Θεές, ιέρειες, τερατώδη πλάσματα, έμποροι, αγωνίστριες, διανοούμενες, μητέρες και μετανάστριες: γυναίκες των Κυκλάδων που για χιλιετίες παρέμεναν στην αφάνεια, μας συστήνονται τώρα χάρη στη νέα έκθεση "Κυκλαδίτισσες: Άγνωστες ιστορίες γυναικών των Κυκλάδων" που παρουσιάζει -ποιος άλλος- το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στο Μέγαρο Σταθάτου, από 12/12. H έκθεση αποτελεί την πρώτη δράση του Μνημονίου Συνεργασίας που υπογράφτηκε στις 17 Μαΐου 2024 από την Υπουργό Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη και την Πρόεδρο και Διευθύνουσα Σύμβουλο του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Κασσάνδρα Μαρινοπούλου, με στόχο τη μελέτη, ανάδειξη και προβολή του κυκλαδικού πολιτισμού στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Επόμενη στάση της, τον Ιούνιο του 2025, θα είναι το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Θήρας, όμως, μέχρι τότε, το αθηναϊκό κοινό έχει την ευκαιρία να ανακαλύψει τις σημαντικές ιστορίες των 180+ εκθεμάτων που κοσμούν το Μέγαρο Σταθάτου.

Όλα τα έργα προέρχονται από τις Κυκλάδες και αρκετά από αυτά ανήκουν στις συλλογές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Επιλεγμένες κυκλαδικές αρχαιότητες είναι δάνεια από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Μουσείο Κανελλοπούλου, το Επιγραφικό Μουσείο Αθηνών, την Εφορεία Παλαιοναθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας και σημαντικές ιδιωτικές συλλογές. Μάλιστα, μερικά εκθέματα δεν είχαν ταξιδέψει ποτέ εκτός Κυκλάδων, ενώ ορισμένα παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό. Εκτός από την Ανάφη, όλα τα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων εκπροσωπούνται στην έκθεση.

Τις "Κυκλαδίτισσες" επιμελήθηκαν ο Δημήτρης Αθανασούλης, διευθυντής της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και οι επιστημονικοί διευθυντές Παναγιώτης Ιωσήφ (καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Radboud της Ολλανδίας) και Ιωάννης Φάππας (επίκουρος καθηγητής προϊστορικής αρχαιολογίας του ΑΠΘ), οι οποίοι, αντί να περιοριστούν σε αριστουργηματικά κυκλαδικά εκθέματα, προτίμησαν να αναζητήσουν αναπάντεχες συνδέσεις μεταξύ των γυναικών, ώστε να διερευνήσουν εις βάθος τη θέση τους στην ιστορία. "Η θέση της γυναίκας ποτέ δεν βελτιώθηκε πραγματικά, αν και υπήρξαν περίοδοι που χειραφετούνται ως έναν βαθμό. Οι έννοιες του φεμινισμού και της ισότητας είναι πολύ μοντέρνες για την αρχαιότητα. Καθότι, όμως, είμαστε τρεις άντρες που την επιμελούμαστε, επιλέξαμε να ασχοληθούμε με τη γυναίκα όχι ως αντικείμενα του φύλου, αλλά ως πανεπιστημιακοί, ερευνητές και άνθρωποι του ακαδημαϊκού χώρου" αναφέρει ο Παναγιώτης Ιωσήφ για τη φεμινιστική χροιά της έκθεσης, με την ελπίδα το εγχείρημά τους να λειτουργήσει ως μέσο κατανόησης της ανισότητας και των διακρίσεων που εξακολουθούν να υπάρχουν ανάμεσα στα φύλα.

Παρευρισκόμενη στη συνέντευξη τύπου, η Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη δήλωσε: "Η έκθεση ”Κυκλαδίτισσες: Άγνωστες ιστορίες γυναικών των Κυκλάδων” προσπαθεί να συγκεράσει δύο πάρα πολύ επίκαιρα πράγματα. Το ένα είναι η θέση της γυναίκας διεθνώς και διαχρονικά στην ιστορία και τον  πολιτισμό. Το δεύτερο είναι η νησιωτικότητα. Η νησιωτικότητα είναι αυτή που προσδιορίζει -και προσδιόριζε από την προϊστορική περίοδο μέχρι και τις μέρες μας - την πορεία και το ιστορικό γίγνεσθαι των συγκεκριμένων νησιών. Η γυναίκα είναι αυτή η οποία έχει μία ξεχωριστή θέση στη νησιωτική κοινωνία και αυτό αποτυπώνεται είτε μέσω των λατρειών, σε συγκεκριμένες θεότητες είτε στις γραπτές μαρτυρίες, τις επιγραφές των Κυκλάδων, που ακριβώς έχουν διασώσει το ρόλο της γυναίκας, στον ιδιωτικό χώρο -μέσα από πληθώρα κειμένων- είτε στη δημόσια παρουσία της. Ακόμα και από τον τρόπο του πένθους, έτσι όπως το βιώνουν και έτσι όπως εκδηλώνονται, είναι δηλωτικό της θέσης της γυναίκας σε αυτές τις αρχαίες νησιωτικές κοινωνίες. Η γυναίκα, στη συγκεκριμένη έκθεση, είναι η πρωταγωνίστρια στην ιδιωτική και τη δημόσια σφαίρα: Στην οικογένεια, τη θρησκεία, την οικονομία, την πολιτική. Το δίπολο μεταξύ του περιορισμού και της δυναμικής παρουσίας αντανακλά ταυτόχρονα την ανθεκτικότητα, την προσαρμοστικότητα και την ικανότητα των γυναικών των Κυκλάδων να επανακαθορίζουν την ταυτότητα και το ρόλο τους με βάση τις συνθήκες της εκάστοτε εποχής".

Από τη θεά Άρτεμης στη Μαντώ Μαυρογένους

Ξεκινώντας ένα ταξίδι από την πρώιμη προϊστορία και καταλήγοντας στον 19ο αι., η αρχαιολογική έκθεση -η πρώτη πανκυκλαδική- αφορά τη γυναίκα του Αιγαίου, τη νησιώτισσα, και αφηγείται την ιστορία της ανά τους αιώνες, τους πολλαπλούς της ρόλους, αλλά και την καταπίεση και τη βία που ασκούνταν εναντίον της. Η έκθεση ακολουθεί μια "σφιχτή νοηματική και αφηγηματική δομή δώδεκα ενοτήτων, που συνδέουν γυναίκες διαφορετικών υποβάθρων" αναφέρει ο Παναγιώτης Ιωσήφ λίγο πριν μας παρουσιάσει τις "Κυκλαδίτισσες". 

Στην είσοδο του Μεγάρου Σταθάτου, ιστορικά εκθέματα αποδεικνύουν πως τα όρια ανάμεσα στα φύλα δεν ήταν τόσο ευδιάκριτα για τους Αρχαίους Έλληνες, αλλά υπήρχαν διαφορετικοί διαχωρισμοί και ορισμοί. Στο βάθος του κτιρίου, σε περίοπτη θέση, βρίσκεται η εντυπωσιακή Κόρη της Θήρας, ένα άγαλμα από ναξιώτικο μάρμαρο, που εκτίθεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Η Κόρη μάς εισάγει στην επόμενη ενότητα της έκθεσης, αφιερωμένη στη σχέση της γυναίκας με τη θρησκεία και την παρουσία της στα ιερά. Στη διπλανή αίθουσα, όπου συνεχίζεται η ενότητα, ανακαλύπτουμε μία από τις σημαντικότερες τοιχογραφίες της διεθνούς τέχνης, "Το Άδυτον της Ξεστής 3 Οικίας", που απεικονίζει γυναίκες να βαδίζουν σε μια τελετή μύησης. Με την τοιχογραφία συνομιλεί η Αγία Αναστασία η Φαρμακολύτρια, εξηγώντας πώς "σχεδόν τρεις χιλιάδες χρόνια, αυτές οι γυναίκες χρησιμοποιούν τη θρησκεία με τον ίδιο ακριβώς τρόπο για να μπορέσουν να γιατρέψουν, πνευματικά ή σωματικά" σύμφωνα με τον Ιωσήφ.

"Οι πρώτες μορφές των θεοτήτων είναι γυναίκες, ήδη από τη νεολιθική εποχή", αναφέρει ο επιμελητής ξεναγώντας μας στην ενότητα που εξιστορεί τη θεϊκή διάσταση της γυναίκας, και παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά κυκλαδικά ειδώλια, ανάγλυφους πίθους, κεφαλές και μαρμάρινα ανάγλυφα, να περικλείουν τέσσερα περίτεχνα γλυπτά που απεικονίζουν τη θεά Άρτεμης. Οι γυναίκες των Κυκλάδων δαιμονοποιούνταν και λειτουργούσαν ως φόβητρο στην αρχαία θρησκεία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Σφίγγα, οι σειρήνες και η Γοργώ (γνωστή περισσότερο ως Μέδουσα), που μας περιμένουν στην ενότητα "Θηλυκά αποτρόπαια". Στον πάνω όροφο του μεγάρου βρίσκεται ένα μικρό αφιέρωμα για τις "θέες της θάλασσας", που προστατεύουν τους ναυτικούς και τους ταξιδιώτες.

Προχωρώντας, ανακαλύπτουμε τις πολλαπλές "ταυτότητες των γυναικών" αλλά και την απόπειρα περιορισμού των ρόλων τους σε κτήμα του άνδρα ή απλώς φορέα μεταβίβασης μιας περιούσιας. Όπως προαναφέρθηκε, υπήρξαν σημαντικές συνδέσεις μεταξύ των γυναικών που επέτρεψαν στους επιμελητές να κάνουν και χρονικά άλματα από τη μία περίοδο στην άλλη, όπως οι αναφορές στην Ευανθία Καΐρη, που το 1826 γράφει το πρώτο θεατρικό του σύγχρονου ελληνικού κράτους, τον "Νικήρατο", καθώς και στη Μαντώ Μαυρογένους, η οποία είχε ζητήσει σύνταξη και αποκατάσταση για τη συμμετοχή της στον Αγώνα, σε επιστολή προς τον Βασιλιά Όθωνα. Το αίτημά της, φυσικά, δεν έγινε δεκτό.

Ερωτισμός και βία

Στο φαντασιακό των ανδρών (κάθε εποχής) πρωταγωνιστεί η γυναίκα, γι’αυτό και η θεά του έρωτα, Αφροδίτη, μάς καλωσορίζει στην ενότητα "Ερωτισμός". Πολύ γρήγορα, όμως, αφήνουμε τις ερωτικές παραστάσεις που απεικονίζονται στις αρχαιότητες και ερχόμαστε αντιμέτωποι με τη βία εκείνων των χρόνων. Η καταπίεση και η βίαιη αντιμετώπιση των γυναικών έγινε ακόμα πιο αισθητή στους επιμελητές κατά τη διάρκεια της έρευνάς τους, επομένως θεώρησαν σημαντική την παρουσίαση τους σε ξεχωριστή ενότητα, όπου κατανοούμε ότι η βία στην ελληνική αρχαιότητα και μυθολογία δεν είναι απλώς αισθητή, αλλά έχει κανονικοποιηθεί. Στον "Θάνατο" πρωταγωνιστεί και πάλι η γυναίκα (οι άνδρες δεν κλαίνε), ωστόσο εδώ ο περιορισμός της ελευθερίας της είναι ακόμα πιο αισθητός: σύμφωνα με έναν ιερό νόμο, οι γυναίκες δεν έχουν το δικαίωμα να θρηνούν πάνω από τρεις μέρες πάνω από το μνήμα -άλλη μια απόπειρα της μετασολώνιας εποχής να περιορίσει τα δικαιώματα των γυναικών, κατηγορώντας τες ως θρηνοποιούς που μεταβιβάζουν τη βεντέτα από γενιά σε γενιά και διαιωνίζουν τη βία. Σε μια απόπειρα να ελαφρύνουν το κλίμα από τις προηγούμενες ενότητες, οι επιμελητές επέλεξαν στην τελευταία στάση της έκθεσης να παρουσιάσουν γενικότερα "Πρόσωπα" των Κυκλαδιτισσών που δείχνουν πώς εξελίσσεται η μορφή της γυναίκας μέσα στον χρόνο.

Τον ζήλο και το ενδιαφέρον των ερευνητών του μουσείου για την απόδοση της ιστορίας εμπεριστατωμένα αλλά και δημιουργικά, είχαμε δει πέρυσι στην εξαιρετική έκθεση "Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο", που επιμελήθηκαν οι Ιωσήφ και Φάππας. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τις "Κυκλαδίτισσες", οι οποίες ξετυλίγουν την ιστορία των Κυκλάδων με έναν πιο ενδιαφέροντα και διαφορετικό τρόπο, και φέρνουν στο προσκήνιο τις Ίσιδα, Νεικώ, Παρθενίκα, Αλίνη, Μαγία Πούλχρα, Ερμιόνη, Αλεξιβώλα, Άρτεμις, Αθηνά, Θεοκτίστη, Μαξιμίλλα, Ευπορία -όλες τις γυναίκες της αρχαιότητας που δεν είχαν ποτέ πριν την ευκαιρία να αναγνωριστούν.

Η έκθεση "Κυκλαδίτισσες: Άγνωστες ιστορίες γυναικών των Κυκλάδων" είναι η δεύτερη της νέας σειράς αρχαιολογικών εκθέσεων "Ανθρώπινες Ιστορίες" του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, που προσεγγίζει ιστορίες για τον βίο, τα ήθη και τα έργα θνητών, τα οποία επηρέασαν τη ζωή, τις αντιλήψεις και τη σκέψη των μεταγενέστερων γενεών.

Info: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης | έως 4/5/25 | Ώρες λειτουργίας: Δευτ., Τετ. Παρ., Σαβ. 10 π.μ. – 5 μ.μ., Πεμ. 10 π.μ. – 8 μ.μ., Κυρ. 11 π.μ. – 5 μ.μ. | Είσοδος: €18, €14

Εορταστικό ωράριο από τις 17/12:
Δευτέρα, Τρίτη, Τετάρτη, Σάββατο: 10 π.μ. – 5 μ.μ.
Πέμπτη, Παρασκευή: 10 π.μ. – 8 μ.μ.
Κυριακή: 11 π.μ. – 5 μ.μ.
* Την Τρίτη 17/12 οι Μόνιμες Εκθέσεις, το Cycladic Shop και το Cycladic Café δεν θα είναι προσβάσιμα.
*Κλειστά τις αργίες: 25/12, 26/12 και 1/1
Το εορταστικό ωράριο ισχύει έως 6/1

Ξεναγήσεις κοινού:
Aπό 21/12 και κάθε Πέμπτη, 6-7 μ.μ. και κάθε Σάββατο και Κυριακή, 1-2 μ.μ.
20 άτομα ανά ξενάγηση
Οι κρατήσεις για τις ξεναγήσεις πραγματοποιούνται μόνο ηλεκτρονικά στο cycladic.gr

Δείτε όλες τις εκθέσεις της πόλης στον οδηγό τεχνών του athinorama.gr.