Η κολεκτίβα Nest "σε αναζήτηση κουίρ καταφυγίων" ενάντια στην ομοφοβία της Αφρικής

Η διαρκώς ανήσυχη αφρικανική κολεκτίβα Nest επιστρέφει στην Αθήνα με μια νέα έκθεση που δημιούργησε ειδικά για το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και θα δούμε από 29/9 στο project room του μουσείου, με αφορμή το τριήμερο φεστιβάλ "Modern Love". Λίγους μήνες πριν είχαμε την ευκαιρία να δούμε την επιβλητική εγκατάστασή τους "Return to Sender" στο ΚΠΙΣΝ, η οποία έκανε αναφορά στον υπερκαταναλωτισμό, το fast-fashion και το περιβαλλοντικό αποτύπωμα που μεταχειρισμένα ρούχα από εύπορες χώρες της Δύσης δημιουργούν, όταν καταλήγουν σε χωματερές της Αφρικής. Αν δεν την έχετε δει ακόμα, θα βρίσκεται στην Εσπλανάδα του "Νιάρχος" έως τις 30/9.

Γνωστοί για την ενασχόλησή τους με διαφορετικά είδη τέχνης και επίκαιρα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα, οι Nest αυτή τη φορά στρέφουν το βλέμμα στις κουίρ κοινότητες και ανοίγουν το πλούσιο αρχείο τους για να παρουσιάσουν την έκθεση "Ιστορίες της ζωής μας: σε αναζήτηση queer καταφυγίων", σε επιμέλεια της Ιόλης Τζανετάκη. Φωτογραφίες που τραβήχτηκαν από τα μέλη των Nest ανά τα χρόνια σε περιοχές της Κένυας, εικονογραφήσεις για το νέο τους βιβλίο "More Than Words" (το οποίο θα υπάρχει και σε φυσική μορφή σε διάφορα σημεία του μουσείου), καθώς και η ταινία τους "Stories of Our Lives" που κυκλοφόρησε το 2014, είναι όλα όσα θα δούμε στην έκθεση. Η ιδιαιτερότητα της συγκεκριμένης ταινίας είναι ότι απαγορεύτηκε στην Κένυα από τη στιγμή που κυκλοφόρησε, με την πρόφαση ότι η κολεκτίβα δεν πήρε ποτέ επίσημη άδεια για να τη γυρίσει και μάλιστα, η επιτροπή που την εξέτασε, υποστήριξε ότι προβάλλει τη ΛΟΑΤΚΙΑ+ κοινότητα με έναν σχετικά τολμηρό τρόπο. Ο αληθινός λόγος για την απαγόρευσή της είναι πολύ πιο προφανής, αφού οφείλεται στη γενικότερη ομοφοβία που επικρατεί στη χώρα. 

Αν και σε μεγάλο βαθμό το πρότζεκτ αντλεί έμπνευση από το κινηματογραφικό έργο, ο Sunny Dolat, ένα από τα ιδρυτικά της μέλη, μας εξήγησε ότι δεν αφορά μόνο την έρευνα που οι Nest ξεκίνησαν το 2013 και τελικά μετέτρεψαν σε ταινία. "Είναι μια μεγαλύτερη συλλογή από διάφορες κουίρ αφηγήσεις. Ξεκινήσαμε το 2013 και η ταινία "Stories of Our Lives" βγήκε το 2014. Φυσικά η διαδικασία δημιουργίας της ταινίας ήταν οι συνεντεύξεις που κάναμε σε οκτώ πόλεις της Κένυας για ΛΟΑΤΚΙΑ+ άτομα. Οι πρώτες ιστορίες που συλλέξαμε ήταν γύρω στις διακόσιες πενήντα. Αρχικά, όταν κάναμε τις συνεντεύξεις, η ιδέα ήταν να τις παρουσιάσουμε σε ένα βιβλίο. Η ταινία ήταν ένα ευτυχές ατύχημα. Όμως η απαγόρευση της ταινίας στην Κένυα μάς θύμισε τη σημασία που είχε να εκδώσουμε τελικά το βιβλίο. Δεν υπήρχαν περιορισμοί όσον αφορά το έντυπο, οπότε μπορούσε να κυκλοφορήσει ελεύθερα, γιατί δεν υπάρχει κάποια επιτροπή στην οποία πρέπει να παρουσιάσεις το βιβλίο, σε αντίθεση με την ταινία. Έκτοτε, συνεχίσαμε να δημιουργούμε πρότζεκτ με επίκεντρο το κουίρ βίωμα. Το 2018-2019 προσθέσαμε εκατό ακόμη ιστορίες στο αρχείο του "Stories of Our Lives". Είναι μια εν εξελίξει έρευνα".

Η ταινία μέχρι και σήμερα απαγορεύεται να προβληθεί στην Κένυα. Από μια γενικότερη σκοπιά όμως, έχει αλλάξει η αντιμετώπιση των κουίρ κοινοτήτων προς το καλύτερο ή παραμένει η ίδια;
Η Κένυα έχει ενδιαφέρον σε αυτό το κομμάτι γιατί επικρατεί μια ανείπωτη ανοχή για το κουίρ σε όλη τη χώρα. Στην Ουγκάντα, για παράδειγμα, όπου αναπτύχθηκε η ταινία, είχαν προωθήσει ένα νομοσχέδιο κατά της ομοφυλοφιλίας που τελικά απέσυραν το 2013. Τέτοιου είδους πρωτοβουλίες συνήθως παρουσιάζονται και στις γειτονικές χώρες και αυτή η λογική αρχίζει να περνάει τα σύνορα. Ακόμα και στην Κένυα άρχισαν τότε να συζητούν ότι θα έπρεπε να μην εφαρμοστεί το νομοσχέδιο. Τότε όμως είχαμε και μια ανείπωτα φιλελεύθερη κυβέρνηση που δεν ήταν τόσο εχθρική απέναντι στις κουίρ κοινότητες. Στην Κένυα θα βρεις γκέι μπαρ, drag shows, γενικώς είναι πιο αποδεκτό. Ταυτόχρονα όμως υπάρχει μια διαφορετική τάση που ξεκίνησε την περασμένη χρονιά, λόγω της συντηρητικής κυβέρνησης που ψηφίστηκε. Είναι τρομερά θρησκευόμενη και πριν τρεις εβδομάδες ανακοινώθηκε ότι έχει αρχίσει να γράφεται ένα νομοσχέδιο περί οικογένειας, το οποίο είναι ολοφάνερο ότι πρόκειται για νομοσχέδιο κατά της ομοφυλοφιλίας. Η ομοφυλοφιλία είναι παράνομη εδώ και χρόνια στην Κένυα και μπορείς να τιμωρηθείς με δεκατέσσερα χρόνια φυλάκισης. Βέβαια δεν έχει γίνει καμία σύλληψη από το 1988, οπότε είναι σαν να ανέχονται την ύπαρξη κουίρ ομάδων αλλά δεν μπαίνουν στη διαδικασία να καταργήσουν τον νόμο.

Ισχύει το ίδιο για τις υπόλοιπες αφρικανικές χώρες;
Για μερικές, ναι. Ένα από τα χειρότερα μέρη αυτή τη στιγμή είναι η Ουγκάντα γιατί πριν από μερικούς μήνες η κυβέρνηση ψήφισε έναν ομοφοβικό νόμο και η ζωή έχει γίνει πολύ τραυματική για όλους στην περιοχή. Πολλές φορές βλέπεις τέτοια εξωφρενικά νομοσχέδια να παρουσιάζονται στο κοινοβούλιο αλλά ποτέ δεν φαντάζεσαι ότι θα εγκριθούν. Το γεγονός ότι ο πρόεδρος της Ουγκάντα ψήφισε αυτόν τον νόμο ήταν σοκαριστικό για όλους. Αν και νόμιζα ότι κάποια πράγματα είναι πλέον πιο αποδεκτά παγκοσμίως, ξαφνικά νιώθω ότι όλα αυτά τα δικαιώματα που αποκτήθηκαν, αρχίζουν να καταπατούνται. Ακόμα και σε χώρες όπου υπάρχει μεγαλύτερη ελευθερία όσον αφορά τα ΛΟΑΤΚΙΑ+ άτομα, τώρα βλέπουμε πολλές αντιδραστικές απόψεις από τον κόσμο. 

Γιατί νομίζεις ότι συμβαίνει αυτό; Ενώ εδώ και μερικά χρόνια είχαν γίνει κάποια προοδευτικά βήματα, ξαφνικά οπισθοδρομούμε. 
Ειλικρινά, δεν ξέρω γιατί. Διαβάζω θεωρίες που αιτιολογούν αυτές τις αντιδράσεις, μία από αυτές υποστήριζε ότι πλέον υπάρχει αυτή η πίεση να είμαστε όλοι πολιτικά ορθοί. Είναι θλιβερό να βλέπεις ότι όταν ο κόσμος έχει κουραστεί να είναι μέσα στα πλαίσια της πολιτικής ορθότητας, γίνεται εχθρικός. Νομίζω ότι παίζει ρόλο η συνειδητοποίηση ότι ιδρύματα και ομάδες που ήταν πολύ πιο ισχυρές παλιότερα, τώρα έχουν χάσει αρκετή από τη δύναμή τους και γι’αυτό καταφεύγουν στη βία. 

Ποια είναι τα κουίρ καταφύγια που αναφέρονται στον τίτλο της έκθεσης;
Η ταινία είναι χωρισμένη σε πέντε μικρές ιστορίες και η τελευταία εξερευνά την ιδέα του "που καταφεύγουν τέτοιες ομάδες για να αποφύγουν το εχθρικό περιβάλλον που έχει αναπτυχθεί στην πατρίδα τους;”. Αυτό ενέπνευσε τον τίτλο της έκθεσης. Νομίζω ότι πάντα προσπαθούμε να βρούμε ασφαλείς χώρους όπου μπορεί να υπάρχει το κουίρ. Είναι ένα βιβλίο, μια ταινία, μια συλλογική προσπάθεια ατόμων, ένας ψηφιακός, νοητικός ή φυσικός χώρος; Αυτή είναι πάντα η βασική ερώτηση και ταυτόχρονα ένα κάλεσμα να σκεφτούμε τι εστί καταφύγιο στη σύγχρονη εποχή και πώς αυτό μπορεί να δώσει φωνή σε αυτές τις ομάδες. Ήταν μία από τις πολλές οπτικές που προσπαθήσαμε να προβάλλουμε στην ταινία. Ιστορίες αντίστασης και πόνου, αλλά και αγάπης και γέλιου, γιατί θέλαμε ο κόσμος να δει τη ΛΟΑΤΚΙΑ+  κοινότητα στο σύνολό της, όχι μόνο τις επώδυνες εμπειρίες που έχει βιώσει.

Το πρόγραμμα Strictly Silk, που οι γυναίκες της κολεκτίβας ίδρυσαν το 2018,  είναι ένα τέτοιο καταφύγιο;
Εννοείται. Η περίπτωση του Strictly Silk έχει ενδιαφέρον γιατί φυσικά εξερευνά την ιδέα του καταφύγιου, αλλά είναι επίσης ένας τρόπος να γιορτάσουμε όλες τις πτυχές της κουίρ θηλυκότητας. Το σκεπτικό ήταν "τι θα γινόταν αν οι γυναίκες αποφάσιζαν να εγκαταλείψουν τον κόσμο και να μην ανέχονται πια σεξισμό και καταπίεση;”. Εξαρχής το Strictly Silk στόχευε να δημιουργήσει ένα ασφαλές μέρος για τις γυναίκες και η ανταπόκριση του κόσμου ήταν τρομερή.

Τον Απρίλιο είχαμε δει ένα διαφορετικό έργο σας στο ΚΠΙΣΝ, το "Return to Sender". Υπάρχει κάποια κοινή αφήγηση μεταξύ αυτού και του έργου στο ΕΜΣΤ;
Το μόνο κοινό είναι ότι είναι και τα δύο έργα μας! Σκεφτόμασταν αν θέλουμε να ξαναδείξουμε κάτι με παρόμοια θεματική αλλά τελικά αποφασίσαμε να παρουσιάσουμε κάτι διαφορετικό για το ΕΜΣΤ.

Θα δούμε κάποιο άλλο πρότζεκτ των Nest σύντομα;
Το πιο πρόσφατο που κάναμε είναι η έκθεση στο ΕΜΣΤ. Έχουμε μερικά προγράμματα φιλοξενίας που θα τρέξουμε σύντομα και θα κυκλοφορήσουμε επίσης ένα νέο βιβλίο με εικονογραφήσεις στο πλαίσιο της έκθεσης, μάλλον την επόμενη εβδομάδα. Προσπαθούμε να κινηθούμε με πιο αργούς ρυθμούς γιατί ήταν μια πολύ γεμάτη χρονιά για όλους μας, αλλά ως καλλιτέχνες έχουμε διαρκώς την επιθυμία να κυνηγήσουμε ένα νέο πρότζεκτ. 

Η αφρικανική τέχνη έχει πλέον μεγάλη ζήτηση στη διεθνή αγορά τέχνης. Έχει επηρεάσει αυτό καθόλου τη δημιουργική διαδικασία των Αφρικανών καλλιτεχνών, αφού υπάρχει η πίεση να παραχθούν και να πουληθούν περισσότερα έργα;
Πράγματι υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον από τους αγοραστές για την αφρικανική τέχνη και αυτό έχει τα καλά και τα κακά του. Το αρνητικό είναι ότι όντως υπάρχει πίεση να δημιουργείς διαρκώς έργα για να έχεις έναν ρυθμό αλλά και να έχουν μια εμπορική αξία. Υπήρξαν κάποια σχόλια σχετικά με την πίεση που αισθάνονται μαύροι καλλιτέχνες να παράγουν τέχνη που ουσιαστικά τους υποβαθμίζει ως δημιουργούς. Είναι πολύ προβληματικό να αισθάνεσαι ότι επειδή είσαι μαύρος καλλιτέχνης πρέπει να το προβάλλεις κάπως μέσα από την τέχνη σου. Δημιουργεί ιεραρχίες που μπορούν να κάνουν άλλους καλλιτέχνες να νιώσουν ότι δεν αντιπροσωπεύονται από τις γενικότερες αφηγήσεις. Αν κάνεις αφηρημένη τέχνη αναγκάζεσαι να αλλάξεις σε κάτι πιο εικονιστικό. Αυτές οι συζητήσεις άρχισαν να εμφανίζονται πέρυσι και στα ΜΜΕ και έτσι μειώθηκε κάπως η πίεση που ένιωθαν οι καλλιτέχνες να προσαρμοστούν. 

Τι γνώμη έχεις για την κλασική αφρικανική τέχνη και τον πιο φετιχιστικό τρόπο που παρουσιάζεται συνήθως σε δυτικά μουσεία;
Καταρχάς υπάρχει πάντα το ερώτημα του πώς αφρικανικά κειμήλια και έργα κατέληξαν σε αυτά τα μουσεία. Για ένα μεγάλο διάστημα, τα μουσεία δεν έλεγαν την αλήθεια, ότι δηλαδή κάποιος έκλεψε αυτά τα έργα και τα μετέφερε σε μια δυτική χώρα. Ακόμα κι όταν αυτά έγιναν μέρος της συλλογής δυτικών μουσείων, κανείς δεν μπήκε στον κόπο να πάρει άδεια από τους ντόπιους καλλιτέχνες. Μεγάλο μέρος της αφρικανικής τέχνης έχει παρερμηνευτεί από τη Δύση, πράγμα που πάλι δημιουργεί ιεραρχίες. Πώς αποφασίζουν ποια τέχνη είναι πιο σημαντική από τις υπόλοιπες; Αυτή η φετιχιστική προβολή της αφρικανικής τέχνης την κάνει να φαίνεται πρωτόγονη. 

Μιλώντας γενικότερα για τις αφρικανικές χώρες, υπάρχει κάτι που θα ήθελες να απασχολούσε περισσότερο τα διεθνή ΜΜΕ και το κοινό, πέρα από ζητήματα όπως η φτώχεια π.χ.;
Ανέκαθεν η Αφρική υποφέρει από την εικόνα που έχει σχηματίσει για αυτήν ο κόσμος. Η φτώχεια και οι κακές συνθήκες διαβίωσης είναι το βασικό που θα σκεφτεί κανείς όταν ακούει για την Αφρική. Αλλά η Αφρική δεν είναι μόνο αυτό. Όπως δεν είναι και όλες οι χώρες όπου υπάρχει πόλεμος και φτώχεια. Αυτά τα βλέπουμε και στην Ευρώπη, αλλά η προβολή διαφέρει σημαντικά. Είναι άδικο να μην υπάρχει η ίδια αντιμετώπιση και για την Αφρική. Είναι σημαντικό να αναδειχθούν για παράδειγμα η επιστήμη, η κουλτούρα, αλλά όλοι επικεντρώνονται στις πιο δραματικές πτυχές της Αφρικής.

Πιστεύεις ότι αυτό πηγάζει κυρίως από ρατσιστικές στάσεις απέναντι στην Αφρική;
Ναι, αλλά είναι επίσης επειδή δεν βλέπουν πραγματικά τι γίνεται σε αυτές τις χώρες, οπότε δεν μπορούν να συμμετέχουν σε συζητήσεις πέρα αυτών που ακούν ή διαβάζουν στο διαδίκτυο. Για παράδειγμα, παλιότερα, όταν γινόταν λόγος για τις κουίρ κοινότητες, βασικός στόχος ήταν να μιλήσουν για τον πόνο και τον αγώνα τους. Πλέον αυτό έχει αλλάξει και το ίδιο ισχύει για την Αφρική γενικότερα.

Έχεις επομένως ελπίδες ότι τα πράγματα θα αλλάξουν προς το καλύτερο, παρά τα προβλήματα που έχει προκαλέσει για παράδειγμα η τωρινή σας κυβέρνηση;
Εξακολουθώ να ελπίζω, ναι. Σε μεγάλο βαθμό επειδή νιώθω υποχρέωση να είμαι πιο αισιόδοξος για την όλη κατάσταση. Νομίζω ότι η νέα αφρικανική γενιά αντιτίθεται στις παλιότερες γιατί είναι πιο ισχυρογνώμων, πιο ενημερωμένη για σημαντικά θέματα ήδη από πολύ μικρή ηλικία, πιο αντιδραστική. Ίσως βοήθησε το γεγονός ότι αυτά τα άτομα μεγάλωσαν μέσα σε έναν ψηφιακό κόσμο όπου μπορείς να πληροφορηθείς για τα πάντα και να είσαι πιο πολιτικοποιημένος.