«Image Infinite» © Nikos Alexopoulos
"Δεν έχουμε συνειδητοποιήσει ότι ζούμε μέσα σε μία "κινηματογραφική" αφήγηση, έχοντας παρουσία στο διαδίκτυο" λέει η Μαρία Λάλου, με την οποία είχαμε την ευκαιρία να μιλήσουμε στο πλαίσιο των "Μηχανισμών της Θέασης", το ερευνητικό της πρότζεκτ για την αλγοριθμική διακυβέρνηση και την εισβολή της στην καθημερινότητά, που έχει ξεκινήσει από το 2018 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Το πρότζεκτ παρουσιάζεται έως την 1/3 στο Ινστιτούτο Γκαίτε, την Ταινιοθήκη και το State of Concept, προβάλλοντας αποδομημένα το σύνολο των "Μηχανισμών της Θεάσης" της Λάλου ανά χώρο.
Με πέντε κινηματογραφικές προβολές, μία συζητήση-περφόρμανς και μία έκθεση-εγκατάσταση, η εικαστικός επιχειρεί να διερευνήσει τη σχέση μεταξύ του ατόμου και της ψηφιακής πραγματικότητας που πλέον επιβάλλεται. Όντας παράλληλα αρχιτέκτονας, σκηνοθέτρια, ερευνήτρια και ακαδημαϊκός, η Λάλου συνδυάζει διαφορετικές πρακτικές για να εξελίξει το κάθε της έργο και, έτσι, να οδηγηθεί σε νέα ερωτήματα και αφηγήσεις. Πλέον στο έργο της, η καλλιτέχνιδα πραγματεύεται ζητήματα όπως η διαχείριση των προσωπικών μας δεδομένων, η υπερίσχυση του αλγόριθμου και η εξέλιξη των ψηφιακών εικόνων σε ένα πολυδιάστατο κινηματογραφικό σύμπαν που μας καταβάλλει. Βέβαια, επίκεντρο αυτής της πολυσύνθετης έρευνας παραμένει η έννοια της θέασης, ένα θέμα που την απασχολεί εδώ και πολλά χρόνια, όπως μας εξήγησε, μαζί με τον ρόλο της εικαστικού σε μετάβαση και τον μηχανισμό του έργου εν τέλει χειριζόμενο από τους συντελεστές του ως προεπιλεγμένη ριζωματική συνθήκη.
Ασχολείσαι με το ζήτημα της θέασης και τους μηχανισμούς της εδώ και χρόνια. Πώς το προσεγγίζεις στην πρακτική σου και με ποιον τρόπο έχει εξελιχθεί;
Ένα μέρος του ταξιδιού ξεκίνησε μέσα από τη διαπερατότητα του καθρέφτη, του γυαλιού και της αντανάκλασης. Γύρω στο 2007-8, μπήκε μέσα η πρώτη ενεργή κάμερα και η σχέση του χώρου και της θέασης μέσα από το δίοπτρο του φακού. Πειραματίστηκα με έργα που αφορούσαν ένα ενδιάμεσο πλαίσιο ανάμεσα στο συνειδητό και το υποσυνείδητο και πώς τα αντιλαμβανόμαστε, Χάνοντας ακόμα και η ιδιά την έννοια του χρόνου και της μηχανικής των κινήσεων, Στη συνέχεια άρχισα να μελετάω το γνωστικό πεδίο και τη λειτουργία του εγκεφάλου, και την εμπειρία του σώματος με τον χρόνο και την κίνηση στον καθρεπτικό χώρο, με το έργο "Supper Effect" (2011.) Μέσω του έργου "Puzzle" (2012) άρχισα να πειραματίζομαι λεκτικά με την εμπειρία του καθρέφτη, του σώματος και του χώρου θέασης, και έτσι ξεκίνησε μια πολύ πιο συγκροτημένη επαφή με τον κινηματογραφικό και θεατρικό χώρο, και σαφώς το πλαίσιο των θεσμών του κάθε χώρου. Το έργο που προσέγγιζε όλα αυτά τα στοιχεία ήταν το "Operated & The Operational Model" (2015) όπου η σχέση του κινηματογραφικού χώρου και της περφόρμανς εξελίσσονταν παράλληλα στον ίδιο χώρο, θέτοντας το white cube ως πεδίο δράσης και παράλληλης καταγραφής, μαζί με τους συντελεστές στο έργο. Εκεί άρχισε η επισταμένη μελέτη στον κινηματογραφικό χρόνο, παράλληλα μέσα στον θεσμικό χώρο τέχνης και παραγωγής εικόνων, με ζωντανή διεκπεραίωση της αφήγησης μεταξύ των συντελεστών. Αυτό έγινε στη συνέχεια ένα από τα βασικά μου πατήματα για τους "Μηχανισμούς της Θέασης". Με το έργο αυτό ξεκίνησα να προσεγγίζω την ιδέα απομάκρυνσης από τον ρόλο μου, ως σκηνοθέτρια, εικαστικός και σεναριογράφος, με την επέμβαση του αλγόριθμου ως μηχανική εκμάθησης. Ένα βήμα για τη διάσπαση της ιεραρχίας. Έτσι προέκυψαν οι "Μηχανισμοί της Θέασης". Μελέτη, αποδόμηση, επαναπροσδιορισμός των ρόλων και των οπτικών, μαζί και του δικού μου ρόλου, με βάση την αντίσταση στη χειραγωγημένη πραγματικότητα. Χρησιμοποιώ τον καθρέφτη σαν ένα εννοιολογικό υλικό που μπορεί να δημιουργήσει καμουφλάζ το οποίο θα μας βοηθήσει να κινηθούμε πιο ελεύθερα, χωρίς την αλγοριθμική διακυβέρνηση ή κάποιου είδους παρακολούθηση. Με το "Image Infinite" σε εξέλιξη και το "The Dialogue" 2019 που παρουσιάζουμε τώρα, επιστρέφω στο ερώτημα για τη σχέση του καθρέφτη και του καθρεφτικού χώρου, εννοώντας ότι ο καθρέφτης έχει την ιδιότητα να δημιουργήσει και να διαγράψει ταυτόχρονα έναν χώρο.
Το "Image Infinite" είναι και κεντρικό μέρος της έκθεσης των "Μηχανισμών της Θέασης", που φιλοξενεί η Ταινιοθήκη στο Μουσείο Κινηματογράφου. Ποιο ακριβώς είναι το κινηματογραφικό πείραμα που βλέπουμε εκεί;
Στο "Image Infinite", ηθοποιοί είναι οι κάμερες, οι άνθρωποι είναι υποχείρια ενός αλγόριθμου τεχνητής νοημοσύνης, ενώ ο εικαστικός ή σκηνοθέτης έχει δώσει τα πνευματικά του δικαιώματα σε έναν αλγόριθμο. Η ελευθερία του λόγου μας έχει ελαχιστοποιηθεί τόσο πολύ πλέον, που ο ρόλος μας ως άνθρωποι έχει γίνει δευτερεύοντας, ενώ αυτός της κάμερας κυριαρχεί. Όταν θα υπάρξει, μέσα από τον πειραματισμό, μια αντίσταση των ανθρώπων απέναντι στον αλγόριθμο, τότε μπορούμε να πούμε ότι ξεκινάμε γύρισμα, γίνεται δηλαδή κάτι ουσιαστικό επειδή η αντιστροφή των ρόλων μας θα οδηγήσει σε ένα αποτέλεσμα που κανείς δεν θα το περιμένει.
Επομένως η επιλογή σου να αποσύρεσαι ως εικαστικός και να μην έχεις τόση εμπλοκή στην εξέλιξη του έργου είναι ένα σχόλιο για το πώς η τεχνολογία και η ψηφιακή πραγματικότητα πλέον μας ελέγχει ολοκληρωτικά.
Είναι ένα κοινωνικό πείραμα -όπως και πολλά από τα έργα μου- και ένα σχόλιο ότι πλέον πεθαίνει η εικαστικός ως artist-at-work, επομένως βιώνουμε μια συνθήκη απόδρασης (=escapism). Η αποστασιοποίησή μου αφορά τον ρόλο των πνευματικών δικαιωμάτων και των δικαιωμάτων σε σχέση με την εξέλιξη της πραγματικότητας και κατ’ επέκταση πώς ο διαδικτυακός χώρος δημιουργεί μια άλλη κινηματογραφική, σκηνοθετημένη πραγματικότητα.
Με τον όρο "μηχανισμοί θέασης" αναφέρεσαι στις διαφορετικές μορφές θέασης (σινεμά, θέατρο, εικαστικές τέχνες) ή περισσότερο τα ίδια τα εργαλεία που χρησιμοποιούμε για να δούμε κάτι;
Το προσεγγίζω με την έννοια της χειραγώγησης και του τεχνάσματος που χρησιμοποιείται για τη θέαση, αλλά με ενδιαφέρει επίσης ποιοι είναι οι μηχανισμοί στους οποίους γινόμαστε υποχείρια, ως θεατές και δεν είναι απολύτως αντιληπτό πώς επεμβαίνουν και καθορίζουν τη ζωή μας. Λόγω αυτών των μηχανισμών θέασης, πλέον η εξέλιξη της προσωπικότητάς μας και η εξέλιξη του σώματός μας βρίσκονται σε εντελώς διαφορετικά πεδία, ενώ θα έπρεπε να συμβαδίζουν. Που βρίσκεται το μυαλό μας διαρκώς; Μέσα σε μια οθόνη, το κινητό, τη μηχανή.
Ωστόσο δεν εντάσσεις τον κινηματογράφο και τον κινηματογραφικό χώρο σε αυτή τη χειραγώγηση, παρόλο που ανέκαθεν ήταν μια μορφή τέχνης η οποία θολώνει τα όρια της πραγματικότητας.
Ο κινηματογράφος είναι ένας από τους πιο συμβατούς χώρους που "χειραγωγεί" την οπτική μας, την αποδομεί, την ανασυγκροτεί, την επαναπροσδιορίζει. Το σινεμά μου έδωσε τις καταλληλότερες συνθήκες για να διαπιστώσω εγώ κάποια στοιχεία σχετικά με τα ερωτήματα που θέτω. Ένα κοινό σημείο μεταξύ του σινεμά και της έρευνάς μου στα πρότζεκτ που σου ανέφερα είναι ότι, πράγματι, η σχέση κάμερας και σκηνοθέτη, καταγραφής, & κοινού, αποτελούν το κεντρικό ερώτημα και παράλληλα την ίδια την αφήγηση. Ενώ η σχέση μας με την οθόνη και την εξέλιξη της πραγματικότητας, μέσω του διαδικτύου δημιουργεί έναν άλλο χώρο, κινηματογραφικά ανάλογο, που σχετίζεται με το γνωστικό πεδίο.
Πώς ακριβώς εντάσσονται οι αλγόριθμοι και η λεγόμενη "αλγοριθμική διακυβέρνηση" στην έρευνά σου;
Ο καθένας έχει το δικό του προσωπικό, διαδικτυακό προφίλ, η καταγραφή του οποίου και σκηνοθετεί και την ανάλογη εμπειρία της καθημερινότητας, αναφερόμενη στην αλγοριθμική διακυβέρνηση. Σαν ένας ιστός αράχνης: είσαι στο κέντρο και, αναλόγως του τι ψάχνεις στις μηχανές αναζήτησης και στα social media, "πλέκεται" ένας ιστός που εξελίσσει τη διαδικτυακή σου παρουσία. Ο αλγόριθμος εντοπίζει για σένα κάποια δεδομένα και η αλγοριθμική διακυβέρνηση σε χαρακτηρίζει, αλλά και ταυτόχρονα σε περιορίζει από το να βρεις κάποια άλλα δεδομένα. Υπάρχει πάλι ένα είδος χειραγώγησης και μια συγκεκριμένη συνθήκη καταγραφής των δεδομένων σου, πράγμα που ελαχιστοποιεί την ελευθερία μας σε οποιαδήποτε άλλη πραγματικότητα.
Μιας και μιλάμε για τη δημιουργία μίας σκηνοθετημένης πραγματικότητας, ποια η γνώμη σου για την τεχνητή νοημοσύνη και την ιδιότητά της να δημιουργεί "ψεύτικες" εικόνες;
Δεν έχω κάνει "συνεργάτη" μου ακόμα το ChatGPT, το σκέφτομαι ως μία επιπλέον σχέση στην οποία πρέπει να επενδύσω, συμβιωτικά, που ενδεχομένως να αποφεύγω. Η επιλογή μου να αφήσω ελεύθερο τον αλγόριθμο τεχνητής νοημοσύνης, να παρέμβει στο συγκεκριμένο πρότζεκτ είναι για να επιτευχθεί αυτή η απελευθέρωση και αντίσταση των ανθρώπων, ώστε να φτάσουμε σε μια άλλη δυναμική. Με ενδιαφέρει η χειραγώγηση του αλγορίθμου και η σύγκρουση με αυτόν, όχι τόσο η ικανότητά του να δημιουργήσει μία πλασματική εικόνα.
Το πρόγραμμα των "Μηχανισμών της Θέασης"
Τρίτη 27 Φεβρουαρίου
Ινστιτούτο Γκαίτε
8 μ.μ.: "Camera and the Mirror", της Μαρίας Λάλου (2018) 43’
9 μ.μ.: "In Resistance", της Μαρίας Λάλου (σενάριο / σκηνοθεσία / καταγραφή, 2024) 45’ – Live
Σκηνογραφημένη συζήτηση με τις Δάφνη Δραγώνα, Ηλιάνα Φωκιανάκη, Μαρία Κομνηνού & Rachael Rakes
Τετάρτη 28 Φεβρουαρίου
Ινστιτούτο Γκαίτε
8 μ.μ.: "Animated World", της Μαρίας Λάλου (2018) 6’
"Parallel I-IV", του Harun Farocki (2012-2014) 43’
Πέμπτη 29 Φεβρουαρίου
State of Concept
8.30 μ.μ.: "Human Agents", της Μαρίας Λάλου (2018) 4’09’’
"Salaam Cinema", του Mohsen Makhmalbaf (1995) 75’
Είσοδος ελεύθερη κατόπιν κράτησης. Θα τηρηθεί σειρά προτεραιότητας.
Παρασκευή 1 Μαρτίου
Ταινιοθήκη της Ελλάδος
Αίθουσα 2
7-9 μ.μ.: "Camera Actors", της Μαρίας Λάλου (2018) 13’19’’ σε λούπα
Αίθουσα 1
9 μ.μ.: "Camera Actors", της Μαρίας Λάλου (2018) 13’19’’
"Le Mépris", του Jean-Luc Godard (1963) 102’
Φουαγιέ, Μουσείο Κινηματογράφου
"Μηχανισμοί της Θέασης", της Μαρίας Λάλου
Κυριακή 3 Μαρτίου
Μουσείο Κινηματογράφου
"Image Infinite", της Μαρίας Λάλου
