Το ουδέτερο, το @ και εμείς: Μία συζήτηση για τη συμπεριληπτική γλώσσα

Στο πρόσφατο κύμα καταλήψεων που προέκυψε ως αγωνιστική απάντηση στο Π.Δ. 85/2022, τα καλέσματα των σπουδαστ(ρι)ών των δραματικών σχολών καλούσαν όλους σε ποικίλες δράσεις. Δεν καλούσαν, όμως, μόνο "όλους” (τους φοιτητές για παράδειγμα). Καλούσαν και "όλες” (τις φοιτήτριες), αλλά και "όλα”, όλα τα φοιτητά. Αν παραμείνουμε στο πεδίο των τεχνών και ανατρέξουμε στις κινηματογραφικές εκδηλώσεις της χρονιάς, θα δούμε ότι την αρχή του έτους καλωσόρισε ένα διήμερο φεστιβάλ αλβανόφωνου σινεμά στο Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων. Το φεστιβάλ διοργανώθηκε από τη συλλογικότητα "Miq”, που στη σελίδα της στο Facebook αναφέρει ότι αποτελείται από μεταναστά β’ γενιάς από τη γείτονα χώρα. Για να θυμηθούμε και ένα ακόμη πιο πρόσφατο παράδειγμα, στον "Σεισμό” του Βασίλη Βηλαρά που "ταρακούνησε” τη Στέγη την περασμένη άνοιξη, διαβάσαμε στην περιγραφή ότι θα δούμε τρανς θυληκότητες, σεξεργάτριες και non-binary άτομα να ανεβαίνουν στη σκηνή ακριβώς ως αυτ@ που είναι. 

Το ουδέτερο, το σύμβολο "@”, οι όροι αυτοί μπορεί σε μερικά αυτιά να ξενίζουν. Πολλοί και πολλές τα θεωρούν σημάδια "αλλοίωσης” της γλώσσας ή ως "μόδες” που εμφανίστηκαν πριν κάποια χρόνια εντός της σφαίρας του ίντερνετ και ήταν σίγουρο ότι θα παρέμεναν εκεί. Όμως αυτό δεν συνέβη. Όπως έγινε φανερό με τα παραπάνω παραδείγματα (που υπάρχουν πολλά περισσότερα και εκτός των τεχνών), αυτοί οι νέοι κώδικες στη γλώσσα χρησιμοποιούνται από πραγματικούς ανθρώπους σε αληθινές συνθήκες επικοινωνίας. Για εκείνους, η χρήση τους είναι ένας τρόπος αυτοέκφρασης και ορατότητας μέσα σε μια γλώσσα που μοιάζει να μην "φτιάχτηκε για αυτούς”. Η ανάγκη αυτή, άλλωστε, ώθησε και τη δημιουργία (και καθιέρωση πλέον) όρων όπως "διδακτόρισσα” ή "πρυτάνισσα”, με σκοπό να συμπεριληφθούν γλωσσικά και οι γυναίκες που έχουν αυτούς τους υψηλόβαθμους και ανδροκρατούμενους για πολλά χρόνια τίτλους. Γι’ αυτό και αυτή η "επέκταση” των γλωσσικών τύπων με ποικίλα νέα εργαλεία ονομάζεται "συμπεριληπτική γλώσσα”. 

Με αφορμή, λοιπόν, ένα ζήτημα που πάντα "σιγοκαίει" στη δημόσια σφαίρα, μιλήσαμε για τη συμπεριληπτική γλώσσα με την τρανς συγγραφέα και ηθοποιό Ερωφίλη Κόκκαλη, το καλλιτεχνό και ιδιοκτήτη της εκδοτικής ενέργειας "Μπαταρία” Mochi Γεωργίου και με τον Καθηγητή Θεωρητικής Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου Φοίβο Παναγιωτίδη.

Η βιωματική προσέγγιση των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων

Ποια πιστεύετε ότι είναι η σημασία της συμπεριληπτικής γλώσσας;

Ερωφίλη Κόκκαλη: Ως τρανς γυναίκα δεν βιώνω κάποιον αποκλεισμό από τη γλώσσα, αλλά από την εργασία, την υγεία και την παιδεία. Ωστόσο παρατηρώ  τον αποκλεισμό που βιώνουν  τα non-binary άτομα*, τα ίντερσεξ** και τα άφυλα άτομα από τη γλώσσα . Προσωπικά προσπαθώ να στηρίζω κάθε προσπάθεια συμπερίληψης στον γραπτό και τον προφορικό λόγο.

Mochi Γεωργίου: Οι έρευνες γύρω από το φύλο και τη ρευστότητά του είναι διαρκώς σε εξέλιξη και, ενώ μπορεί να μιλάμε για ταυτοτικά ζητήματα που υπήρχαν από πάντα, η μέχρι πρόσφατα μηδενική ένταξή τους στο κοινωνικό σύνολο κατατάσσει τη συμπεριληπτική γλώσσα δυσνόητη και φτωχή. Χρειαζόμαστε χρόνο να ξεπεράσουμε και να επεξεργαστούμε τα τραύματά μας σε σχέση με την έκφραση της ταυτότητας φύλου μας. Να την κατανοήσουμε πρώτα εμείς μέσα μας και μετέπειτα να την εξηγήσουμε στους γύρω μας και στην συνέχεια στον υπόλοιπο κόσμο. Κάπως έτσι η γλώσσα μας εξελίσσεται διαρκώς όσο εξελίσσεται και ο άνθρωπος. 

Ο συμπεριληπτικός λόγος προτείνει μια σημαντική πολιτική σκέψη που δεν βασίζεται στην υπόθεση (assuming) του φύλου των άλλων αλλά στην αποδοχή της διαφορετικότητας και αλλων ταυτοτήτων και θέσεων στο κοινωνικο πλαίσιο. 

Πιστεύετε ότι η έλλειψη συμπερίληψης στη γλώσσα βλάπτει τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα;

Ε.Κ.: Μέσα από την καθημερινή μου επαφή με άτομα όλων των ηλικιών, εθνικοτήτων, σεξουαλικών προσανατολισμων και φύλων στο Athens Checkpoint του Συλλόγου Οροθετικών Ελλάδος "Θετική Φωνή", μπορώ να σας μεταφέρω πως, ενώ τα περισσότερα άτομα ταυτίζονται με τον όρο ΛΟΑΤΚΙ+, κάποια άτομα καταπιέζονται μέσα στο ΛΟΑΤΚΙ+ "σχήμα”, δυσανασχετούν με τις "ταμπέλες” (κυρίως σε θέματα επιθυμίας) και δεν πιστεύουν ότι το ταξικό χάσμα γεφυρώνεται κάτω από τη ΛΟΑΤΚΙ+ ομπρέλα -αντιθέτως το προνόμιο είναι πάντα εκεί. Άρα υπάρχει διαφωνία ακόμα και στον ορό "ΛΟΑΤΚΙ+” πόσο μάλλον στο τι σημαίνει συμπεριληπτική γλώσσα.

Η γλώσσα είναι τρανς. Είναι ένας ζωντανός οργανισμός που επαναστατεί, ερωτοτροπεί και μεταλλάσσεται συνεχώς.
-Ερωφίλη Κόκκαλη

M.Γ.: Σίγουρα τη βλάπτει. Η συμπεριληπτική γλώσσα ειμαι μια διαδικασία διεκδίκησης. Αποτελείται από τις φωνές μας και την προσπάθειά μας να μην επανατραυματιστούμε. Είναι εργαλείο μας για την προσωπική διαχείριση της έκφρασης του φύλου μας. Βέβαια, η χρήση των ουδέτερων και νέων αντωνυμιών έρχεται σε αντιπαράθεση με τα στεγανά των δύο φύλων. Έτσι, άτομα που δεν χρησιμοποιούν αυτά τα νέα στοιχεία συχνά φέρνουν τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα σε δύσκολη θέση και αντιμέτωπα καθημερινά με αναχρονιστικές αντιλήψεις για το φύλο και με μια κανονικότητα που τους επιβάλλεται και δεν τα αντιπροσωπεύει. 

 

Πιστεύετε ότι πλέον είναι λάθος η μη χρήση συμπεριληπτικής γλώσσας; Πώς εκλαμβάνει τη μη χρήση της (έως το misgendering, δηλαδή τη λανθασμένη χρήση των αντωνυμιών του) ένα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομο;

Ε.Κ.: Η γλώσσα είναι τρανς. Είναι ένας ζωντανός οργανισμός που επαναστατεί, ερωτοτροπεί και μεταλλάσσεται συνεχώς. Το παράδειγμα των greeklish μάς είναι πια οικείο από τα social media, όπως και οι ντοπιολαλιές και βέβαια τα καλιαρντά. Ωστόσο, η γλώσσα εκπαιδεύει  μυαλά και σώματα, άρα διαμορφώνει συμπεριφορές.  Πιστεύω πως η σημερινή γλώσσα είναι η πιο συμπεριληπτική των τελευταίων δεκαετιών, αλλά παράλληλα έχει υποστεί εξευγενισμό. Το misgendering είναι κακοποίηση, όμως υπάρχουν άπειρες εκδοχές του στην καθημερινή γλώσσα και δεν έχουν όλες κακοποιητική πρόθεση.

Είναι δυσφορικό και άδικο για ένα άτομο που παλεύει να εντάξει το φύλο του στην καθημερινότητά του να πρέπει να κριθεί με παλιούς κανόνες που στηρίζονται στα δύο φύλα.
-Mochi Γεωργίου

M.Γ.: Το misgendering έρχεται κυρίως από άτομα που αποφεύγουν να δεχτούν τις διαφορετικότητες και που δεν επεξεργάζονται τα νέα στοιχεία και προβάλλουν την ετεροκανονική τους κουλτούρα πάνω στα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Είναι δυσφορικό και άδικο για ένα άτομο που παλεύει να ταυτοποιήσει το φύλο του και να το εντάξει στην καθημερινότητά του να πρέπει να κριθεί με παλιούς κανόνες που στηρίζονται στα δύο φύλα με βάση την εμφάνιση και τα χαρακτηριστικά και όχι στο προσωπικό του ταξίδι.

Αυτό οδηγεί πολλες φορές στην απομάκρυνση των ΛΟΑΤΚΙ+ απο το κοινωνικό περιβάλλον τους μέχρι και την απομόνωσή τους. Ο συμπεριληπτικός λόγος προσθέτει κάποιους ακόμα κανόνες στην γλώσσα, όπως συμβαίνει και με τον πληθυντικό ευγενείας. Αποφεύγει να υποθέσει το στάτους και τη ζωή των ατόμων που αναφέρονται. Πολλές φορές αρκεί απλά να ρωτάς.

 

Μπορεί η συμπεριληπτική γλώσσα να χρησιμοποιηθεί στη λογοτεχνία;

Ε.Κ.: Ασφαλώς και μπορεί. Και η λογοτεχνία είναι τρανς αφού δεν μπορεί να μην επηρεαστεί από τη γλώσσα. Γράφοντας το βιβλίο μου "Λόλα Καραμπόλα”, στο κεφάλαιο "Λόλα, να δύο φύλα”, η πρώτη πρόταση απευθύνεται σε β’ πληθυντικό - η μοναδική απεύθυνση σε όλο το βιβλίο. Αποφάσισα να γράψω "Όλ@ γνωρίζετε μια Λόλα…” γιατί, αφενός, μου χάλαγε το ρυθμό το "όλοι, όλες, όλα” και μου φαινόταν απολογητικό και, αφετέρου, ήθελα να επικοινωνήσω με τα άτομα που τους είναι οικείο το @ και η χρήση του. Οι γραφικοί "σωτήρες” της λογοτεχνίας με κατηγόρησαν για "δολοφονία της γλώσσας” κ.λπ. αλλά επιλέγω να μη σταθώ σε αυτό. Είναι πιο σημαντικό για μένα ως συγγραφέα να συνομιλήσω με τα αποπαίδια του αναγνωστικού κοινού, παρά με τα άριστα της φιλολογίας.

 

Οι τοποθετήσεις ενός ειδικού της γλώσσας

Ποια είναι η ανάγκη που ωθεί κάποια μέλη της γλωσσικής κοινότητας να χρησιμοποιούν συμπεριληπτική γλώσσα;  Μπορείτε να ξεχωρίσετε κάποια παραδείγματα αυτής, όπως έχει διαμορφωθεί τα τελευταία χρόνια;

 

Φοίβος Παναγιωτίδης: Η ανάγκη για δικαιοσύνη και ορατότητα. Κι αυτές φυσικά δεν είναι, ή δεν θα έπρεπε να είναι, ανάγκες μόνο κάποιων μελών της γλωσσικής κοινότητας. Είναι ζήτημα στοιχειώδους δικαιοσύνης να αποκαλείται το μέλος μιας κοινότητας με το όνομα ή με τον τρόπο που η κοινότητα αυτή έχει επιλέξει να αποκαλείται: έχει δικαίωμα να μπορεί να αυτοπροσδιορίζεται. Το αίτημα αυτό του αυτοπροσδιορισμού δεν αφορά μόνο τα άτομα της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας ή μόνο τις γυναίκες αλλά έχει να κάνει και με τη φυλή, με την εθνότητα και άλλες ταυτότητες.

 

Γιατί όμως συνδέουμε τον αυτοπροσδιορισμό με τη δικαιοσύνη; Αν μια κοινότητα δεν έχει φωνή ή δεν ακούγεται η φωνή της δυνατά, τουλάχιστον αυτά που θεωρεί δικά της πράγματα θα πρέπει να μπορεί να τα αποκαλεί όπως επιθυμεί εκείνη. Με άλλα λόγια "δεν θα μου πεις εσύ πώς θα ονομάζομαι", και αυτό είναι ακόμα πιο καίριο αίτημα όταν οι προς αντικατάσταση όροι είναι προσβλητικοί, πατερναλιστικοί ή και ταπεινωτικοί πολλές φορές.

 

Η ορατότητα  αφορά κυρίως έμφυλους προσδιορισμούς. Είναι σημαντικό να αποτυπώνεται λ.χ. ότι μια κοσμητόρισσα είναι γυναίκα με τον ίδιο τρόπο που αβίαστα και συνηθισμένα (όπως πρόσφατα επισήμαναν οι Τσιπλάκου και Αλβανούδη) αποτυπώνεται ότι μια μανάβισσα είναι γυναίκα. Πράγματι, τα "βουλεύτρια" και "δικαστίνα" ξεσηκώνουν τόσο θόρυβο ενώ για επαγγέλματα κατώτερων τάξεων τα συμπεριληπτικά θηλυκά όπως μανάβισσα, δασκάλα, καντηλανάφτρα, κομμώτρια υπάρχουν εδώ και δεκαετίες, όπως και επαγγελματικοί όροι με περισσότερο κοινωνικό κύρος, όπως εκδότρια, επιμελήτρια, διευθύντρια, ανακρίτρια κ.τ.λ. Προφανώς η συμπερίληψη στο έμφυλο λεξιλόγιο ενοχλεί όταν αγγίζει τις τρεις εξουσίες: νομοθετικά (βουλεύτρια), εκτελεστική (πρωθυπουργίνα ή προεδρίνα) και δικαστική (δικαστίνα).

 

Σε τι έκταση χρησιμοποιείται συμπεριληπτική γλώσσα στον ακαδημαϊκό χώρο;

 

Φ.Π.: Σε πολύ μεγάλη και καλά κάνει, αλλά ο ακαδημαϊκός χώρος είναι πολλές φορές μια φούσκα την οποία χωρίζει από την κοινωνία ένα λεπτό αλλά πραγματικό τοίχωμα. Ωστόσο, ήδη από τον καιρό της γλωσσολόγου Θεοδοσίας Παυλίδου έχει γίνει πολλή δουλειά. Υπάρχουν μάλιστα τουλάχιστον δύο οδηγοί για τη συμπεριληπτική χρήση: ο οδηγός της Τσοκαλίδου του 1996 καθώς και ο "Οδηγός χρήσης μη σεξιστικής γλώσσας στα δημόσια έγγραφα” των Γκασούκα και Γεωργαλλίδου του 2018, έκδοση της πάλαι ποτέ Γενικής Γραμματείας Ισότητας.

 

Μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ως "λάθος” τη χρήση των νέων τύπων; Υπάρχει κάποια διαφοροποίηση ως προς αυτό όταν μιλάμε για τη γραμματική (π.χ. ουδέτερο) και όταν μιλάμε για τη σημασία των λέξεων;

Φ.Π.: Σε γενικές γραμμές, δεν μπορούμε να "πιάσουμε” και να διαμορφώσουμε συνειδητά τη γραμματική, δηλαδή τον μηχανισμό που φτιάχνει λέξεις και προτάσεις. Μπορούμε και πρέπει να επιλέγουμε το λεξιλόγιό μας με βάση αρχές όπως η ισότητα, η ορατότητα, η συμπερίληψη και η δικαιοσύνη – αλλά στην περίπτωση της γραμματικής αυτό δεν μπορεί να συμβεί ή μπορεί να συμβεί μόνο προσωρινά και περιορισμένα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι αντωνυμίες neo, που στα αγγλικά θα αντικαθιστούσαν το επίκοινο he, δηλαδή τη χρήση του αρσενικού όταν δεν γνωρίζουμε ή όταν δεν μας αφορά το γένος ή όταν θέλουμε να συμπεριλάβουμε όλα τα γένη. Καμία από αυτές τις αντωνυμίες neo δεν επέζησε, ενώ επικράτησε το γραμματικώς κατάλληλο they, που χρησιμοποιούνταν ήδη από τον 16ο αιώνα με αυτόν τον τρόπο.

Στα ελληνικά υπάρχει η προσπάθεια να χρησιμοποιείται το ουδέτερο γένος ως επίκοινο, δηλαδή όταν δεν γνωρίζουμε ή όταν δεν μας αφορά το γένος ή όταν θέλουμε να συμπεριλάβουμε όλα τα γένη. Το γένος όμως είναι ένα χαρακτηριστικό της γραμματικής, άρα δεν μπορούμε να το "πιάσουμε” και να το διαμορφώσουμε συνειδητά.

 Ο γλωσσικός ακτιβισμός είναι αναγκαίος αλλά όχι ικανός. Έπεται η αποσυναρμολόγηση της ρητορικής του μίσους (ακόμα και όταν τηρεί τα προσχήματα ευπρέπειας), κατόπιν της ιδεολογίας και (τέλος) επιβάλλεται η επαναδιαπραγμάτευση των υλικών συνθηκών.
-Φοίβος Παναγιωτίδης

Αφενός σε επίπεδο χρήσης, η επιβολή του ουδέτερου γένους αντικειμενοποιεί ή εκνηπιώνει. Σκεφτείτε πόσο προσβλητικοί ή και κακοποιητικοί ακούγονται όροι όπως μεταναστά, αλβανά, πακιστανά και πόσο υποτιμητικό ακούγεται το να αναφέρεται κανείς σε κάποιο άτομο ως π.χ. "το καημένο": αμέσως του αρνούμαστε την ικανότητα για αυτενέργεια, σαν να είναι πράγμα ή νήπιο. Αλλά ας πούμε ότι αυτό συν τω χρόνω θα μπορούσε ίσως να αλλάξει, όπως ελπίζουν πολλά άτομα που επενδύουν σε αυτού του είδους τον ακτιβισμό. Πέρα από τη χρήση, όσον αφορά την ίδια τη γραμματική, σκεφτείτε ότι ακόμα και στα αγγλικά το (έμψυχο) επίκοινο γένος σηματοδοτείται με το they και όχι με το it (την αντίστοιχη ουδέτερη αντωνυμία των ελληνικών).

Ειδικά στα ελληνικά τώρα, η χρήση του ουδετέρου ως επίκοινου είναι βαθιά προβληματική επειδή το ουδέτερο στη γλώσσα μας δεν είναι ποτέ έμψυχο. Αποτελεί μόνο γραμματικό γένος (που αποτελεί μια εσωτερική υπόθεση της γραμματικής) και ποτέ δεν αντανακλά το λεγόμενο φυσικό γένος (που δίνει πληροφορίες για το βιολογικό / κοινωνικό φύλο, π.χ. θεία, θείος). Με δυο λόγια, το ουδέτερο δεν μπορεί να αποτυπώσει το μη-έμφυλο έμψυχο. Σκεφτείτε, οι λέξεις κορίτσι και αγόρι σαφώς δηλώνουν έμψυχα έμφυλα όντα αλλά αυτό δεν αποτυπώνεται στο (καθαρά γραμματικό) ουδέτερο γένος τους, αντίθετα με τα εξίσου έμφυλα "κόρη" και "γιος".

Μπορεί η συμπεριληπτική γλώσσα να κανονικοποιηθεί μελλοντικά και στην ευρύτερη γλωσσική κοινότητα;

 

Φ.Π.: Βεβαίως, και πρέπει. Είπαμε ότι είναι ζήτημα δικαιοσύνης και ορατότητας.

 

Τι δύναμη μπορούν να έχουν αυτές οι αλλαγές στη γλώσσα; Αποτελούν περιορισμούς ή μπορούν όντως να φέρουν την αλλαγή εκτός του γλωσσικού πεδίου;

 

Φ.Π.: Ο γλωσσοκεντρισμός είναι προβληματικός σε όλα τα πεδία. Άραγε η αντικατάσταση των διάφορων υβριστικών όρων για τους Ρομά και η χρήση του Ρομ ή (έστω) του Τσιγγάνος, Τσιγγάνα ακόμα και εκ μέρους των ρατσιστών έχει φέρει την αλλαγή σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο; Η χρήση του όρου τρανς αντί για την πλειάδα των εξευτελιστικών όρων που βρίσκονταν σε χρήση έχει από μόνη της διαβρώσει την ετεροκανονική ιδεολογία; Σε καμία περίπτωση, απλώς λέμε μια "καλή" λέξη αντί για μια κακή λέξη και μετά μπορούμε να συνεχίσουμε να είμαστε ρατσίσταροι ή τρανσφοβικοί. Ο γλωσσικός ακτιβισμός είναι αναγκαίος αλλά όχι ικανός. Έπεται η αποσυναρμολόγηση της ρητορικής του μίσους (ακόμα και όταν τηρεί τα προσχήματα ευπρέπειας), κατόπιν της ιδεολογίας και (τέλος) επιβάλλεται η επαναδιαπραγμάτευση των υλικών συνθηκών.

Έχοντας υπόψη τα βιώματα ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων και τις παρατηρήσεις της θεωρητικής γλωσσολογίας, το μόνο που μένει είναι να δούμε την εξέλιξη της γλώσσας σε βάθος χρόνου. Ήδη κοινότητες ανθρώπων, σε μεγάλο βαθμό αποτελούμενες από άτομα της λεγόμενης Gen Z, χρησιμοποιούν τη συμπεριληπτική γλώσσα -με τον γράφοντα να έχει προσωπική επαφή με αυτές μέσω του ερασιτεχνικού φοιτητικού θεάτρου. Σε κάθε περίπτωση, η χρήση των νέων όρων δεν είναι παρά ένα πείραμα, μια διαδικασία και, τελικά, μια προσπάθεια για το πλάσιμο ενός κόσμου στα μέτρα όλων -έστω κι αν η αρχή ταράξει πρώτα τα βιβλία γραμματικής μας.

*non-binary ή μη-δυαδικό είναι το άτομο του οποίου του φύλο υπάρχει εκτός του διπόλου "αρσενικό-θυληκό".

**intersex είναι ένα άτομο που γεννιέται με χαρακτηριστικά φύλου (όπως χρωμοσώματα, γεννητικά όργανα ή και ορμονική δομή) που δεν ανήκουν αυστηρά στην αρσενική ή θηλυκή κατηγορία ή ανήκουν και στις δύο κατηγορίες ταυτόχρονα.

Info: Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη ΛΟΑΤΚΙ+ ορολογία, κάντε κλικ εδώ.