"Evrovizion": Τι συνιστά τη σύγχρονη ευρωπαϊκή ταυτότητα;

Τι συνιστά τη σύγχρονη Ευρώπη; Ορισμένοι θα ανατρέξουν στα πολιτισμικά στοιχεία μεγάλων ευρωπαϊκών πρωτευουσών για να δώσουν απάντηση, άλλοι ίσως σκεφτούν όρους όπως η ενότητα ή η διαφορετικότητα. Όσο προοδευτική και να μοιάζει η Ευρώπη στον υπόλοιπο κόσμο, ο ρατσισμός, η καταπίεση, η επικράτηση εθνικιστικών απόψεων, ο πόλεμος και η περιβαλλοντική κρίση είναι ζητήματα συνυφασμένα με την ήπειρο που δεν πρέπει να αγνοούμε. Αυτά και πολλά άλλα θέματα εξετάζουν οι καλλιτέχνες που συμμετέχουν στην ομαδική έκθεση "Evrovizion. Crossing Stories and Spaces" του ifa (Institut für Auslandsbeziehungen), η οποία εγκαινιάζεται στις 28/4 στο Ινστιτούτο Γκαίτε, με τη συνεργασία του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης.

Η έκθεση σε επιμέλεια της Sabina Klemm και της Sanja Kojić Mladenov ξεκίνησε από το Μουσείο Ιστορίας της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης και στη συνέχεια παρουσιάστηκε στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Βοϊβοντίνα στη Σερβία. Στην τρίτη του στάση στην ελληνική πρωτεύουσα, το πρότζεκτ  βγαίνει από τα μουσεία και συνομιλεί με έναν χώρο που, αν και παρουσιάζει συχνά εκθέσεις, έχει διαφορετικές λειτουργίες και έτσι προσεγγίζει ένα ευρύτερο κοινό, όχι μόνο το τεχνόφιλο. Οκτώ σύγχρονοι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν διαφορετικές μορφές τέχνης και διερευνούν την τρέχουσα κοινωνικοπολιτική κατάσταση της Ευρώπης, σε μια προσπάθεια αναζήτησης των στοιχείων που συγκροτούν τη σημερινή ευρωπαϊκή ταυτότητα - μέχρι και ο τίτλος της έκθεσης είναι αποτέλεσμα συνένωσης διαφορετικών γλωσσικών όρων – Eurovisione / Evrovizija / Евровизия. 

Λόγω της εμφανώς μικρότερης έκτασης χώρου στο ινστιτούτο, η ελληνική εκδοχή του "Evrovizion" περιλαμβάνει λιγότερα έργα, αλλά με νέες συμμετοχές καλλιτεχνών. Η λογική του πρότζεκτ είναι ότι σε κάθε στάση του προσπαθεί να συνομιλήσει εικαστικά με την εκάστοτε περιοχή. Επομένως, διατηρούνται τα έργα Γερμανών καλλιτεχνών που επιλέχθηκαν από το ifa και κάθε φορά προστίθεται ένας νέος καλλιτέχνης στην αφήγηση, συνήθως από την χώρα όπου παρουσιάζεται η έκθεση.

Η επιμελήτρια Sanja Kojić Mladenov εξήγησε τον λόγο που ήθελαν να ακολουθήσουν αυτήν την τακτική για το "Evrovizion", λέγοντας πως "ήταν επιθυμία του ifa να δημιουργήσουν ένα πρότζεκτ που να αφορά την Ευρώπη με κάποιον τρόπο. Το ινστιτούτο ήθελε να δώσει έμφαση σε κοινωνικοπολιτικά ζητήματα και τη σχέση τους με τη σύγχρονη τέχνη, αλλά σημαντική ήταν και η ιδέα της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Τώρα η τέχνη είναι πιο επίκαιρη από ποτέ και συνδέεται άμεσα με αυτά τα θέματα, οπότε θέλαμε να εστιάσουμε σε λιγότερο ορατές και περιθωριοποιημένες περιοχές της Ευρώπης. Συνήθως οι περιοδικές εκθέσεις παρουσιάζονται ως ένα ολοκληρωμένο πρότζεκτ από ένα μέρος στο άλλο, όμως εμείς θέλαμε να διαφοροποιηθούμε από αυτό. Θέλαμε να συνεργαστούμε με ντόπιους καλλιτέχνες και επιμελητές και να αναδείξουμε την κουλτούρα και τις συνθήκες που επικρατούν σε κάθε περιοχή".

Για την παρουσίαση της έκθεσης στην Ελλάδα, η Ιόλη Τζανετάκη ανέλαβε την επιμέλεια  του έργου της Μαρίας Τσάγκαρη. "Το "Evrovizion" είναι μια συνεργατική έκθεση και το ιδιαίτερο εδώ είναι ότι σε κάθε πόλη που πάει συνεργάζεται με τους τοπικούς φορείς και ανθρώπους για να δημιουργήσουν καινούργια έργα και να εντάξουν την τοπική ματιά στην αφήγηση" ανέφερε. "Όταν μιλάμε για ευρωπαϊκή ταυτότητα, ακούμε πολύ συχνά την οπτική της κεντρικής και δυτικής Ευρώπης, αλλά η συγκεκριμένη έκθεση αναζητά τις αφηγήσεις εκτός αυτών των ορίων και αναλαμβάνει την οικονομική στήριξη και προβολή της καλλιτεχνική σκηνής σε χώρες που συνήθως δεν τις έχουν. Και φυσικά εδώ ο χώρος ενεργοποιείται διαφορετικά γιατί καθημερινά επισκέπτονται το ινστιτούτο μαθητές και εργαζόμενοι, οπότε αλλάζει η αφήγηση".

Αν και η Ιολή Τζανετάκη μάς εξήγησε ότι προσπάθησαν να αφομοιώσουν τα έργα στον χώρο, το έργο της κολεκτίβας Slavs and Tatars, που συμμετέχει στο πρόγραμμα φιλοξενίας-καθοδήγησης του "Evrovizion", τραβάει την προσοχή από την είσοδο. Το "Pickle Bar" είναι ένα είδος αυτοσχέδιου μπαρ, μία απόπειρα σλάβικης ερμηνείας ενός ιταλικού aperitivo μπαρ που ταυτόχρονα μας καλεί να ανακαλύψουμε τις δυνατότητες και τους περιορισμούς της γλώσσας. Η αφίσα "Pickle Tits" έχει τυπωθεί πάνω σε σκαμπό και τους τοίχους του Γκαίτε κάνοντας ένα κοινωνικό σχόλιο για τη μετατροπή του κράτους σε μία μητρική πηγή τροφοδότησης, ενώ η υφασμάτινη μασκότ των Slavs and Tatars "Pan Chrzan", ένα φυτό από τη νοτιοανατολική Ασία, μιλά για τον διαφωτισμό και τη μη δυαδικότητα της σκέψης. Το τρίτο τους έργο, "Open Mic" είναι μία πρόσκληση να μιλήσουμε ανοιχτά για αυτά τα ζητήματα, εξετάζοντας παράλληλα τις αφηγήσεις των άλλων δύο έργων. Η κολεκτίβα συνεργάστηκε με την ερευνήτρια και επιμελήτρια Δώρα Βασιλάκου, η οποία επισκέφθηκε τον εκθεσιακό χώρο των Slavs and Tatars στο Βερολίνο και συνεπιμελήθηκε την περφόρμανς "Crushed Bitter Oranges" που θα δούμε τον Ιούνιο από το καλλιτεχνικό δίδυμο Vaskos.

Η Μαρία Τσάγκαρη έφερε το ελληνικό στοιχείο στην έκθεση, όχι τόσο από αισθητική άποψη όσο νοηματική. Σημείο αναφοράς για την εγκατάσταση "This Is the Place Gentlemen!" ήταν το ποίημα "Ο Στράτης Θαλασσινός στη Νεκρή Θάλασσα" του Γιώργου Σεφέρη, που κυκλοφόρησε το 1942, και αποδίδεται στο alter ego του ποιητή. Η φράση "ιδού ο τόπος κύριοι" γράφτηκε στα αγγλικά με ανθρώπινα μαλλιά που η καλλιτέχνιδα αγόρασε από έναν έμπορο στην Κωνσταντινούπολη. "Η κοπή μαλλιών είναι μία αρχαία διαδικασία σεξουαλικού εθνικισμού και τιμωρίας, μία μετάβαση από την άγαμη στην έγγαμη ζωή, από την παιδική ηλικία στην ενηλικίωση και τη συναντάμε μέχρι και σήμερα" μας είπε η καλλιτέχνιδα. Με ευκαιρία αυτήν την έκθεση, η Τσάγκαρη επέκτεινε την έρευνά της στο παράνομο εμπόριο μαλλιών που συχνά προέρχονται από μετανάστες, θέλοντας να επανεξετάσει τι συνιστά πλέον την ελληνική ταυτότητα αλλά και τη σκοτεινή προέλευση της λέξης "Ευρώπη" (=έρεβος). Το έργο της Τσάγκαρη θα ταξιδέψει σε 15 ακόμα πόλεις με καταληκτική στάση το  Βερολίνο όπου θα συμπεριληφθεί στη μόνιμη συλλογή του ifa, το 2028.

Οι καλλιτέχνες Johanna Diehl και Adnan Softić έχουν προσθέσει νέα έργα σε συνεργασία με τοπικούς φορείς. Στο βάθος του ινστιτούτου, δίπλα στη βιβλιοθήκη, έχει στηθεί η μικτών υλικών εγκατάσταση του Adnan Softić. Είναι ένα πρότζεκτ που εξελίσσεται εδώ και πολλούς μήνες και ρίχνει φως σε άγνωστες πτυχές ευρωπαϊκών πόλεων και διάφορων εθνοτικών ομάδων, μέσα από βίντεο και μια σειρά αρχειακών επίπλων. Ο καλλιτέχνης τόνισε ότι τον ενδιαφέρει να εντοπίσει τους λόγους που έγιναν επανειλημμένες προσπάθειες περιορισμού ή ακόμα και κατάργησης της ποικιλομορφίας στην Ευρώπη. Στο "Atina - Novi Sad" στρέφει την προσοχή μας σε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα περιθωριοποίησης: ανά τα χρόνια, η καφετέρια Atina στην πόλη Νόβι Σαντ χρειάστηκε να αλλάξει πολλές φορές το όνομά της για να συμβαδίσει με την εκάστοτε κυρίαρχη ιδεολογία. Αρχικά Dornštedter , στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η καφετέρια μετονομάστηκε σε Moskau, ενώ μετά την αποχώρηση της Γιουγκοσλαβίας από το Ανατολικό Μπλοκ, πήρε το όνομα Zagreb. Το Atina διατηρείται από το 1990 συμβολίζοντας μία εθνικιστική ομάδα της Σερβίας. Επόμενο στάδιο στη μελέτη του Softić είναι η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης και η προσπάθεια εξάλειψής της από την πόλη.

Την τάση εκδίωξης και περιθωριοποίησης των Εβραίων μελετά και η Johanna Diehl στο φωτογραφικό της πρότζεκτ, καταγράφοντας την μετατροπή συναγωγών στην Ουκρανία σε πολιτιστικά κέντρα. Μερικοί από τους ιερούς χώρους έγιναν κινηματογράφοι, γυμναστήρια και κέντρα νυχτερινής διασκέδασης, ενώ άλλοι εγκαταλείφθηκαν οριστικά. Μέσα από την αρχαιολογική της έρευνα, η Diehl προσπαθεί να επαναφέρει χαμένες πολιτιστικές μνήμες και να επανανοηματοδοτήσει τους τόπους λατρείας. Το ίδιο κάνει και στη σειρά "Souskiou, Cyprus (South)" που αναφέρεται στη διχοτόμηση της Κύπρου το ’74 και απεικονίζει συντρίμμια ενός τζαμιού, καθώς και μία εκκλησία που μετατράπηκε σε τζαμί. Για το καινούργιο της πρότζεκτ "Archipelagos of Resistance", ταξίδεψε στο Σαράγεβο και φωτογράφισε δημόσιους χώρους όπου τη δεκαετία του ’90 εκδηλώθηκε πολιτιστική αντίσταση απέναντι στην πολιορκία της πόλης, τη μεγαλύτερη που έχει σημειωθεί τον 20ο αιώνα.

Βλέπουμε λοιπόν την απόπειρα εντοπισμού μίας διαφορετικής Ευρώπης, πιο αντιπροσωπευτικής και συμπεριληπτικής για τα σημερινά δεδομένα, μέσα από τη σύγχρονη καλλιτεχνική σκηνή. Ενδεχομένως το τελικό αποτέλεσμα να μην είναι μία τόσο αισιόδοξη εικόνας της σημερινής Ευρώπης, αν κρίνουμε από τις αφηγήσεις των καλλιτεχνών (τουλάχιστον μιλώντας για τα έργα στο Γκαίτε), αλλά σημασία έχει να αναγνωρίσουμε τα καίρια ζητήματα που επιβαρύνουν τη σημερινή κοινωνία και όχι να παρουσιαστεί μία ωραιοποιημένη εκδοχή της Ευρώπης.

Μετά τη λήξη της έκθεσης στην Ελλάδα, θα κυκλοφορήσει επίσης ένα νέο τεύχος του περιοδικού "Evrovizion" σε συνεπιμέλεια της Δανάης Γιαννόγλου, με έμφαση στην αθηναϊκή πολιτιστική ταυτότητα και το στήσιμο της έκθεσης στο Γκαίτε.

Στα εγκαίνια θα παρουσιαστεί η περφόρμανς "Monument: The School of Athens" από την Ivana Ivković. Οι καλλιτέχνες Johanna Diehl, Adnan Softić και Μαρία Τσάγκαρη θα παρευρεθούν επίσης στην εκδήλωση για να παρουσιάσουν τα έργα τους στο κοινό, μαζί με τις επιμελήτριες και τη Δώρα Βασιλάκου, η οποία θα περιμένει τους επισκέπτες στο "Pickle Bar". 

Πόλεις της περιοδεύουσας έκθεσης
Σαράγεβο (Βοσνία και Ερζεγοβίνη, 2021), Νόβι Σαντ (Σερβία, 2021–22), Αθήνα (Ελλάδα, 2023), Λευκωσία (Κύπρος, 2023), Τιφλίδα (Γεωργία, 2024), Κισινάου (Μολδαβία, 2024), Βάρνα (Βουλγαρία, 2025), Βρυξέλλες (Βέλγιο, 2025), Κρακοβία (Πολωνία, 2026), Βίλνιους (Δημοκρατία της Λιθουανίας, 2026), Καλίνινγκραντ (Ρωσική Ομοσπονδία, 2027), Βερολίνο (Γερμανία, 2027)