"Θα σου πρότεινα να φορέσεις κάποια στιγμή μια μάσκα γορίλα. Θα εκπλαγείς με την ελευθερία που σου δίνει όταν μιλάς!" μου λέει γελώντας η "Frida Kahlo", ένα από τα ιδρυτικά μέλη των Guerrilla Girls, απαντώντας στην ερώτησή μου αν οι μάσκες-σήμα κατατεθέν του γκρουπ τις κάνουν να αισθάνονται περισσότερη ασφάλεια όταν διαδηλώνουν με τον χαρακτηριστικό μαχητικό τρόπο τους. Μαζί με το επίσης ιδρυτικό μέλος "Käthe Kollwitz", η "Frida Kahlo" είναι de facto επικεφαλής των Guerrilla Girls, της ανώνυμης ομάδας φεμινιστριών και ακτιβιστριών που ιδρύθηκε το 1985 στη Νέα Υόρκη, με στόχο να στρέψει την προσοχή σε θέματα φυλετικής και έμφυλης ανισότητας στον κόσμο της τέχνης. Ένα ορθογραφικό λάθος από μέλος του γκρουπ οδήγησε στη μετονομασία "guerrilla" αντί του αρχικού "gorilla", νοηματοδοτώντας ακόμη πιο ξεκάθαρα τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα. Πάντα προκλητικό και συχνά καυστικά χιουμοριστικό, το έργο των Guerrilla Girls υπήρξε καθοριστικό για την τέχνη και τον ακτιβισμό στην Αμερική του ’80 αλλά και μετέπειτα.

"Σε πολλές χώρες θα μπαίναμε φυλακή γι’ αυτό που κάνουμε!" παραδέχεται η "Frida Kahlo". Τα ψευδώνυμα που χρησιμοποιούν δεν είναι τυχαία· κάθε μέλος παίρνει το όνομα μιας νεκρής καλλιτέχνιδας που ενδεχομένως δεν αναγνωρίστηκε όπως της άξιζε όσο βρισκόταν εν ζωή. Πέρα από τις σταθερές "Kahlo" και "Kollwitz", σημαντικές μορφές των οποίων την ταυτότητα οικειοποιήθηκαν οι Guerrilla Girls ήταν οι Augusta Savage, Alma Thomas και Shigeko Kubota. Έτσι το γκρουπ διατηρεί την ανωνυμία του και παράλληλα τιμά το έργο γυναικών που περιθωριοποιήθηκαν ή κατακρίθηκαν από τον κόσμο της τέχνης. Στο παρελθόν είχαν πει ότι οι μάσκες βοηθούν το κοινό να εστιάσει περισσότερο στην πράξη καθαυτήν αντί στο άτομο που βρίσκεται από πίσω. Όμως η ανωνυμία εξασφαλίζει επίσης μεγαλύτερη ελευθερία έκφρασης, ιδίως αν συνυπολογίσουμε πόσο καυστικός είναι ο λόγος που αρθρώνουν. Εξάλλου, όπως λέει και η "Frida Kahlo", η ανωνυμία ήταν ανέκαθεν συνυφασμένη με την αμερικανική ιστορία: "Πολλοί από τους πρώτους διαδηλωτές ήταν ανώνυμοι γιατί φοβούνταν την τιμωρία από την εξουσία και παλιότερα οι άνθρωποι δεν είχαν την ελευθερία να μιλήσουν όπως τώρα. Μάλιστα, πολλοί από τους άνδρες που έγραψαν το αρχικό συνταγματικό δίκαιο της Αμερικής, δημοσίευσαν κομμάτια του και αλλαγές στα κείμενα με ψευδώνυμα". 

Πέρα από τις εικαστικές τέχνες, οι Guerrilla Girls έχουν μιλήσει για διακρίσεις και διαφθορά στον κινηματογράφο, την πολιτική και την ποπ κουλτούρα με έναν λιγότερο καλλιτεχνικό τρόπο, θα λέγαμε, και γι’ αυτό η πλειονότητα των έργων τους θυμίζει περισσότερο αφίσες διαδηλωτών παρά τα συνηθισμένα καλλιτεχνικά εγχειρήματα. Στόχος τους δεν είναι να δημιουργήσουν απλώς ένα συμβολικό έργο τέχνης αλλά να περάσουν ένα ηχηρό μήνυμα μέσα από το σοκαριστικό οπτικοακουστικό υλικό τους. Αν και οι ίδιες διαμαρτύρονται για τη διαρκή περιθωριοποίηση γυναικών και καλλιτεχνών που ανήκουν σε μειονότητες, ως γκρουπ πιστεύουν ότι δεν έχουν αντιμετωπίσει τόσο τη διάκριση, όσο τη δυσπιστία. 

Θα έχουμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε το έργο τους στο Κέντρο Πολιτισμού - Ίδρυμα "Σταύρος Νιάρχος", στο πλαίσιο του διαθεματικού φεστιβάλ WOW – Women of the World. Το τριήμερο 1-3/4, το ΚΠΙΣΝ υποδέχεται για πρώτη φορά τη διοργάνωση που δημιούργησε το WOW Foundation, ένα φεστιβάλ αφιερωμένο σε γυναίκες, θηλυκότητες και non binary άτομα. Εκθέσεις, ομιλίες, εργαστήρια, συναυλίες και διάφορα άλλα προγράμματα εξυμνούν τις θηλυκότητες και μιλούν για τα εμπόδια και τις ανισότητες που συναντάμε στην ελληνική κοινωνία, αλλά και παγκοσμίως, καθώς και τις νίκες που έχουν σημειωθεί μέχρι σήμερα για τα δικαιώματα των γυναικών.

Οι ρωγμές στη σύγχρονη τέχνη και όχι μόνο

Ανάμεσά στα highlights του πολυσυλλεκτικού WOW είναι και η έκθεση "The Art of Behaving Badly" των Guerrilla Girls (σχεδιασμός και επιμέλεια Ερατώ Κουτσουδάκη), βασισμένη στο ομότιτλο βιβλίο που κυκλοφόρησαν το 2020. Στις σελίδες του ξεδιπλώνεται η συνολική δράση των ακτιβιστριών από το 1985 έως το 2020. Στο "Νιάρχος" θα δούμε μια επιλογή αυτών των έργων που καλύπτουν θέματα όπως ο ρατσισμός, ο σεξισμός, η διαφθορά των μουσείων και πιο πρόσφατες επιθέσεις στα δικαιώματα των γυναικών. Οι ίδιες δεν έχουν πλήρη εικόνα του τελικού curation, αφού συνήθως στέλνουν το αρχείο τους ψηφιακά και κάθε ίδρυμα επιλέγει τι θα παρουσιάσει. Αν και ήδη γνωρίζουμε ότι θα περιλαμβάνονται βίντεο και αφίσες, θα πρέπει να επισκεφθείτε την έκθεση, που εγκαινιάζεται στις 27/3, για να ανακαλύψετε τις αφηγήσεις που κρύβει. Στις 3/3, τα ιδρυτικά μέλη "Frida Kahlo" και "Käthe Kollwitz" θα βρεθούν στο ΚΠΙΣΝ για ένα artist talk όπου θα μιλήσουν αναλυτικά για το έργο τους όλα αυτά τα χρόνια, τις προσεγγίσεις και το σκεπτικό πίσω από εμβληματικές αφίσες τους. Πάνω απ’ όλα, όμως, "θα προσπαθήσουμε να προκαλέσουμε γέλιο αλλά και θυμό στο κοινό", λέει η "Frida Kahlo", υποστηρίζοντας ότι "ο καλύτερος τρόπος να κάνεις ακτιβισμό και να αγωνίζεσαι για μια αλλαγή είναι να είσαι ταυτόχρονα χαρούμενος και εξοργισμένος".

"Δικαιοσύνη δεν σημαίνει απλώς αντιπροσώπευση, αλλά και ισότιμη αντιμετώπιση".

Αν και οι πτυχές των ζητημάτων που θίγουν αλλάζουν ανά τα χρόνια, η στρατηγική των Guerrilla Girls για να τα εκθέσουν παραμένει σταθερή: προβοκατόρικες ατάκες, σοκαριστικά γραφικά, καθώς και στατιστικά στοιχεία για ενισχύσουν τις διαμαρτυρίες τους. "Ανέκαθεν θέλαμε να μεταμορφωνόμαστε και να προσεγγίζουμε όχι μόνον ανθρώπους που συμφωνούν μαζί μας, αλλά και όσους αντιτίθενται σε αυτά που κάνουμε. Ίσως έτσι να τους αλλάξουμε γνώμη". Βέβαια στην αρχή αυτό δεν ήταν καθόλου εύκολο να επιτευχθεί. Η "Kahlo" παραδέχεται ότι πολλοί αρνούνταν να συνδέσουν την τέχνη με κοινωνικά προβλήματα γιατί τη θεωρούσαν μια ανώτερη πρακτική. Όσον αφορά την αναγνώριση των προκαταλήψεων, η τέχνη έρχεται τελευταία και καταϊδρωμένη, τονίζει, αφού μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισε να εξετάζει τα γκρίζα σημεία της ιστορίας της. Αναφέρει επίσης ότι "κατά ένα βαθμό, αυτή η καθυστέρηση οφείλεται στη μακρόχρονη σχέση που είχε αναπτυχθεί μεταξύ της τέχνης και της κοινωνικής ελίτ, όπου η εξουσιαστική δομή είναι πατριαρχική. Πλέον η τέχνη είναι πιο δημοκρατική, αν και δεν ισχύει παντού αυτό γιατί παίζει μεγάλο ρόλο το χρήμα. Συλλέκτες από νεοϋορκέζικες οικογένειες έχουν τη δυνατότητα να ξοδεύουν μεγάλα ποσά σε έργα τέχνης και, δυστυχώς, το γούστο τους έχει μεγαλύτερη βαρύτητα σε αντίθεση με εκείνο ανθρώπων που ξέρουν πολλά για την τέχνη αλλά δεν έχουν την ίδια οικονομική ευχέρεια". Οι Guerrilla Girls υπήρξαν δημιουργικές σε αυτό τον τομέα. Δημιούργησαν ένα διαφορετικό μοντέλο προώθησης της δουλειάς τους και δεν συνεργάζονται με συλλέκτες ή εμπόρους τέχνης. Τους δίνει μεγάλη χαρά που το κοινό είναι διατεθειμένο να ξοδέψει, π.χ., 30 δολάρια για ένα έργο ή μια ομιλία τους. Επιπλέον, η τέχνη τους μπορεί να αναπαραχθεί με διαφορετικούς τρόπους και έτσι μια αφίσα που έχει κρεμάσει ένας φοιτητής στον τοίχο του μπορεί να είναι η ίδια που ανήκει σε συλλογές πολλών μουσείων.

"Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν μπορείς να αφηγηθείς την ιστορία της τέχνης χωρίς την παρουσία διαφορετικών φωνών", τονίζει η "Kahlo" και παρόλο που πλέον υπάρχει μεγαλύτερη αντιπροσώπευση, η αγορά της τέχνης εξακολουθεί να αναπαράγει τις διακρίσεις, αφού το έργο γυναικών και έγχρωμων δημιουργών δεν αγοράζεται στις ίδιες τιμές. "Δικαιοσύνη δεν σημαίνει απλώς αντιπροσώπευση, αλλά και ισότιμη αντιμετώπιση. Το ίδιο ισχύει για το φεμινισμό, ο οποίος δεν είναι μια μονολιθική ιδεολογία ή στρατηγική, αλλά διαμορφώνεται ανάλογα με τον τόπο και τις καταστάσεις". 

Εκτός από το πολύ βασικό πρόβλημα της άνισης αμοιβής, οι Guerrilla Girls θεωρούν ότι η διαφθορά και η θεσμική κουλτούρα των μουσείων επιβαρύνει ακόμα περισσότερο τον κόσμο της τέχνης. Η "Kahlo" εξηγεί ότι πολλά μεγάλα αμερικανικά μουσεία εκπροσωπούνται από εύπορους επιχειρηματίες που κατασκευάζουν δακρυγόνα και πυρομαχικά, μολύνουν το νερό στην Αφρική, παράγουν εθιστικά φάρμακα ή προωθούν την αύξηση των φοιτητικών δανείων, κάνοντας ακόμα πιο δυσπρόσιτη την αμερικανική εκπαίδευση. "Έχουν γίνει κινήσεις για την παραίτηση ορισμένων διαχειριστών από μουσεία της Νέας Υόρκης. Αν πρέπει να παραμείνουμε με αυτό το σύστημα που η κυβέρνηση δεν υποστηρίζει την κουλτούρα και εξαρτιόμαστε από φιλανθρωπίες, τότε τα ιδρύματα οφείλουν να επιλέγουν τα σωστά άτομα για τις επιτροπές τους".

Σε ένα από τα διασημότερα έργα τους που κυκλοφόρησε το 1989, "Do women have to be naked to get into the Met. Museum?", οι Guerrilla Girls κατέκριναν την προβολή κυρίως γυμνών γυναικείων σωμάτων στις συλλογές του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης της Νέας Υόρκης. Το πρόβλημα δεν ήταν μόνο η σεξουαλικοποίηση του γυναικείου σώματος – είναι ένα αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας της τέχνης. Η προκλητική για τα τότε δεδομένα αφίσα ήταν μια αφύπνιση για τα μουσεία προκειμένου να γίνουν πιο συνειδητοποιημένα ως προς το περιεχόμενο των συλλογών τους. Αν και η σεξουαλικοποίηση και η ηδονοβλεψία παραμένουν έντονες μέχρι σήμερα, οι Guerrilla Girls βρίσκουν ενθαρρυντική την ελευθερία των γυναικών να προβάλλουν και να μελετούν τα σώματά τους μέσω της τέχνης τους.

Προφανώς η ανισότητα δεν περιορίζεται στον καλλιτεχνικό κόσμο. Είναι αισθητή σε κάθε γωνιά του πλανήτη, είτε μιλάμε για κυβερνήσεις που στερούν βασικά δικαιώματα από τις γυναίκες (πρόσφατα οι Guerrilla Girls διαμαρτυρήθηκαν για την κατάργηση του συνταγματικού δικαιώματος που αφορά τις αμβλώσεις στην Αμερική) ή χώρες όπως το Αφγανιστάν και το Ιράν όπου οι γυναίκες όχι απλά καταπιέζονται αλλά εκτελούνται. Αυτά τα ζητήματα αφορούν όχι μόνο τις καλλιτέχνιδες αλλά και τις υπόλοιπες θηλυκότητες ανεξαιρέτως και οι Guerrilla Girls πιστεύουν ότι πρέπει να διανύσουμε ακόμα πολύ δρόμο για να πετύχουμε κάποιες αλλαγές. Κινήματα όπως το Me Too έχουν βοηθήσει να βγουν στο φως περιστατικά εκμετάλλευσης και κακομεταχείρισης που οι γυναίκες βιώνουν εδώ και αιώνες, αλλά το φεμινιστικό γκρουπ πιστεύει ότι πρόβλημα δεν έχει λυθεί, ειδικά όταν ένας από τους πιο πρόσφατους Αμερικανούς προέδρους είχε κατηγορηθεί επανειλημμένα για βίαιη συμπεριφορά απέναντι στις γυναίκες. "Βρίσκω πολύ ανησυχητικό το γεγονός ότι ποτέ δεν απολογήθηκε για τις πράξεις του. Είναι ένα βήμα προς τα πίσω για την πολιτική στην χώρας μας" παραδέχεται η καλλιτέχνιδα.

Η ίδια, αν και θεωρεί την τέχνη μια ισχυρή μορφή διαμαρτυρίας, δε θα την χαρακτήριζε ως την επιδραστικότερη. "Η καλύτερη στρατηγική είναι να επιτεθείς στον στόχο σου από όλες τις πλευρές. Δεν πιστεύω ότι υπάρχει μόνο μια μορφή διαμαρτυρίας που είναι πιο επιδραστική. Η μοναδικότητα στην τέχνη και αυτό που κάνουμε είναι ότι μπορεί να διαδοθεί με διάφορους τρόπους, ειδικά μέσω του διαδικτύου, και να διατηρηθεί για πολλά χρόνια".

Με το βλέμμα στο μέλλον

"Τώρα δουλεύουμε πάνω σε ένα πρότζεκτ για τις αμερικανικές τοπιογραφίες και πώς αυτές ρομαντικοποίησαν και εξιδανίκευσαν τόπους από όπου εκδιώχτηκαν ιθαγενείς, άτομα που για χιλιετίες προστάτευαν τις περιοχές" λέει η "Frida Kahlo". Αν και δεν έκρυψε τον ενθουσιασμό της περιγράφοντας το νέο αυτό εγχείρημα που ελπίζει ότι θα παρουσιαστεί σε έκθεση τον Μάιο, όταν τη ρώτησα να επιλέξει ένα έργο της ομάδας για το οποίο νιώθει πιο περήφανη, δίστασε να απαντήσει: "Δεν σκέφτομαι με όρους καλύτερου ή αγαπημένου και δεν αξιολογώ ιεραρχικά τα έργα μας, για να είμαι ειλικρινής. Πάντα σκέφτομαι αυτό που δουλεύουμε τώρα και με τι θα ασχοληθούμε στη συνέχεια, οπότε αν μου κάνεις την ίδια ερώτηση τον επόμενο μήνα, θα σου δώσω διαφορετική απάντηση". Αν και δραστηριοποιούνται για σχεδόν τέσσερις δεκαετίες, οι Guerrilla Girls φαίνεται πως έχουν διαρκώς το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον και ειδικά στις νεότερες γενιές. Το ιδρυτικό μέλος μου αποκάλυψε ότι σκέφτονται να φτιάξουν ένα βιβλίο εφηβικής λογοτεχνίας που θα διηγείται τη ζωή τους ως ακτιβίστριες. "Συχνά συναντάμε πολλά νέα άτομα που μας λένε "έμαθα για το έργο σας στο δημοτικό!” και μας έκανε μεγάλη εντύπωση. Οι παλιότεροι είναι ήδη εξοικειωμένοι με τη δουλειά μας, οπότε αποφασίσαμε να γράψουμε κάτι και για τους νέους".

Not to miss!

Η δύναμη της τζαζ

Η ταλαντούχα σαξοφωνίστρια Nubya Garcia γεμίζει το ΚΠΙΣΝ με τζαζ μελωδίες, στο πλαίσιο του "WOW Sounds" (3/4). Η μουσική της έχει αλλάξει το τοπίο της σύγχρονης βρετανικής τζαζ, μιας παραδοσιακά ανδροκρατούμενης σκηνής.

Οι επαναστάτριες του σήμερα

Στις 2/4, η Elena Favilli, συγγραφέας της σειράς βιβλίων "Ιστορίες της καληνύχτας για επαναστάτριες", συνομιλεί με τη Στέλλα Κάσδαγλη για τα γυναικεία πρότυπα, το girl-power και πώς τα βιβλία μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο.

Απαθανατίζοντας τη γυναίκα

Σε συνεργασία με το Athens Photo World, η Dana Kyndrová κοσμεί το Πάρκο "Σταύρος Νιάρχος" με φωτογραφίες που αφηγούνται με ρεαλισμό και χιούμορ την εξέλιξη της γυναίκας από το 1970 έως το 2000 (1/4-31/5).