Αρχικά, μια παράκληση: μην εμπιστεύεστε ανθρώπους που σας προτείνουν βιβλία. Και ειδικά, βιβλία για το καλοκαίρι. Επομένως, ακόμα κι αν η παρακάτω λίστα δεν συμβουλεύεται, τουλάχιστον, την "πρόσφατη εμπορική παραγωγή", θα σας παρακαλούσα να μην τη λάβετε υπόψιν σας.
1. "Drifts", Κέιτ Ζαμπρίνο (Riverhead, 2020)
Είναι κρίμα που η Ζαμπρίνο δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά. Τα βιβλία της είναι ένα κράμα δοκιμίου και αυτομυθοπλασίας, κείμενα γι’ αυτό που συμβαίνει τώρα. Ή για ό,τι δεν συμβαίνει ποτέ. Ιδού ένα απόσπασμα, ελεύθερα μεταφρασμένο: "Τι μ’ εμποδίζει να γράψω ένα βιβλίο; Η ζέστη, ο σκύλος, ο κλιματισμός, η σκέψη χωρίς διακοπή, το πήδημα, τα ψώνια, το μαγείρεμα, η γιόγκα, η μοναξιά και η θλίψη, το διαδίκτυο, η περίοδός μου, ο καπιταλισμός, να βλέπω διαρκώς βιντεάκια στο YouTube, ο ανταγωνισμός και η ζήλια, να περιφέρομαι γύρω από το θέμα αλλά να μην τελειώνω τίποτα, το διάβασμα, η έρευνα, ο αυνανισμός, η ζέστη".
2. "Ο άνδρας που καθόταν στο διάδρομο", Μαργκερίτ Ντιράς (Άγρα, 1987)
Ποτέ δεν κατάλαβα γιατί εξακολουθεί να μου αρέσει τόσο πολύ η Ντιράς. Έχει όλα εκείνα τα στοιχεία που στην πραγματικότητα με απωθούν: το ερωτικό παιχνίδι, η πόζα των σωμάτων, η επιτήδευση στην πρόζα, λες και φτιάχνει μια φούσκα πέρα από την καθημερινότητα, την οποία σίγουρα προτιμώ. Ίσως αυτό συμβαίνει, ακριβώς, επειδή η πρόζα της είναι ποζάτη, διαυγής, σκληρή. Ίσως επειδή έχει κινηματογραφήσει το καλύτερο ηλιοβασίλεμα στην ιστορία του σινεμά. Ίσως επειδή έχει γράψει ένα από τα ωραιότερα βιβλία για τον κινηματογράφο: "Τα πράσινα μάτια" (Αιγόκερως, 1992). Το μικρό αυτό κείμενο, καμιά εικοσαριά σελίδες μικρού σχήματος, διαβάζεται γρήγορα, σαν ένα φευγαλέο βλέμμα προς την απάτη της επιθυμίας: "Ο άνδρας θα καθόταν στη σκιά του διαδρόμου απέναντι απ’ την πόρτα που θα ήταν ανοιχτή προς τα έξω. Κοιτάζει μια γυναίκα που είναι ξαπλωμένη μερικά μέτρα απ’ αυτόν πάνω σ’ έναν πέτρινο δρόμο".
3."Πέδρο Πάραμο", Χουάν Ρούλφο (Πατάκης, 2005)
Αυτό το βιβλίο ήταν ένα σοκ όταν το ανακάλυψα πριν καμιά δεκαριά χρόνια. Είναι ένα βιβλίο για φαντάσματα, για την πατριαρχία και το φάντασμα της πατριαρχίας, για το Μεξικό που είναι μια χώρα φάντασμα επειδή παράγει διαρκώς φαντάσματα. Το μοναδικό μυθιστόρημα του Ρούλφο πετυχαίνει ό,τι δεν έχει καταφέρει να κάνει ολόκληρο το σινεμά: να διαχειριστεί το χρόνο -παρελθόν και παρόν- σαν μια ενιαία ζώνη, τρομακτική και αξεχώριστη, χωρίς να βρίσκεις τις ραφές. "Οι πάντες ρωτούσαν τον Ρούλφο γιατί δεν εξέδωσε κανένα άλλο βιβλίο, λες και το σημαντικό στη ζωή ενός συγγραφέα είναι να συνεχίζει να γράφει και να δημοσιεύει. Στην πραγματικότητα, το σημαντικό στη ζωή ενός συγγραφέα είναι να γράψει ένα σπουδαίο βιβλίο -δηλαδή, ένα βιβλίο που θα έχει διάρκεια-, και αυτό ακριβώς έκανε ο Ρούλφο. Κανένα βιβλίο δεν αξίζει να το διαβάσουμε αν δεν αξίζει να το διαβάσουμεπολλές φορές", γράφει η Σούζαν Σόνταγκ στον πρόλογο. Και πιστέψτε με, το έχω διαβάσει πολλές φορές.
4. "Antwerp", Ρομπέρτο Μπολάνιο (New Directions, 2010)
Παρόλο που πρόσφατα επανακυκλοφόρησε το "2666" (το οποίο είχε καταστρέψει ένα ολόκληρο καλοκαίρι μου) και μόλις εμφανίστηκε στα βιβλιοπωλεία, σε νέα μετάφραση, η "Νυχτωδία της Χιλής" -και τα δύο από τις εκδόσεις Άγρα-, θα ήθελα να προτείνω ένα από τα αγαπημένα μου κείμενα του Μπολάνιο. Την αμετάφραστη "Αμβέρσα", ή "Amberes" στο ισπανικό πρωτότυπο. Δεν είναι ποίημα, δεν είναι νουβέλα ή μυθιστόρημα. Είναι ένα κομμάτι "απόλυτης αναρχίας" -ή η αναρχία σε πενήντα έξι κομμάτια-, γραμμένο πριν ο Μπολάνιο κλείσει τα τριάντα του: "Έγραψα αυτό το βιβλίο για τα φαντάσματα".
5. "Το θολάμι", Νίκος Κάσδαγλης (Στιγμή, 1987)
Αν δεν έχετε ήδη φύγει από την Αθήνα, μην το διαβάσετε. Μπορεί να γράφτηκε με αφορμή την περιβόητη συμπλοκή στην περιοχή του Γκύζη, το μακρινό ’85, ανάμεσα στην αστυνομία και τον αναρχικό Χρήστο Τσουτσουβή, μα αυτό το μικρό διήγημα -που έχει εκτόπισμα μυθιστορήματος- χαρτογραφεί την Αθήνα όπως δεν το έχει καταφέρει κανένα άλλο ελληνικό κείμενο: σαν φάκα, κρησφύγετο, φάκα, φωλιά. Πρωτοέμαθα για το βιβλίο του Κάσδαγλη από κάποια συνέντευξη του σκηνοθέτη Νίκου Νικολαΐδη που είχε προσπαθήσει να το κάνει ταινία. Τελικά το κινηματογράφησε πρόσφατα ο Βασίλης Νούλας. Αν και τα φαντάσματα δύσκολα κινηματογραφούνται.
6. "Η τελευταία πνοή", Λουίς Μπουνιουέλ (Οδυσσέας, 1984)
Δανείστηκα πριν αιώνες την έκδοση τσέπης από τη μητέρα μου και το ομολογώ: δεν είμαι διατεθειμένος να της επιστρέψω το αντίτυπο. Τη δεύτερη φορά που διάβασα την αυτοβιογραφία του Μπουνιουέλ ήταν καλοκαίρι και η σύντροφός μου έγκυος. Θέλω να πω: η κατάσταση ήταν σουρεάλ, ούτως ή άλλως. Μαζί με τις "Σημειώσεις για τον κινηματογράφο" του Ρομπέρ Μπρεσόν, βρίσκεται στην κορυφή της πυραμίδας μου με κείμενα γύρω από το σινεμά (μια λιλιπούτεια πυραμίδα βέβαια, αφού δεν έχω διαβάσει τόσα βιβλία για το σινεμά, ευτυχώς). Είναι μια επίθεση ενάντια στη σοβαροφάνεια της καλλιτεχνικής πρακτικής, ένα τεράστιο χαχανητό ενάντια στον κυνισμό, μια χειρονομία γενναιοδωρίας από έναν βομβιστή σκηνοθέτη που δεν ενδιαφερόταν για το κάδρο, μα για τον κρυμμένο εκρηκτικό μηχανισμό του, έναν σκηνοθέτη προτού οι σκηνοθέτες γίνουν διαφημιστές: "Δεν συμπαθώ τους κατόχους της αλήθειας, όποιοι και αν είναι. Μ’ ενοχλούν και με τρομάζουν".
7. "My mother laughs", Σαντάλ Ακερμάν (Silver Press, 2019)
Τώρα που η Ακερμάν έγινε της μόδας, αφού η "Ζαν Ντιλμάν" ψηφίστηκε καλύτερη ταινία όλων των εποχών, σας προτείνω τούτο το εξομολογητικό κείμενο για τη μητέρα της που πεθαίνει. Άλλωστε η μητέρα της, που επέζησε από το Άουσβιτς, καθόρισε το σύνολο του έργου της. Η Ακερμάν ήταν μεγάλη κινηματογραφίστρια επειδή ανέλαβε να βγάλει τον πειραματισμό από την εσωστρεφή του τρύπα προκειμένου να τον επαναπροσδιορίσει μέσα από συνθέσεις μεγαλύτερης κλίμακας, με την ανάλογη αποδοχή. Βέβαια, η "Ζαν Ντιλμάν" δεν είναι η καλύτερη ταινία όλων των εποχών. Γιατί δεν υπάρχει καλύτερη ταινία όλων των εποχών. Αν υπήρχε όμως θα ήταν η "Διαγωγή Μηδέν" του Βιγκό. Και η Ακερμάν θα συμφωνούσε. Αρκεί να δει κανείς την πρώτη της μικρού μήκους ταινία.
8. "Μνήμες υπανάπτυξης", Εδμούντο Δεσνόες (Μέδουσα, 1991)
Συνήθως μια καλή ταινία προκύπτει από ένα κακό βιβλίο. Ή το αντίστροφο. Εδώ όμως συμβαίνει το εξής παράδοξο. Το ολιγοσέλιδο μυθιστόρημα του Δεσνόες -με το πλεονέκτημα να είναι ένας άγνωστος συγγραφέας στη χώρα μας- είναι τόσο σπουδαίο όσο η ταινία. Και η ταινία του Αλέα είναι ένα διαμάντι μοντερνισμού στη φιλμογραφία της Κούβας. Ο Σέρτζιο είναι ένας αστός που ασκεί κριτική στην επανάσταση του Κάστρο, ενώ περιφέρεται στην Αβάνα, εγκαταλελειμμένος από τους φίλους του που πέταξαν φοβισμένοι για το Μαϊάμι.Προσπαθεί να γράψει -ή να ερωτευθεί, που είναι το ίδιο- και όλα τον ενοχλούν: οι επαναστάτες, οι αστοί, ο ίδιος του ο εαυτός. Το βιβλίο είναι σκληρό, σχεδόν κυνικό. Ο διαρκής κυνισμός όμως δεν χωρά σε κανένα μυθιστόρημα. Επειδή αποτελεί χαρακτηριστικό της εξουσίας. Ο Σέρτζιο λέει: "Ο καλλιτέχνης, ο πραγματικός καλλιτέχνης θα είναι πάντα εχθρός του Κράτους". Μια λαμπρή φράση που εξακολουθώ να διαβάζω σχεδόν κάθε καλοκαίρι.
9. "Ο ξένος", Αλμπέρ Καμί (Γράμματα, 1984)
Ανεβαίνοντας με το τρένο για Θεσσαλονίκη, ξεφύλλιζα την "Ελευθεροτυπία", μέχρι που έπεσα πάνω σ’ ένα άρθρο για τον "Ξένο", με αφορμή τα πενήντα χρόνια από την κυκλοφορία του. Ήταν καλοκαίρι του ’92, μόλις είχα τελειώσει το σχολείο. Πήγα στο λιμάνι, αγόρασα το βιβλίο και μετά κλείστηκα στο ξενοδοχείο δίπλα στο σταθμό και το διάβασα. Ακόμα αναρωτιέμαι αν είμαι ο Μερσό, ο Άραβας ή ο Δικαστής.
10. "Μόμπι-Ντικ", Χέρμαν Μέλβιλ (Gutenberg, 1991)
Τι συμβαίνει όταν έχεις διαβάσει ένα μυθιστόρημα είκοσι χρόνια πριν και το διαβάζεις ξανά; Σίγουρα, διαβάζεις ένα διαφορετικό βιβλίο. Να λοιπόν που το κουβαλάω εδώ που βρίσκομαι, από παραλία σε παραλία, σαν σκλάβος. Το γράψιμο του Μέλβιλ είναι γάντζος. Και δεν με λένε Ισμαήλ: "Ποιος δεν είναι σκλάβος; Πες μου".
