Ένα ταξίδι σε κόσμους πέραν των συνηθισμένων υπόσχεται το Athens Digital Arts Festival 2023, που φέτος απλώνεται σε διάφορα σημεία της πόλης και μας "βυθίζει" στην εμπειρία του ανοίκειου. Με τη θεματική "Welcome to the Uncanny", το φεστιβάλ διερευνά πώς εκδηλώνεται σήμερα το αλλόκοτο μέσα από την τεχνολογία, ξεκινώντας μια διαδρομή από την Ομόνοια, κάνοντας στάση στο Πανεπιστήμιο και καταλήγοντας στο Σύνταγμα (12-14/5).
"Όλους αυτούς τους μήνες είδα πολλές ΑΙ generated δημιουργίες και πίσω από αυτές προσπάθησα να δω τις "αναζητήσεις” του κοινού. Ο μέσος χρήστης, πλέον, δημιουργεί, και η κάθε σκέψη του μπορεί να γίνει ευθύς αμέσως πράξη με ένα κλικ. Άρα η οπτική πληροφορία που καταναλώνεται πολλαπλασιάζεται και μάλιστα εκθετικά", μας λέει ο ιδρυτής του ADAF Ηλίας Χατζηχριστοδούλου, εξηγώντας γιατί η ομάδα επέλεξε να μιλήσει για το αλλόκοτο. Φέρνοντας στο τραπέζι τις πιο ρηξικέλευθες προτάσεις, το φεστιβάλ συστήνει το έργο διεθνών καλλιτεχνών, γι’ αυτό άλλωστε διεξάγεται και ψηφιακά, δίνοντας στο κοινό την ευκαιρία να δει τα έργα από οποιαδήποτε γωνιά του κόσμου.
"Προσωπικά δεν είχα ξαναδεί μέχρι σήμερα περφόρμανς με ρομπότ σε περιβάλλον θεάτρου. Δεν είχα πάει ποτέ σινεμά και εκτός από ταινίες να δω ένα τέτοιο καλλιτεχνικό αποτέλεσμα, με έργα που μου δίνουν ερεθίσματα και συμβάλλουν ποικιλοτρόπως στη μέχρι σήμερα κριτική μου σκέψη απέναντι στα πράγματα".
Η διαδρομή κάνει στάσεις σε μερικά κλασικά πολιτιστικά spots –Θέατρο Αθηνών, πλατεία Συντάγματος, Τεχνόπολη, Στοά Κοραή, Άστορ–, ενώ τελευταίος σταθμός είναι το ξενοδοχείο "Brown Lighthouse Athens", όπου θα δούμε την οπτικοακουστική εγκατάσταση "Moonaris" των Electro Moon Vision σε παγκόσμια πρώτη. Η διαδρομή είναι μεν οικεία, όμως ακολουθώντας τη συναντάμε παράξενα όντα, διαδραστικές εγκαταστάσεις και εμβυθιστικά περιβάλλοντα που κρύβουν κάτι το απόκοσμο και παράλληλα ελκυστικό. Αν νομίζετε ότι οι προηγούμενες διοργανώσεις έχουν προσφέρει αρκετές αλλόκοτες εμπειρίες, δεν έχετε δει τίποτα ακόμα. Ο Ηλίας μάς διαβεβαιώνει ότι το ADAF πάντα φροντίζει να φέρνει κάτι νέο στο μενού. "Προσωπικά δεν είχα ξαναδεί μέχρι σήμερα περφόρμανς με ρομπότ σε περιβάλλον θεάτρου", λέει αναφερόμενος στην εγκατάσταση "Copacabana Machine Sex" του καλλιτέχνη Bill Vorn, ο οποίος συμμετέχει για τρίτη φορά στο φεστιβάλ. Το πρόγραμμα φέτος περιλαμβάνει και προβολές video art στο Άστορ, κάτι επίσης ασυνήθιστο για τον Ηλία: "Δεν είχα πάει ποτέ σινεμά και εκτός από ταινίες να δω ένα τέτοιο καλλιτεχνικό αποτέλεσμα, με έργα που μου δίνουν ερεθίσματα και συμβάλλουν ποικιλοτρόπως στη μέχρι σήμερα κριτική μου σκέψη απέναντι στα πράγματα".
Το παράξενο και αλλόκοτο, ωστόσο, το ακολουθεί ο φόβος. Δεν είναι λίγες οι συζητήσεις περί τεχνολογικής κυριαρχίας ή μιας αναπάντεχης… ρομποτικής επέλασης, ειδικά με τα εξελιγμένα προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης που πλέον απέχουν μερικά κλικ από τις συσκευές μας. Αν και για τον Ηλία η επιρροή και ο περιορισμός της ελευθερίας μας από τις νέες τεχνολογίες είναι μη αναστρέψιμα, ο Bill Vorn πιστεύει ότι εμείς έχουμε το πάνω χέρι: "Η τεχνολογία από μόνη της δεν μπορεί να κάνει κάτι, εξαρτάται τι κάνουμε εμείς με αυτή. Μπορεί να σώσουμε τον κόσμο ή να τον καταστρέψουμε. Φυσικά υπάρχουν πάντα ενδιαφέρουσες τεχνολογίες που βοηθούν στην καθημερινότητά μας, όμως κάποιες από αυτές μπορεί να γίνουν καταστροφικές. Όσο περισσότερο εξελίσσεται η τεχνολογία, τόσο μεγαλύτερη ζημιά μπορεί να κάνει. Τα ρομπότ δεν θα καταλάβουν τον κόσμο, εκτός κι αν τα προγραμματίσουμε να το κάνουν".
"Μας αρέσει να δημιουργούμε σενάρια βγαλμένα από ταινίες τρόμου, αλλά δεν αντιδρούμε το ίδιο με τα αυτοκίνητα, που είναι κι αυτά μηχανές, επειδή ξέρουμε πώς λειτουργούν".
Πού οφείλεται όμως αυτή η παρεξηγημένη στάση απέναντι στις ρομποτικές μηχανές και την τεχνητή νοημοσύνη; Μπορεί εν μέρει η καραντίνα, που επέτρεψε στην ψηφιακή τεχνολογία να γίνει ακόμα περισσότερο μέρος της καθημερινότητάς μας, να προκάλεσε ανησυχίες, όμως κι εδώ η απάντηση παραμένει η ίδια: Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για την τεχνολογική εξέλιξη και τα ρομπότ πάντα ήταν η "εικόνα" του ανθρώπου, λέει ο Ηλίας, "ένα ψηφιακό προϊόν υπεροχής, που ήθελε να έρθει όσο πιο κοντά γίνεται στον δημιουργό". Ορισμένοι θεωρούν πιο επικίνδυνα τα ρομπότ επειδή αδυνατούν να κατανοήσουν τη λειτουργία τους, σύμφωνα με τον Vorn: "Μας αρέσει να δημιουργούμε σενάρια βγαλμένα από ταινίες τρόμου, αλλά δεν αντιδρούμε το ίδιο με τα αυτοκίνητα, που είναι κι αυτά μηχανές, επειδή ξέρουμε πώς λειτουργούν. Το ίδιο ισχύει για κάθε είδους μηχάνημα, ακόμα και για τα ρομπότ, που είναι πολύ πιο εύθραυστα. Τα iPhones είναι πιο τρομακτικά για μένα, έτσι όπως υπνωτίζουν το άτομο".
Ρομπότ σε… τρελά κέφια
Ανάμεσα στα πολλά αναπάντεχα που μας περιμένουν στο ADAF, είναι και η εγκατάσταση του Vorn που, σε αντίθεση με άλλα –πιο απειλητικά ίσως– έργα του φεστιβάλ, δεν θα μας κάνει να θέλουμε να τραπούμε σε φυγή. Το "Copacabana Machine Sex" οδήγησε τον Καναδό καλλιτέχνη σε πιο αισιόδοξα μονοπάτια, τα οποία ξεφεύγουν ως ένα βαθμό από τις σκοτεινές αφηγήσεις που συνήθως συναντάμε στα έργα του. Πρόκειται για μια μουσικοχορευτική μπουρλέσκ περφόρμανς στην οποία, αντί για ηθοποιούς, πρωταγωνιστούν βιομορφικές μηχανές. Το ασυνήθιστο αυτό σκηνικό δεν ήταν μια απόπειρα δημιουργίας ενός πραγματικού θεατρικού σόου. Ο Vorn ήθελε μάλλον, μέσω των ρομπότ, να μεταφέρει το κιτς στοιχείο ενός μιούζικαλ ή ενός καμπαρέ, που πάντα βασίζεται στην υπερβολή. "Συνήθως δημιουργώ μηχανές που εκφράζουν πόνο ή μιζέρια, αλλά τώρα ήθελα να εξερευνήσω διαφορετικά συναισθήματα, τη διασκέδαση και τη χαρά", εξηγεί. "Θέλω ο κόσμος να ταυτιστεί με αυτό που βλέπει, τις μηχανές, αλλά να γίνει και λίγο περίεργη η φάση γιατί αρχίζεις να πιστεύεις ότι τα ρομπότ είναι πράγματι ζωντανά". Βέβαια, αποφεύγει να δημιουργήσει μια τρομερά εύθυμη ατμόσφαιρα, γι’ αυτό και η μουσική (που έγραψε ο ίδιος) είναι πιο υπνωτιστική και σεξουαλικά φορτισμένη.
Έχοντας κάνει τα πρώτα του βήματα στο χώρο της τέχνης με ένα από τα πρώτα καναδικά γκρουπ ηλεκτρονικής μουσικής, τους Rational Youth, δεν είναι περίεργο που ο Vorn συνέδεσε αργότερα το έργο του με την περφόρμανς. Πού κολλάνε, όμως, τα ρομπότ; Γελώντας, ο καλλιτέχνης μου απαντά ότι, πράγματι, δεν περίμενε ποτέ να ασχοληθεί με κάτι τέτοιο, αντιθέτως μάλιστα, θεωρούσε τρομερά βαρετό να επισκευάζει π.χ. ποδήλατα ή μηχανές. Τα ρομπότ άρχισαν να τον ενδιαφέρουν επειδή "ήταν ένα φυσικός τρόπος να κάνεις τον ήχο και το φως να κινούνται στο χώρο. Τότε συνειδητοποίησα τη δυναμική των φυσικών αντικείμενων σε συνδυασμό με το φως και τον ήχο". Ουσιαστικά, δεν ήταν μόνο τα ρομπότ που τον γοήτευσαν, αλλά η δυνατότητα να δημιουργήσεις ένα σόου με αυτά, προγραμματίζοντάς τα αναλόγως. Και ακριβώς επειδή ο δημιουργός είναι αυτός που προγραμματίζει τις μηχανές, δεν έχετε να φοβηθείτε τίποτα. Τα χαριτωμένα ρομπότ του Vorn δεν έχουν δική τους βούληση (τουλάχιστον, όχι ακόμα) ούτε ήταν στόχος του καλλιτέχνη να κάνει κάποιο σχόλιο για την ευφυΐα των σύγχρονων μηχανών. "Ίσως σχετίζεται περισσότερο με το γεγονός ότι αυτό που αντιλαμβανόμαστε εμείς ως ευφυΐα των μηχανών είναι πολύ υποκειμενικό", αναφέρει. "Στην πραγματικότητα δεν είναι καθόλου έξυπνα, απλώς χρησιμοποιούμε πιο αναπτυγμένους αλγόριθμους απ’ ό,τι παλιότερα. Θέλουμε να πιστέψουμε ότι είναι έξυπνα και στο σόου μου θέλω το κοινό να αντιμετωπίσει τα ρομπότ σαν ηθοποιούς, σαν πραγματικούς ανθρώπους, παρότι είναι απλώς αντικείμενα".
AI: Τέχνη ή εργαλείο;
Παρά τη διαβεβαίωση ότι εμείς ελέγχουμε τις δυνατότητες της ΑΙ, τα εμπόδια που αυτή δημιουργεί στον κόσμο της τέχνης (και όχι μόνο) δεν είναι λίγα, αφού πλέον τα προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης φαίνεται πως μπορούν να κάνουν κυριολεκτικά τα πάντα: αντιγράφουν το ύφος διάσημων ζωγράφων για να αναπαραγάγουν νέα έργα, μιμούνται τις φωνές καλλιτεχνών σε σημείο που ακούς τον Kanye West να τραγουδά… Lana Del Rey, ενώ πρόσφατα ανακοινώθηκε πως τα ΑΙ προγράμματα θα μπορούν να γράφουν και τηλεοπτικά σενάρια, γεγονός που εξόργισε τους σεναριογράφους του Χόλιγουντ, οδηγώντας σε διαμαρτυρίες που ενδέχεται να εξελιχθούν σε απεργία παρόμοια με εκείνη του 2007. Από τη στιγμή, όμως, που το Athens Digital Arts Festival εστιάζει στον κόσμο των ψηφιακών τεχνών, ρωτήσαμε τον ιδρυτή του αν τελικά η ΑΙ έχει δημιουργήσει μια εντελώς νέα μορφή τέχνης ή είναι απλώς ένα εργαλείο: "Αν δεν το δω και σαν εργαλείο, θα χάσω τον προσανατολισμό μου. Θα έρθω τόσο κοντά με κάτι που το έχουμε ανάγκη, αλλά "φίλος δεν πιάνεται”. Ένα νέο παράθυρο θα το χαρακτήριζα, που μπορεί να προσφέρει σίγουρα ανεξάντλητες πληροφορίες και γωνίες θέασης". Εξάλλου, σύμφωνα με τον Ηλία Χατζηχριστοδούλου, η μοναδικότητα κάθε καλλιτέχνη και η διαχρονικότητα των έργων του είναι τα στοιχεία που τον διαφοροποιούν από ένα δημιουργό που φτιάχνει μόνο ΑΙ-generated έργα.
Από την πλευρά του, ο Bill Vorn δε θεωρεί επιβλαβή την ύπαρξη της AI, πιστεύει, όμως, ότι το πρόβλημα είναι η τυποποιημένη χρήση του. "Είναι ένα εργαλείο που σκανάρει το διαδίκτυο και μετά μας προτείνει 3-4 αποτελέσματα. Κάποιες φορές τα αποτελέσματα είναι πολύ ενδιαφέροντα και πρωτότυπα, αλλά συχνά το πρόγραμμα επαναλαμβάνεται και γίνεται ένα κιτς generative εργαλείο". Προγράμματα όπως το ChatGPT είναι τόσο εύχρηστα που μας παρασύρουν σε αυτήν τη "μόδα" αντιγραφής έργων, περιορίζοντας συχνά την καλλιτεχνική έκφραση, ενώ υπάρχουν ανησυχίες για την πλήρη υποκατάσταση του καλλιτέχνη από τις νέες τεχνολογίες. Αν χρησιμοποιηθεί σωστά, ο Vorn πιστεύει ότι η ΑΙ μπορεί να ανοίξει το δρόμο για μια σειρά από νέες δυνατότητες.
Για την ώρα, μπορεί ένα τέτοιο πρόγραμμα να είναι ιδανικό για τους conceptual καλλιτέχνες, αλλά όπως πολύ εύστοχα λέει ο εμπνευστής του "Copacabana Machine Sex", είναι σημαντικό να υπάρχουν και οι δημιουργοί. Τουλάχιστον για την ψηφιακή τέχνη, τα ΑΙ generated έργα εμπεριέχουν πρότζεκτ που είναι μοναδικά και μάλιστα ορισμένα από αυτά εξελίσσονται διαρκώς από τους καλλιτέχνες, εξηγεί ο Ηλίας, αν και αφήνει ανοιχτή την πιθανότητα εξέλιξης του ΑΙ σε διαχειριστή. Και πάλι όμως, θα πρέπει να του δώσει χώρο για να δει τις δυνατότητές του. "Κλισέ η όχι, ο χρόνος θα δείξει" λέει, ομολογώντας ότι δεν ήταν ποτέ τεχνολάτρης, ούτε όμως και τεχνοφοβικός. "Όταν φτάσουμε στο 2024 και κάνουν αίτηση στη διοργάνωση bots με ψευδώνυμα, αλλά και με κανονικά ονόματα, θα αναρωτηθώ ξανά για το πού βαδίζουμε".
Τρεις "αλλόκοτες" προβολές στο Άστορ
Φρικιαστικές αλληλουχίες
Μια συλλογή animation βίντεο αποκαλύπτει ένα νέο περιβάλλον, όπου η φαντασία εμπλέκεται με την πραγματικότητα και υπερηρωικοί χαρακτήρες συνυπάρχουν με θεούς και τέρατα. Το "Marvelous Sequences" θα προβληθεί την Παρασκευή 12/5.
Η κοιλάδα του ανοίκειου
Ένας μυστηριώδης και αποκαλυπτικός κόσμος αναπτύσσεται στα βίντεο "Poetic Narratives" (13/5), τα οποία αφηγούνται ιστορίες ενός ανθρωποποιημένου παρελθόντος και μέλλοντος. Η πραγματικότητα αλλοιώνεται και μας παρασύρει στην "κοιλάδα του ανοίκειου", όπου τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται.
Αντιμετώπισε τους φόβους σου
Η ειδική προβολή "Uncanny Intimacies Pt.1" εισάγει τη θεματική του φετινού ADAF και μας προκαλεί να γνωρίσουμε το ανατριχιαστικό σύμπαν της τεχνητής νοημοσύνης, αλλά και να δούμε το μέλλον με μια πιο αισιόδοξη ματιά (12/5).
