Hendrik Folkerts, Adam Szymczyk Bonaventure Soh Bejeng Ndikung, Κατερίνα Τσέλου, © Faliro House Productions
Το πρώτο από τα 14 κεφάλαια του 14ωρου ντοκιμαντέρ του Δημήτρη Αθυρίδη "exergue – on documenta 14" ξεκινά με την "πτώση" του πρωταγωνιστή του Adam Szymczyk, του καλλιτεχνικού διευθυντή της σημαντικότερης θεσμικής έκθεσης σύγχρονης τέχνης στον κόσμο που το 2017 για πρώτη φορά στην ιστορία της πραγματοποιήθηκε σε δύο πόλεις, το Κάσελ της Γερμανίας, όπως κάθε φορά ανά πέντε χρόνια από το 1955 που ιδρύθηκε, και την Αθήνα. Αντιμετωπίζοντας την "κίτρινη" κατηγορία ότι καταχρέωσε τη documenta πετώντας λεφτά στη λάσπη της Αθήνας από μερίδα του Γερμανικού τύπου λίγες μέρες πριν τις εκλογές της χώρας, ο Szymczyk, είτε μονολογώντας χαζεύοντας τα δημοσιεύματα της πιο "μισητής documenta στη ιστορία του θεσμού" είτε κατά τη διάρκεια μιας τηλεφωνικής συνομιλίας, ξεσπάει αναφερόμενος στα στερεότυπα εναντίον του ως ενός Πολωνού που αντί να κλέβει ποδήλατα αυτή τη φορά κλέβει τη documenta, αναφερόμενος στα κεφάλια που θέλουν να πέσουν οι πολιτικοί και λέγοντας χαρακτηριστικά ότι αν δεν βγουν να τον σκοτώσουν στη μέση του δρόμου είναι οκ μ’ αυτό. Στην επόμενη σκηνή, όπως και σε πολλές ακόμη κατά τη διάρκεια του νοκιμαντέρ του Αθυρίδη, θα τον δούμε να χορεύει και να πίνει μπίρα σε μια συναυλία, ένας τραγικός πανκ αντι-ήρωας που προσπάθησε να κάνει μια "αντι-καπιταλιστική" documenta στην καρδιά της Ευρωπαϊκής οικονομίας και αγοράς (της τέχνης).
"Δεν μου αρέσει να με σαμποτάρουν οι γραφειοκράτες" θα ακούσουμε τον Szymczyk να λέει αλλού σε αυτό το χορταστικό ταξίδι - εκδρομή όπως υπόσχεται ο τίτλος του στη documenta 14, που αν ήταν ανεβασμένο σε κάποια πλατφόρμα θα προσφέρονταν ακόμη και για binge watching, την ίδια στιγμή που αποτελεί πολύτιμο υλικό για μελετητές της ιστορίας του θεσμού και των θεσμών γενικότερα. Ενα ταξίδι όπου οι συγκρούσεις ανάμεσα στην τέχνη και τα χρήματα, τις διαφορετικές γλώσσες των καλλιτεχνών, των επιμελητών και διευθυντών μουσείων, των χορηγών και των πολιτικών και τα παιχνίδια εξουσίας ανάμεσά τους δίνουν και παίρνουν.
"Στη φάση του μοντάζ των 800 ωρών κατάλαβα ότι εδώ συμβαίνει κάτι μοναδικό που μεγαλώνει μόνο του και το είπα στους παραγωγούς μου στη Faliro House. Μου έδωσαν την ευχέρεια να δοκιμάσω νέους αφηγηματικούς τρόπους. Και βέβαια αυτή η καλλιτεχνική ελευθερία άρμοζε απόλυτα σε μια ταινία για τη μεγαλύτερη έκθεση σύγχρονης τέχνης στο κόσμο."
Δεν έχω δει τα προηγούμενα ντοκιμαντέρ του Αθυρίδη, που έχουν στο κέντρο τους μεταξύ άλλων προσωπικότητες τόσο από τη μουσική υποκουλτούρα όσο και από την πολιτική, στο ταξίδι του όμως στον ιδιότυπο, ελιτίστικο σε μεγάλο βαθμό, "κόσμο της σύγχρονης τέχνης" καταφέρνει να συνδυάσει τις άλλοτε αντίρροπες άλλοτε ομόρροπες δυνάμεις που κατευθύνουν τον πολιτισμό και την πολιτική. Δεδομένου του ότι η documenta14 και η σχέση της με την Αθήνα αποτελεί ακόμη μια αρκετά κοντινή υπόθεση για την τοπική σκηνή της τέχνης, χωρίς την απόσταση που πιθανόν χρειάζεται για μια πιο νηφάλια αποτίμησή της, το ντοκιμαντέρ του Αθυρίδη σίγουρα έχει αρκετό υλικό "κλειδαρότρυπας" που συμπληρώνει κάποια από τα κενά της δημόσιας πρόσληψης της έκθεσης και, φυσικά, αφήνει και πολλά απ’ έξω. Είναι πολύ ενδιαφέρον πάντως, το πόσο διαφορετικά θέματα παρουσιάζονται να απασχολούν την κριτική και γενικά την πρόσληψη της documenta14 στις δύο πόλεις.
"Είστε μια μηχανή παραγωγής αξίας για την αγορά, λυπάμαι αλλά τελικά αυτή που κερδίζει είναι η γκαλερί στη Νέα Υόρκη" λέει χαρακτηριστικά ένας από τους συμμετέχοντες σε ένα συνέδριο σχετικό με την οικονομία στους επιμελητές της documenta, ακόμη κι αν αυτοί σε διαφορετικές στιγμές του φιλμ μοιάζουν να πιστεύουν ότι μπορούν να αποδομήσουν το καπιταλιστικό σύστημα της τέχνης, να γυρίσουν την πλάτη σε ανήθικους χορηγούς που εξορύχουν διαμάντια, να κάνουν μια documenta που δεν έχει ξαναγίνει, με καλλιτέχνες εκτός του συστήματος, "λες και δεν έχουν πάει ποτέ σε γκαλερί". "Πού θα είμασταν σήμερα χωρίς αυτές τις ήττες;" ακούμε τη Χαρά Κότσαλη να επαναλαμβάνει ρυθμικά και αποδομητικά στην performance "Lady R" της Σοφίας Μαυραγάνης στην πλατεία Αυδή, εμπνεόμενη από τη Rosa Luxemburg, και εντός του πρότζεκτ δημόσιας τέχνης Monument to Revolution (Μνημείο στην Επανάσταση) της Kροάτισσας καλλιτέχνιδας Sanja Iveković. Δίνοντας τη δική της, σωματική και επιδραστική απάντηση στα περίπλοκα ερωτήματα που θέτει η ταινία αλλά και η ίδια η ενασχόληση με την τέχνη.
"Τι χαρακτηρίζει τη Γερμανία; Τα όμορφα σφραγισμένα παράθυρα" ακούμε την Άντζελα Μέρκελ να λέει σε κάποια εκπομπή και όντως θα δούμε πολλά τέτοια στο "exergue – on documenta 14", θα διεισδύσουμε όμως και πίσω από αρκετά από αυτά. Η διετής παρακολούθηση του Adam Szymczyk και της documenta αλλά και το σχεδόν δεκαετές ταξίδι που πήρε η δημιουργία του ντοκιμαντέρ για τον Αθυρίδη, έχουν ως φόντο καθοριστικά πολιτικά γεγονότα για την Ελλάδα και τον κόσμο, από τα μνημόνια και την "προσφυγική κρίση" μέχρι την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ και το Brexit, και η πολιτική, παράλληλα με τη συναισθηματική, ματιά στον χειρισμό του υλικού είναι αισθητή και συμβάλει σε ένα αποτέλεσμα που παίρνει θέση ξεδιπλώνοντας ένα πειστικό επιχείρημα.
"Θα ήθελα να θέσω ένα ερώτημα, ή μάλλον να εισαγάγω μια υπόθεση, σχετικά με τις αξιολογήσεις στον χώρο της τέχνης και το πώς μπορούν να θεωρηθούν ως ερμηνευτικό κλειδί για την προσέγγιση μιας συγκεκριμένης ιστορίας. Όλοι γνωρίζουμε ότι τέτοιες αξιολογήσεις σπάνια είναι άμεσες και ποιος μπορεί να αρνηθεί τις πολλές περιπτώσεις πρωτοπόρων που περιφρονήθηκαν από τους συγχρόνους τους" υποστηρίζει ο σκηνοθέτης στο συνοδευτικό σημείωμα της ταινίας. Αντρέχοντας στον φιλόσοφο Giorgio Agamben και τον ορισμό του για τον σύγχρονο ως "αυτόν που μπορεί να γράψει βουτώντας την πένα του στη σκοτεινότητα του παρόντος", ο Αθυρίδης καταλήγει ότι το να είσαι σύγχρονος ισούται με το να είσαι στην ώρα σου για ένα ραντεβού που δεν μπορείς παρά να χάσεις.
Η αυθόρμητη απόφαση του Αθυρίδη να ζητήσει από τον Szymczyk "να τον παρατηρεί καθώς εκείνος παρατηρεί" -όταν τον πρωτοεντόπισε ένα βράδυ στη Μπιενάλε της Θεσσαλονίκης τον Ιούνιο του 2015 να τσεκάρει διαρκώς τα νέα καθώς οι Ευρωπαίοι ηγέτες αποφάσιζαν για την τύχη της Ελλάδας στην Ευρωζώνη- δεν πήρε παρά λίγα δευτερόλεπτα να γίνει δεκτή και να δώσουν τα χέρια. Ο σκηνοθέτης αναφέρει ότι δεν ήξερε σε τι περιπέτεια έμπαινε κάνοντας μια ταινία για τον χώρο της σύγχρονης τέχνης - ένα σχετικά άγνωστο έδαφος για το ευρύτερο κοινό, και συχνά λιγότερο προσιτό από άλλους πολιτιστικούς τομείς όπως η μουσική, ο κινηματογράφος ή το θέατρο. "Ένας κόσμος που αποτελείται πρωτίστως από δημόσια και ιδιωτικά ιδρύματα, μουσεία και εκθέσεις τέχνης, σχολές τέχνης, ακαδημαϊκούς κύκλους, εκδόσεις και γκαλερί, συλλέκτες, καλλιτέχνες και επιμελητές- όλοι αυτοί υπάρχουν σε ένα περίπλοκο παγκόσμιο δίκτυο, αλλά συχνά έχουν πολύ διαφορετικές φιλοδοξίες και τρόπους λειτουργίας. Εξετάζοντας το εύρος των διαφορετικών εκδηλώσεων της τέχνης, από το να αποτιμάται ως το απόλυτο αγαθό πολυτελείας ως το να γίνεται ο αυτόνομος μετα-διάλογος της ελίτ των διανοουμένων, ή από τη συμμετοχική πρωτοβουλία μιας υποχρηματοδοτούμενης καλλιτεχνικής συλλογικότητας ως τις μεγα-εκθέσεις, θα μπορούσαμε να αναλογιστούμε τις δυσνόητες λειτουργίες και τους σκοπούς της τέχνης και, στην περίπτωσή μας, των καλλιτεχνικών ιδρυμάτων. Όμως, εμπνεύστηκα να εξετάσω τη διστακτική προσέγγιση του Adam, όπως την περιέγραψε στην καλλιτεχνική του πρόταση για την documenta 14: να φέρει ελπίδα και διαλεκτικά εργαλεία για την κατανόηση της πραγματικότητας που μας κατακλύζει, στην οποία η τέχνη είναι μια γνωστική προέκταση της ύπαρξής μας".
Τι σε έκανε να ζητήσεις από τον Adam Szymczyk να γίνεις η σκιά του επί δύο χρόνια, παρακολουθώντας το ταξίδι της documenta14 από τη σύλληψή της ως την πραγματοποίησή της;
Συνήθως ξεκινάω την εμπλοκή μου με ένα κινηματογραφικό θέμα έχοντας σαν κέντρο έναν χαρακτήρα. Γνώρισα τυχαία τον Adam το καλοκαίρι του 2015, όταν επισκέφθηκε την Μπιέναλε Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης. Ας πούμε ότι διαισθάνθηκα ένα κάποιο χάρισμα σ' αυτόν και μια περιέργεια για την πολύ ενδιαφέρουσα αποστολή του: να διοργανώσει δηλαδή την μεγαλύτερη έκθεση σύγχρονης τέχνης στο κόσμο. Ο χαρακτήρας και η "επιθυμία" του, το ταξίδι του, είναι πάντα τα απαραίτητα συστατικά για μια κινηματογραφική αφήγηση.
Βρήκες έναν "αντιήρωα"/ τραγικό ήρωα έχοντας ολοκληρώσει το φιλμ;
Η documenta 14 είχε μια σχετικά "τραγική" κατάληξη με το ξέσπασμα ενός μιντιακού σκανδάλου για οικονομικό έλλειμμα. Στην πραγματικότητα ήταν μια "εκπληρωμένη προφητεία" καθώς η διοργάνωση μιας διπλής έκθεσης, σε δύο πόλεις, πραγματοποιήθηκε με τον προϋπολογισμό για μία μόνο. Ο Adam και η διευθύνουσα σύμβουλος της documenta Annette Kulenkampff βρέθηκαν στη θέση των αποδιοπομπαίων τράγων και υπέστησαν δολοφονία χαρακτήρα από τα μέσα στη Γερμανία κυρίως αλλά και διεθνώς. Υπήρχε όντως μια εμμονή στον τρόπο που ο Adam προσπαθούσε να υλοποιήσει το όραμα του, μια πίστη στο να συνεχίζει παρά τα εμπόδια, η οποία τον κάνει ένα γοητευτικό κινηματογραφικό ήρωα.
Πώς αντιμετώπισες την πρόκληση μιας "αγιογραφίας";
Δεν συναντώ πολύ συχνά αγίους οπότε δεν καταλαβαίνω την ερώτηση.
Με ποιον τρόπο χειριστήκατε πρακτικά αυτή την "παρατήρηση"; Ποιες στιγμές ήσουν παρών και ποιος αποφάσιζε γι αυτές;
Το ντοκιμαντερ παρατήρησης είναι μια άσκηση υπομονής και μια σχέση που χτίζεται σιγά σιγά με εμπιστοσύνη. Ποτέ δεν μπορείς να είσαι σίγουρος για το αποτέλεσμα, για το που θα καταλήξει, αν θα ευοδωθεί κτλ. Στην περίπτωση μας ακολουθούσα την ομάδα και σχεδόν "αφομοιώθηκα" σ' αυτήν, αν θα μπορούσα να το περιγράψω με ανθρωπολογικούς όρους. Ο Adam μιλούσε πάντα για τη διαφάνεια στις λειτουργίες ενός δημόσιου θεσμού, όπως η documenta, και ίσως το να δώσει την άδεια για μια κινηματογραφική παρατήρηση εξυπηρετούσε αυτό ακριβώς. Ήμουν παρών όποτε μπορούσα και ήθελα.
Πώς αντιμετώπισαν τη διαδικασία οι υπολοιποι εμπλεκόμενοι;
Σαν καλλιτεχνική ομάδα τους ήταν εύκολο να καταλάβουν μια καλλιτεχνική δουλειά όπως ένα ντοκιμαντέρ παρατήρησης, το οποίο γινόταν παράλληλα (ή έξω/μέσα) από την δική τους καλλιτεχνική δουλειά. Υπήρχε συνεχώς ένας ενδιαφέρων αντικατοπτρισμός.
Τι κρατάς από αυτή την κατάδυσή σου στα άδυτα της δημιουργίας μιας από τις πιο εμβληματικές εκθέσεις στον κόσμο και από την επαφή σου με τον κόσμο της σύγχρονης τέχνης;
Αρχικά μου έκανε εντύπωση κάτι που ανέφερε ο Adam στην πρότασή του, βάσει της οποίας του ανατέθηκε η καλλιτεχνική διεύθυνση, δηλαδή πως βλέπει την τέχνη σαν μια "γνωστική επέκταση της ύπαρξης μας". Ζώντας από κοντά αυτές τις στιγμές δημιουργίας με επιμελητές και καλλιτέχνες κρατάω ένα έντονο διανοητικό συναίσθημα και την απελπισμένη παρηγοριά που μας προσφέρουν οι αφηγήσεις της τέχνης στο να καταλάβουμε τον κόσμο που ζούμε.
Σε οργανωτικό επίπεδο και στο σημείο που θα μπορούσε να ασκηθεί κριτική στον τρόπο παραγωγής της σύγχρονης τέχνης βλέπουμε πάλι μοντέλα που υπαγορεύονται απο θέσεις εξουσίας, πολιτικής ή οικονομικής. Αυτό είναι κάτι που η documenta 14 προσπάθησε να σχολιάσει.
Σε ποιο βαθμό ο Adam είχε λόγο επί της τελικής επιλογής του υλικού και της μορφής του φιλμ;
Σε κανένα.
Πώς αποφάσισες τη συγκεκριμένη δομή και διάρκεια του φιλμ; Ποιος/α είναι για σένα ο θεατής/τρια της ταινίας;
Η αρχική μας σκέψη ήταν να κάνουμε μια ταινία δίωρη, φυσιολογικά δηλαδή. Αλλά στη φάση του μοντάζ, το 800 ωρών υλικό της παρατήρησης των δύο χρόνων της προετοιμασίας άρχισε να γεννάει ιστορίες. H documenta εκτός από μια τεράστια έκθεση με συμμετοχή πάνω από 160 καλλιτεχνών είναι και ένα εργαστήριο έρευνας και πειραματισμού και ένας χώρος παραγωγής γνώσης και περιεχομένου. Αν προσθέσεις το ιστορικό υπόβαθρο της documenta και την παρατήρηση του μηχανισμού της και της διαδικασίας σε δύο πόλεις προκύπτει με πολύ μεγάλη ευκολία ένα πλήθος σεκάνς οι οποίες ήταν άρτιες αφηγηματικά.
Σε εκείνη τη φάση είπα στους παραγωγούς μου στη Faliro House πως εδώ συμβαίνει κάτι μοναδικό που μεγαλώνει μόνο του. Μου έδωσαν την ευχέρεια να δοκιμάσω νέους αφηγηματικούς τρόπους. Και βέβαια αυτή η καλλιτεχνική ελευθερία άρμοζε απόλυτα σε μια ταινία για τη μεγαλύτερη έκθεση σύγχρονης τέχνης στο κόσμο. Σαν σκηνοθέτης είμαι ευγνώμων.
Υπήρξε στη σκέψη σου/σας ότι φτιάχνετε ένα έργο που μπορεί να χρησιμεύσει και ως μελετητικό υλικό για ερευνητές της τέχνης;
Η documenta θεωρείται η πιο επιδραστική έκθεση τέχνης στον κόσμο και η πενταετής περιοδικότητα της ορίζει τάσεις και συζητήσεις. Επίσης σαν θεσμός έχει ένα βάθος καθώς συνδέεται, όχι αναγκαστικά οργανωτικά, με το αρχείο της documenta, το documenta institut, το documenta forum, και επίσης μια έδρα μελετών στο πανεπιστήμιο του Κάσσελ.
Δεν ήταν δύσκολο να καταλάβω, παρότι δεν ήταν ο σκοπός μου, πως η τεκμηρίωση και καταγραφή που έκανα είχε μια ιστορική αξία και μοναδικότητα καθώς ήταν και η πρώτη φορά που γινόταν τέτοια απόπειρα. Ήδη στο Βερολίνο με προσέγγισαν κάποιοι υποψήφιοι διδάκτορες που μου ζήτησαν να βασίσουν την έρευνα τους και στη ταινία.
Η ματιά σου φέρνει στο προσκήνιο σημαντικά ζητήματα σχετικά με τους θεσμούς και τις σχέσεις εξουσίας που διέπουν αντίστοιχες εκθέσεις αλλά και ένα σύστημα όπως αυτό της τέχνης γενικότερα. Ήταν αυτό μέσα στις προθέσεις του εγχειρήματος;
Ήμουν τυχερός επειδή η εξέταση των ίδιων των θεσμών και του λειτουργικού συστήματος τους γινόταν αυτοαναφορικά σχεδόν από τον Adam και την ομάδα των επιμελητών. Δηλαδή μια κριτική εκ των έσω, η οποία καταγραφόταν. Στο τέλος βέβαια γίνεται και κομμάτι της δραματουργίας, καθώς η documenta 14 πολεμήθηκε ακριβώς επειδή έκανε απόπειρες να αμφισβητήσει την εξάρτηση της έκθεσης από πολιτικούς φορείς και το σύστημα της χορηγίας ή της αγοράς τέχνης.
Συχνά τα όσα απασχολούν τους δρώντες στις δύο πόλεις είναι εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους. Πώς εισέπραξες τις συγκρούσεις κατά τη διάρκεια της δημιουργίας της documenta14;
Απο τη μια πλευρά στο Κάσσελ υπήρχε προβληματισμός και εχθρότητα στη σκέψη πως η documenta μπορεί να αρχίσει να ταξιδεύει και να μην είναι η προσοδοφόρα τουριστική ατραξιόν της πόλης και από την άλλη στην Αθήνα πολλές φορές οι άνθρωποι της καλλιτεχνικής ομάδας θεωρήθηκαν αποικιοκρατικοί εισβολείς. Σε κάθε περίπτωση όταν εξετάζουμε ένα θεσμό, όπως η documenta, πρέπει να αντιλαμβανόμαστε όλα τα λιγότερο ή περισσότερο φανερά επίπεδα του θεσμού και τους παίκτες, τους παράγοντες οι οποίοι συνδράμουν σ' αυτον. Δηλαδή υπάρχει η εταιρία documenta, η οποία χρηματοδοτείται και διοικείται απο τον Δήμο του Κασσελ και την Περιφέρεια, υπάρχει η documenta ως ναυαρχίδα της Γερμανικής πολιτιστικής πολιτικής και υπάρχει η καλλιτεχνική ομάδα που εκπροσωπεί τον κόσμο της τέχνης συνολικά, των επιμελητών και των καλλιτεχνών.
Αυτή τη στιγμή αυτή η διάσταση της αντίληψης για το θεσμό έχει λάβει τη μορφή πολιτιστικού πολέμου στη Γερμανία καθώς όλοι αναρωτιούνται σε ποιον "ανήκει" η documenta και πώς οριοθετείται η ελευθερία της τέχνης έναντι άλλων συνταγματικών δικαιωμάτων με αφορμή το αντισημιτικό σκάνδαλο της documenta 15. Θέμα βέβαια ευρύτερο, για άλλη ταινία.
Τέχνη και λεφτά. Οι διαφορετικές γλώσσες με τις οποίες μιλάνε οι καλλιτέχνες και οι πολιτικοί αποτυπώνονται γλαφυρά. Με φόντο καθοριστικά γεγονότα για τη χώρα και την Ευρώπη, ένιωσες κατά στιγμές ότι στον μικρόκοσμο της τέχνης υπήρξε μια ρομαντικοποίηση της συνθήκης ή ότι τα ηθικά διλήμματα των επιμελητών μοιάζουν να αγνοούν τον ελέφαντα στο δωμάτιο;
Είναι ρομαντικό να πιστεύουμε πως η σύγχρονη τέχνη έχει κάποιο είδους ανοσία στις προκλήσεις της κοινωνίας του θεάματος. Υπάρχει γενικά μια τάση για υπερπαραγωγή η οποία βοηθιέται και από την άνοδο της αγοράς της τέχνης. Όμως υπάρχει επίσης κάτι αυτούσια ρομαντικό στην πεποίθηση του Adam πως η τέχνη και η έκθεση της τέχνης είναι ένα κοινωνικό αγαθό, ένας θεσμός που πρέπει να στηρίζεται απο το κράτος. Όταν μιλάμε για ελέφαντα στο δωμάτιο που μάλλον εννοείτε την έλλειψη πόρων, πρέπει να σκεφτούμε και το πως εργαλειοποιείται ο ελέφαντας για την κατάρρευση και άλλων κοινωνικών αγαθών όπως η δημόσια υγεία, η παιδεία ή το σύστημα συντάξεων. Οπότε όσοι αναπολούν ένα κοινωνικό κράτος πρόνοιας θα έπρεπε να θεωρούνται ρομαντικοί;
Η σχέση της documenta με το ΕΜΣΤ αποτελεί ένα μαραθώνιο από μόνη της. Γιατί παρουσιάζεται τόσο διεξοδικά στο φιλμ;
Υπήρχε σαφής πρόθεση της documenta 14 να φέρει στο προσκήνιο το δημόσιο χαρακτήρα της έκθεσης και να συνεργαστεί στην Αθήνα επίσης με δημόσιους θεσμούς και ιδρύματα. Αυτό έγινε επιτυχώς με την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και με το ΕΜΣΤ, το οποίο εκείνη την εποχή ήταν ακόμα κλειστό με άγνωστη τύχη. Υπήρχε δηλαδή στην επιμελητική προσέγγιση κάποιος ιδιαίτερος συμβολισμός που αφορούσε το "κλειστό μουσείο" και την "κρυμμένη" του συλλογή και ιδιαίτερα στην εποχή των μνημονίων που αναφερόμαστε.
Δραματουργικά πάλι στην ταινία οι διαπραγματεύσεις τις οποίες διεξήγαγε πολύ γενναία η κα. Κοσκινά απέναντι σε ένα πανίσχυρο Γερμανικό θεσμό μας δίνουν τη διάσταση των διακυβευμάτων τέτοιων επιχειρήσεων. Το ότι η ελληνική συλλογή βγήκε από τις αποθήκες, συντηρήθηκε και εκτέθηκε στο σύνολο της σχεδόν στη Γερμανία ήταν ένα τεράστιο επίτευγμα και τιμή στους Έλληνες καλλιτέχνες. Επίσης το μουσείο άνοιξε λειτουργικά τις πόρτες του με την ευκαιρία της documenta.
Υπάρχει μια αναφορά πάλι στην αρχική πρόταση του Adam πως η documenta πρέπει να απεκδυθεί τον ρόλο του οικοδεσπότη και να νοιώσει σαν φιλοξενούμενος, χωρίς προνόμια και προστασία σε ένα άλλο τόπο. Στο τέλος, όντως, τα ίδια τα οργανωτικά και δομικά προβλήματα της ξενιτεμένης documenta ήταν αυτά που μετέτρεψαν την υλοποίηση αυτού του εγχειρήματος "ανταλλαγής μουσείων" σε θρίλερ.
Η ταινία "exergue on documenta 14" προβάλλεται στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης σε κεφάλαια από τις 8 Μαρτίου (Αίθουσα Τζον Κασσαβέτης, 5.30 μ.μ. παρουσία του σκηνοθέτη με Q&A) μέχρι και τις 14 Μαρτίου, με ελεύθερη είσοδο κατόπιν έκδοσης μηδενικού εισιτηρίου από τα εκδοτήρια του Φεστιβάλ.
