'στῆθι καὶ οἴκτιρον', Μάνια Μπενίση
"Υπάρχει εναλλακτική;" διερωτάται η έκθεση "Ελαιώνας ’23 – Χθόνιο και Ανθρώποκαινος", σε μια προσπάθεια να συνεισφέρει στη συζήτηση για την αναβίωση μίας από τις πιο παραμελημένες γειτονιές της Αθήνας, τον Ελαιώνα. Στο πλαίσιο του παράλληλου προγράμματος της έκθεσης, που πραγματοποιείται εβδομαδιαία, διοργανώθηκε την Κυριακή 5/11 ένα πολύ ενδιαφέρον στρογγυλό τραπέζι με θέμα "Is There an Alternative?" (υπάρχει εναλλακτική;)".
Καλεσμένοι στο roundtable ήταν μια ομάδα διακεκριμένων ερευνητών και ακαδημαϊκών: o Ανδρέας Χατζηδάκης, καθηγητής marketing του Πανεπιστημίου Royal Holloway, UK & μέλος της The Care Collective, ο Jamie Hakim, λέκτορας σπουδών MME, Πανεπιστήμιο Ανατολικής Αγγλίας & μέλος της The Care Collective, o Άλεξ Παζαΐτης, ιδρυτικό μέλος του ερευνητικού κέντρου P2P Lab, στο Πανεπιστήμιο του Ταλίν, o Σταύρος Σταυρίδης, καθηγητής Θεωρητικής Διερεύνησης και Σχεδιασμού κατοικίας και Δημόσιου Χώρου του ΕΜΠ και ο Βασίλης Νιτσιάκος, καθηγητής Κοινωνικής Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
Διαβάστε Επίσης
Η ιδέα ήταν να συζητηθούν εναλλακτικά "μονοπάτια" που μπορούμε να ακολουθήσουμε για να γίνει μια ολοκληρωμένη αναβίωση του Ελαιώνα και άλλων αντίστοιχων μεταβιομηχανικών τόπων, με την ελπίδα ότι η περιοχή δε θα καταλήξει ένα ακόμα θύμα του αστικού εξευγενισμού.
Ο Jamie Hakim, με τον οποίο μιλήσαμε για αυτό το ζήτημα και όσα ειπώθηκαν στο roundtable, έδωσε έμφαση στην έννοια της φροντίδας και την εφαρμογή διαφορετικών μοντέλων που σέβονται το άτομο και τον πλανήτη και αποφεύγουν τα διεθνή καπιταλιστικά συμφέροντα -αυτή ήταν και η γενικότερη κατεύθυνση της συζήτησης που έγινε μεταξύ των καλεσμένων. Αν και δεν πρόλαβε να δει πολλά από την έκθεση, ο Βρετανός ακαδημαϊκός εντυπωσιάστηκε από "το γεγονός ότι υπήρχαν έργα σε σημεία που δεν περίμενες ότι μπορούσε να στηθεί κάτι. Περισσότερο μου έμεινε ο τρόπος που οι άνθρωποι επικοινώνησαν με τον χώρο, ήταν κάτι ιδιαίτερο".
Αφορμή για τη συμμετοχή του Jamie στο στρογγυλό τραπέζι ήταν το "Μανιφέστο της Φροντίδας" ("The Care Manifesto: The Politics of Interdependence", 2020). Το συνεργατικό ερευνητικό έργο, που γράφτηκε από την Κολεκτίβα της Φροντίδας (Care Collective), προσεγγίζει τον όρο "φροντίδα" από διαφορετικές οπτικές, ανατρέχοντας στο παρελθόν προκειμένου να εξετάσει τις πρακτικές που πρέπει να ακολουθήσουμε για τον σχεδιασμό μιας πιο λειτουργικής, αλληλεξαρτώμενης κοινωνίας. Ο Jamie μάς εξήγησε γιατί οι μέχρι τώρα πολιτικές φροντίδας που έχουμε υιοθετήσει είναι τόσο δυσλειτουργικές και πως η αποτυχημένη διαχείριση της πανδημίας του AIDS στα 90s έδωσε στην Κολεκτίβα της Φροντίδας την αφορμή για τη διερεύνηση νέων τακτικών φροντίδας.
Πώς κατέληξες να συμμετέχεις στο τραπέζι;
Είμαι μέρος μιας κολεκτίβας μαζί με τον Ανδρέα Χατζηδάκη και τρία άλλα άτομα. Ο Ανδρέας περνάει πολύ χρόνο στην Αθήνα και ο Δημήτρης (Τρίκας) τον προσκάλεσε στην εκδήλωση. Κάπως έτσι ζητήθηκε κι από εμένα να μιλήσω στο τραπέζι. Ήταν πολύ ωραία εμπειρία και ο κόσμος συμμετείχε αρκετά στη συζήτηση.
Έχεις μια γενική ιδέα του τι συμβαίνει στον Ελαιώνα; Φαντάζομαι ότι λόγω της έκθεσης έχεις ενημερωθεί για κάποια από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η γειτονιά.
Δεν γνωρίζω τα πάντα, αλλά ο Ανδρέας μου εξήγησε ότι είναι ένα παραμελημένο κομμάτι της πόλης, παρά το γεγονός ότι είναι από τις σχετικά κεντρικές αθηναϊκές περιοχές. Είναι σοκαριστικό που, ενώ ήταν μια πλούσια βιομηχανική περιοχή, τώρα είναι παραγκωνισμένη και εκεί ζουν κυρίως πολύ φτωχές ομάδες ανθρώπων. Κατά τη διάρκεια του στρογγυλού τραπεζιού, κάποιος μου έκανε μια ερώτηση και ανέφερε ότι υπάρχουν συζητήσεις για αναβίωση του Ελαιώνα. Μείναμε κάπως σε αυτό το ζήτημα γιατί και το Λονδίνο, όπου ζω, είχε τις δεκαετίες του ’70 και ’80 γειτονιές που θύμιζαν τον Ελαιώνα. Φυσικά τώρα έχουν εντελώς διαφορετική μορφή, αλλά μιλήσαμε για τα σχέδια που υπάρχουν στην Αθήνα για γενική αναβίωση των μεταβιομηχανικών χώρων. Το δικό μου κομμάτι της συζήτησης αφορούσε το τι γίνεται με αυτούς τους χώρους στο Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη.
Επομένως στο Λονδίνο αντιμετωπίζετε παρόμοια προβλήματα όπως εμείς στον Ελαιώνα;
Παλιότερα, ναι. Στη συζήτηση που έγινε την Κυριακή αναφέρθηκα στην ιστορία αποβιομηχάνισης του Λονδίνου και του Ηνωμένου Βασιλείου γενικότερα. Η Αγγλία ήταν από τα πρώτα έθνη που βιομηχανοποιήθηκε και διατήρησε αυτή τη μορφή για 150 χρόνια. Αυτό σταμάτησε το ’60 και το ‘70, επομένως τα εργοστάσια, οι αποθήκες και οι αποβάθρες εγκαταλείφθηκαν και έτσι ο κόσμος ξεκίνησε να μετακομίζει στα προάστια -πράγμα που ακόμα συμβαίνει στο Λονδίνο. Νομίζω ότι έχει νόημα να συγκρίνουμε τον Ελαιώνα με τις αλλαγές που βίωσε το Λονδίνο από τα 70s μέχρι σήμερα. Εγώ επικεντρώθηκα στις δεκαετίες του ’70 και ’80, γιατί τότε καλλιτέχνες και διάφοροι μουσικοί εγκαταστάθηκαν σε αυτούς τους ξεχασμένους χώρους και τους μετέτρεψαν σε καλλιτεχνικά στούντιο. Έχει τρομερό ενδιαφέρον αυτή η αλλαγή. Όμως τώρα οι ίδιοι χώροι έχουν εξευγενιστεί από διεθνείς κατασκευαστές πολυτελών ακινήτων. Ανέφερα ως παράδειγμα την περιοχή του King’s Cross, πίσω από την οποία υπήρχαν κλαμπ και είχε δημιουργηθεί μια πολύ ζωντανή κοινότητα νέων ατόμων, με έντονα κουίρ στοιχεία. Τώρα υπάρχουν γραφεία της Google, ένα μαγαζί οίκου μόδας πολυτελείας, ένα mall γεμάτο τέτοια μαγαζιά… Ελπίζω να μη συμβεί το ίδιο στον Ελαιώνα, γιατί όλα γίνονται με βάση τα συμφέροντα του παγκόσμιου καπιταλισμού, κανείς δεν σκέφτεται τι ενδιαφέρει πραγματικά τον κόσμο που ζει σε αυτές τις περιοχές.
Ο εξευγενισμός είναι ζήτημα που απασχολεί όλη την Ευρώπη. Στην Αθήνα αντιμετωπίζουμε μεγαλύτερο πρόβλημα στο κέντρο, αλλά υπάρχουν και περιοχές όπως ο Ελαιώνας που είναι εντελώς παραμελημένες και κανείς δεν είναι σίγουρος τι θα απογίνουν.
Αυτό που καταλαβαίνω είναι ότι η Αθήνα έχει γίνει πολύ "της μόδας" για τους Ευρωπαίους, ειδικά όσους θέλουν να βρουν έναν χώρο τέχνης όπου θα δραστηριοποιούνται. Δεν είμαι ειδικός όσον αφορά την πόλη σας, αλλά από τη δική μου εμπειρία καταλαβαίνω ότι, ενώ πρόκειται για μια σχετικά μικρή ευρωπαϊκή πόλη, τα προβλήματα που αντιμετωπίζει έχουν αρχίσει να θυμίζουν ό,τι συνέβη στο Λονδίνο τις τελευταίες δεκαετίες.
Πώς το "Μανιφέστο της Φροντίδας" που συνυπογράφεις με την κολεκτίβα συνδέεται με τη συζήτηση στον Ελαιώνα;
Το δικό μου κομμάτι εστίαζε στο πώς η μεταβιομηχανική εποχή διαμορφώνει τους χώρους που προανέφερα. Το ’60 και το ’70, μιλώντας πάντα για την αγγλοαμερικανική κουλτούρα, αυτοί οι χώροι συμβόλιζαν την παρακμή και τη φθορά. Στη συζήτηση αναφέρθηκα στη δημιουργικότητα και τις κοινότητες που τελικά παράγονται μέσα σ’ αυτούς. Το μανιφέστο μιλάει γενικά για την έλλειψη της φροντίδας και προτείνει λύσεις, κοιτώντας την έννοια της φροντίδας από διαφορετικές πτυχές. Υπάρχουν πάρα πολλά είδη φροντίδας που δεν λειτουργούν, επομένως θέλαμε να σκεφτούμε διαφορετικά μοντέλα φροντίδας που μπορούν να αντικαταστήσουν τα τωρινά. Ένα θέμα που εξετάσαμε είναι τι γινόταν στα έθνη -κυρίως στο Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη- την πρώτη περίοδο που ξέσπασε η πανδημία του AIDS και η καταστροφική αποτυχία της φροντίδας που έγινε. Καθώς το κράτος δεν ενδιαφερόταν να κάνει κάτι παραπάνω, κουίρ οργανισμοί και γενικά η ΛΟΑΤΚΙΑ+ κοινότητα ανέλαβαν δράση για να χτιστούν σωστές υποδομές φροντίδας. Πυρήνας της έρευνάς μας ήταν το ακαδημαϊκό άρθρο του Douglas Crimp "How to Have Promiscuity in an Epidemic". Στο κείμενο εξηγεί ότι, κατά τη διάρκεια εξάπλωσης του AIDS, τα ομοφοβικά ΜΜΕ έριχναν το φταίξιμο στην "ανηθικότητα" των ομοφυλόφιλων. Παρά τις κατηγορίες, το κράτος δεν παρακινήθηκε να προωθήσει ενημέρωση για το ασφαλές σεξ -το ασφαλές σεξ έγινε πιο δημοφιλές μετά το AIDS. Για το μανιφέστο, πήραμε τους όρους "πειραματισμός" και "πολλαπλασιασμός" που ο Crimp σχετίζει με τις σεξουαλικές πρακτικές και τις συνδέσαμε με την έννοια της φροντίδας. Πρέπει να αυξήσουμε και να πειραματιστούμε με τις διαφορετικές μορφές φροντίδας, πέρα της παραδοσιακής "μητέρας-παιδιού". Πιστεύω ότι αυτήν την τακτική πρέπει να ακολουθήσουμε για την αναβίωση του Ελαιώνα. Συνήθως δεν σκεφτόμαστε περιοχές ή το μη ανθρώπινο όταν μιλάμε για φροντίδα, σκεφτόμαστε τα ζώα, το περιβάλλον, την κλιματική κρίση. Όμως οι μεταβιομηχανικοί χώροι, σαν τον Ελαιώνα, έχουν μεγάλο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη νέων μοντέλων φροντίδας.
Το μανιφέστο βασίστηκε αποκλειστικά στις πόλεις του Λονδίνου και της Νέας Υόρκης;
Όχι, αυτό ήταν ένα κομμάτι του βιβλίου. Ήμασταν πέντε συνολικά που συνεργαστήκαμε για να γραφτεί το μανιφέστο, αλλά εγώ δεν μιλάω για αυτό το ζήτημα, ήταν κάτι που μου ζητήθηκε να αναλύσω στο πλαίσιο της έκθεσης στην Αθήνα. Για παράδειγμα, ο Ανδρέας έγραψε για την Ελλάδα και τους προσφυγικούς συνοικισμούς στην Αθήνα, τον τρόπο που η οικονομία της φροντίδας έχει αλλάξει λόγω της έλευσης προσφύγων. Στο μανιφέστο δίνουμε παραδείγματα με βάση διαφορετικό περιεχόμενο κάθε φορά.
Η ιδέα της φροντίδας είναι μια ανιδιοτελής πράξη. Λαμβάνοντας υπόψη πόσο εγωκεντρικός είναι ο κόσμος σήμερα, πιστεύεις ότι αυτά τα μοντέλα φροντίδας μπορούν εύκολα να ενσωματωθούν στις ζωές μας;
Πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση. Από τη μία, θέλω να πω ναι γιατί το κάνουμε ήδη αυτό. Μπορεί να το κάνουμε πιο διακριτικά στις σχέσεις μας ή γενικά στην καθημερινότητά μας, με όχι τόσο προφανή τρόπο, είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι. Ισχύει ότι η σημερινή κουλτούρα μάς παρακινεί να είμαστε πιο ατομικιστές και ανταγωνιστικοί. Αυτό σημαίνει να ζεις σε μια εποχή όπου κυριαρχεί ο καπιταλισμός. Επιβραβευόμαστε όταν συμπεριφερόμαστε έτσι, αλλά υπάρχουν πολλοί τρόποι που η φροντίδα κυριαρχεί. Ξεκινήσαμε να μιλάμε για το μανιφέστο το 2018 και καταλήξαμε να το γράφουμε το 2020. Στις αρχές του COVID αρχίσαμε να προωθούμε το βιβλίο. Δεν ξέρω τι ίσχυε τότε για την Ελλάδα, αλλά εκείνη την περίοδο στην Αγγλία υπήρχε η πίστη ότι μετά την πανδημία θα επικεντρωθούμε περισσότερο στη φροντίδα. Νιώθω αρκετά απαισιόδοξος γιατί δεν βλέπω να συμβαίνει πράγματι αυτό, αλλά νομίζω ότι είναι ένα σημαντικό ερώτημα που θέτεις. Δεν θα γράφαμε το "Μανιφέστο της Φροντίδας" εάν δεν νομίζαμε ότι μπορούν να εφαρμοστούν αυτές οι ιδέες. Έχουμε όμως ακόμα πολύ δρόμο.
Μιλώντας για τα όσα "έπρεπε" να κάνουμε βγαίνοντας από την πανδημία, ήθελα να σε ρωτήσω εάν υπήρξαν συζητήσεις για τον δημόσιο χώρο στην Αγγλία. Ειδικά στην Αθήνα, επικρατεί η επιθυμία να ξαναδώσουμε στο κοινό τον δημόσιο χώρο που παλιότερα τον είχαμε δεδομένο, διοργανώνοντας πολιτιστικές εκδηλώσεις που είναι ελεύθερες και καθολικά προσβάσιμες.
Πολύ καλή ερώτηση. Στο στρογγυλό τραπέζι, ένας από τους καλεσμένους μίλησε για το ζήτημα του δημόσιου χώρου στην Ελλάδα. Ψάχνοντας λίγο το θέμα, αυτό που παρατηρώ όλο και περισσότερο είναι περιοχές στο Λονδίνο που είχαν εγκαταλειφθεί και τώρα επανοικειοποιούνται ως δημόσιοι χώροι. Βέβαια, το Λονδίνο έχει πολύ μεγάλη χρηματοδότηση, με αποτέλεσμα αυτοί οι χώροι να ιδιωτικοποιούνται και μάλιστα να μετατρέπονται σε κάτι το πολυτελές. Η αίσθηση της πόλης έχει αλλάξει. Το βασικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει το Λονδίνο είναι ότι ο κόσμος δεν μπορεί να μείνει στην πόλη γιατί έχει γίνει πολύ ακριβός ο τρόπος ζωής. Πλέον, οι άνθρωποι φεύγουν από το Λονδίνο και, ειδικά οι καλλιτέχνες, μετακομίζουν σε μέρη όπως η Αθήνα, το Βερολίνο ή σε μικρές παραθαλάσσιες πόλεις στα νότια, κάτι που μου φαίνεται πολύ παράξενο. Το Brexit έχει επηρεάσει αυτό το ζήτημα σε μεγάλο βαθμό. Εγώ μένω στο Ανατολικό Λονδίνο και, στις αρχές του 2000, εδώ μπορούσαν να ζήσουν άτομα από την εργατική τάξη, η περιοχή ήταν γεμάτη με Έλληνες, Ισπανούς, Γάλλους. Τώρα πια βλέπεις μεσοαστούς να κυκλοφορούν στους δρόμους με εξοπλισμό γκολφ και είναι κάπως τρομακτικό. Βλέπεις πολύ λιγότερους Ευρωπαίους κατοίκους. Το ξέρω ότι ακούγομαι πολύ απαισιόδοξος, αλλά υπάρχουν ακόμα πράγματα που αγαπώ στο Λονδίνο, αν και αλλάζει διαρκώς μορφή.
Περισσότερες πληροφορίες
Ελαιώνας ‘23 – Χθόνιο και Ανθρωπόκαινος
41 καλλιτέχνες εστιάζουν στο χθόνιο στοιχείο και την ανθρωπόκαινο εποχή μέσα από την σύγκρουση αλλά και την συνομιλία τους, με την περιοχή του Ελαιώνα να αποτελεί το πεδίο μελέτης και το σημείο τέλεσης και αναφοράς. Η έκθεση με τα έργα, τις ομιλίες και τις δράσεις του πρότζεκτ έχει ως στόχο να αναδείξει τις κρίσιμες και σύνθετες καταστάσεις που έχει προκαλέσει η διαχρονική συνομιλία αλλά και σύγκρουση φύσης και ανθρώπου, τα δίπολα που κυριαρχούν στην περιοχή σαν αποτέλεσμα του σκληρού ανθρώπινου αποτυπώματος, την σχέση του παρελθόντος με το παρόν και αντιστρόφως. Ο περίφημος Ελαιώνας επί Πεισίστρατου, στο πέρασμα του χρόνου και μέσα από τις ανθρώπινες επιλογές εξελίχθηκε στην γόνιμη αγροτική γη της Αθήνας μέχρι τη δεκαετία του εξήντα, που με τη σειρά της μετατράπηκε σε νεκρή γη από τα απόβλητα της άναρχης εκβιομηχάνισης.
