Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης
Μπορεί οι καλλιτέχνες να έχουν κερδίσει την προσοχή μας με τις κινητοποιήσεις τους, όμως ένα άλλο σημαντικό κύμα διαμαρτυρίας βρίσκεται σε εξέλιξη στην αρχαιολογική και μουσειολογική κοινότητα της χώρας. Ο νέος νόμος για τη μετατροπή των πέντε μεγαλύτερων αρχαιολογικών μουσείων της χώρας σε νομικά πρόσωπα δημόσιου δικαίου, ο οποίος ψηφίστηκε πριν λίγο καιρό, μπορεί να μην ξενίζει το ευρύ κοινό (άλλωστε το Μουσείο της Ακρόπολης, ένα μουσείο πρότυπο στα μάτια των περισσότερων λειτουργεί ήδη με το καθεστώς αυτό) αποτέλεσε όμως σημείο διαμάχης στη Βουλή και βρίσκει αντίθετο ένα σημαντικό μεγάλο μέρος των επαγγελματιών του χώρου. Οι σχετικές διαμαρτυρίες εξελίσσονταν παράλληλα με την επίσημη παρουσίαση του νέου Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας, ενώ στην πρόσφατη επίσκεψή μας στη Μπιενάλε της Θεσσαλονίκης τα πανό ενάντια στο νόμο μας υποδέχθηκαν στα πρότυπα από πολλές απόψεις Αρχαιολογικό Μουσείο και Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της πόλης.
Μιλώντας με έμπειρους αρχαιολόγους που εργάζονται στα μεγάλα αρχαιολογικά μουσεία της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης (οι διευθύντριες-ες δεν θέλησαν να τοποθετηθούν παραπέμποντάς μας κάποιες φορές στο έργο τους για να διαπιστώσουμε ιδίοις όμμασι την όποια ανάγκη εκσυγχρονισμού τους) καθώς και εκπροσώπους των συλλόγων τους αλλά και διαβάζοντας τις τοποθετήσεις και μετριοπαθών εξ αυτών αντιλαμβανόμαστε ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι η αποκοπή των μουσείων από το σώμα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, η οποία προκαλεί προβλήματα εκατέρωθεν αναιρώντας τη δυνατότητα ενιαίου σχεδιασμού για τη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς, και η σύνθεση των Διοικητικών Συμβουλίων τους που επίσης ανεξαρτητοποιείται από την Αρχαιολογική Υπηρεσία και επαφίεται στον εκάστοτε υπουργό.
Μην πυροβολείτε την Αρχαιολογική Υπηρεσία!
Έχοντας αποδεδειγμένα και καθόλου αυτονόητα προφυλάξει τους πολιτιστικούς θησαυρούς της χώρας εδώ και σχεδόν δύο αιώνες, η Αρχαιολογική Υπηρεσία, πέρα από τα στερεότυπα που τη θέλουν να καθυστερεί διαδικασίες "προόδου”, αποτελεί μια σταθερά που σε περιόδους δυσπιστίας απέναντι στους θεσμούς και ανάγκης αναχωμάτων έναντι στην στρεβλή "ανάπτυξη” με κάθε κόστος (προσβασιμότητας, περιβαλλοντικό κλπ.), όπως η σημερινή, θα έπρεπε να ενισχύουμε αντί να πληγώνουμε. Δεν είναι τυχαία η συζήτηση που άνοιξε με αφορμή και τον πρόσφατο ξυλοδαρμό αρχαιολόγου στη Μύκονο. Το νέο νομοσχέδιο βασίζει, σύμφωνα με τους περισσότερους, την περίφημη "ευελιξία” που ευαγγελίζεται κατά ένα μεγάλο μέρος στο γεγονός ότι τα διοικητικά συμβούλια των μουσείων θα απαρτίζονται από προσωπικότητες κύρους της επιλογής του εκάστοτε υπουργού, πράγμα που προκαλεί την ανησυχία της κοινότητας και δεν μπορούμε να τους κατηγορήσουμε με όλα όσα έχουμε δει κατά καιρούς να συμβαίνουν σε διοικητικά συμβούλια άλλων πολιτιστικών φορέων.
Εγγυάται την πρόοδο των μουσείων ο νέος νόμος;
Το να μπορούν να ανοίξουν παραρτήματα τα μουσεία στο εξωτερικό ανοίγει άλλη μια μεγάλη συζήτηση που αναθερμάνθηκε τον τελευταίο καιρό σχετικά με το αν η χώρα μας είναι καλό να συνάψει στενότερες σχέσεις με χώρες της Μέσης Ανατολής που δεν σέβονται τα δημοκρατικά δικαιώματα (μια συζήτηση που φουντώνει με τα σενάρια συνυποψηφιότητας με τη Σαουδική Αραβία και την Αίγυπτο για το Μουντιάλ του 2030, τα οποία διαψεύστηκαν από το Υπουργείο Πολιτισμού), αλλά και με την εκφρασμένη φιλοδοξία των χωρών του Κόλπου να επενδύσουν περαιτέρω στον πολιτιστικό τουρισμό με δεκάδες νέα μουσεία να ακούγεται ότι βρίσκονται στα σκαριά. Δεδομένου του ότι η εξεύρεση χορηγιών αποτελεί ήδη πρακτική των δημόσιων μουσείων αλλά και το ότι με το νέο νόμο δεν αλλάζει το καθεστώς για τα όντως παρηκμασμένα συνήθως πωλητήρια και αναψυκτήρια, τα οποία δεν περνάνε στην ευθύνη των μουσείων αλλά είναι στην ευθύνη του ΟΔΑΠ, ενός Νομικού Προσώπου Δημοσίου Δικαίου, η αρχαιολογική κοινότητα εκφράζει το δίκαιο ερώτημα του πώς τελικά με τον νέο νόμο θα εκσυγχρονιστεί η εικόνα των μουσείων που εν τέλει δεν μπορεί να ταυτίζεται μόνο με την οικονομική ευημερία αλλά με όλα τα επίπεδα της λειτουργίας τους, το επιστημονικό/ερευνητικό, το εκπαιδευτικό, το ψυχαγωγικό, τις υλικοτεχνικές υποδομές.
Ειδικότερα πάντως για το θέμα της προσωρινής εξαγωγής μνημείων, η Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη επεσήμανε στο βήμα της Βουλής ότι "η εξαγωγή των μνημείων είτε βραχύχρονη είτε μακρόχρονη δεν εισάγεται με το νομοσχέδιο, αλλά έχει ρυθμιστεί 21 χρόνια πριν με το Άρθρο 34 του ισχύοντος από το 2002 αρχαιολογικού νόμου. (...) Με απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού ύστερα από γνώμη του συμβουλίου, μπορεί να επιτραπεί η προσωρινή εξαγωγή μνημείων με σκοπό την έκθεσή τους σε μουσειακούς ή παρεμφερείς χώρους εφόσον παρέχονται επαρκείς εγγυήσεις για την ασφαλή μεταφορά, έκθεση και επιστροφή τους και αφού σταθμιστεί η σημασία της έκθεσης για την προβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας. Στην απόφαση αυτή προσδιορίζονται οι όροι της προσωρινής εξαγωγής και ιδίως η διάρκεια της”.
Τι σημαίνει η αποκοπή των μουσείων από την αρχαιολογική υπηρεσία;
"Αποκόπτοντας τα μουσεία από την Αρχαιολογική Υπηρεσία δημιουργείται η ανισόρροπη κατάσταση ενός σώματος χωρίς βασικά λειτουργικά μέλη. Όλες οι μονάδες της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας όπως λειτούργησε μέχρι σήμερα αλληλεπιδρούν άμεσα και δραστηριοποιούνται στην υλοποίηση ευρύτερων στόχων, όπως είναι π.χ. μια μεγάλη περιοδική έκθεση που ταξιδεύει στο εξωτερικό” μας λέει η Βασιλική Πλιάτσικα, Δρ Αρχαιολόγος στο Τμήμα Συλλογών Προϊστορικών, Αιγυπτιακών, Κυπριακών και Ανατολικών Αρχαιοτήτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. "Καθημερινά οι εργαζόμενοι στην Αρχαιολογική Υπηρεσία συμμετέχουν σε κοινές αποστολές (π.χ. για τον επαναπατρισμό πολιτιστικών αγαθών), κοινά επιστημονικά προγράμματα, αντιμετωπίζουν κοινά αιτήματα πολιτών και φορέων, ανταλλάσσουν τεχνογνωσία, διδάσκουν και διδάσκονται, μετακινούνται ελεύθερα μεταξύ όλων των υπηρεσιακών μονάδων και εξειδικεύονται. Αυτό δεν ισχύει μόνο για τους αρχαιολόγους. Ως παράδειγμα αναφέρω ότι στα Εργαστήρια Συντήρησης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα καταλήγουν πολλά αρχαιολογικά ευρήματα που επωφελούνται από την υψηλή τεχνογνωσία των συντηρητών που υπηρετούν σε αυτό και θεωρούνται από τους καλύτερους στον κόσμο. Ο βίαιος διαμελισμός της Υπηρεσίας θα προκαλέσει σοβαρά προβλήματα δυσλειτουργίας που ήδη είναι ορατά, αφού είχαν διαπιστωθεί ήδη από την προβληματική σχέση του Μουσείου Ακρόπολης με την αντίστοιχη Εφορεία Αρχαιοτήτων. Στο εξής θα φανούν τα αποτελέσματα αυτής της λανθασμένης απόφασης σε πολύ ευρύτερη κλίμακα, όταν θα διαρραγεί η άμεση επικοινωνία μεταξύ των μονάδων και όλες οι εργασίες που προηγουμένως γίνονταν με ταχύτητα τώρα θα προϋποθέτουν χρονοβόρες συνεννοήσεις με τον Πρόεδρο και τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου που είναι αμφίβολο πόσο εύκολα θα αντιλαμβάνονται την ουσία ειδικών θεμάτων της μουσειακής λειτουργίας. Αρκεί να σημειώσουμε ότι με βάση τον ψηφισθέντα Νόμο 5021/2023 (άρθρο 12) το Διοικητικό Συμβούλιο κάθε μουσείου συνεδριάζει τακτικά μία φορά τον μήνα!”
Αρχαιολογική Υπηρεσία: αλήθειες και μύθοι
"Τα στερεότυπα είναι ο εχθρός της λογικής” επισημαίνει ο Κώστας Πασχαλίδης, Δρ Αρχαιολόγος, Επιμελητής Αρχαιοτήτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και Εκλεγμένο μέλος στο ΔΣ του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, σχετικά με εκείνους που σκιαγραφούν την Αρχαιολογική Υπηρεσία ως πηγή καθυστερήσεων στις διαδικασίες. Και συμπληρώνει: "Η Αρχαιολογική Υπηρεσία κτίζει επί 189 χρόνια το στερέωμα της έρευνας, προστασίας, συντήρησης, μελέτης, δημοσίευσης και ανάδειξης των καταλοίπων του παρελθόντος από το μηδέν. Προστατεύοντας μνημεία, ιστορικούς τόπους, αμύθητους θησαυρούς, αναδεικνύοντας με τρόπο απολύτως ακαδημαϊκό τα ίχνη και την ερμηνεία της αρχαιότητας, διαλύοντας μύθους και βάζοντας φραγμό στον αφανισμό της κληρονομιάς, στο βαθμό που της το επέτρεψαν τα πολιτεύματα και οι μικροπολιτικές ισορροπίες της χώρας. Τα Μουσεία είναι οργανικό μέρος του στερεώματος της έρευνας, καθώς συνιστούν τους χώρους αποθήκευσης και μελέτης εκατομμυρίων αριστουργημάτων και κινητών μνημείων, καθώς και τους λειτουργικούς οργανισμούς της ανεμπόδιστης κινητικότητας του επιστημονικού προσωπικού όλης της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Η αποκοπή τους από το σώμα της τα καθιστά τερματικούς σταθμούς, που όπως όλα δείχνουν εμφορείται από μια στρεβλή αντίληψη πως τα μουσειακά ιδρύματα είναι λαμπρά κτίρια με ωραία εκθέματα. Μια αντίληψη που εκφέρουν όσοι δεν έχουν αφουγκραστεί την ανάσα των Μουσείων.”
"Χάρη στις άοκνες προσπάθειες των προκατόχων μας αρχαιολόγων που εφάρμοσαν το Σύνταγμα και τους νόμους του ελληνικού κράτους, χαιρόμαστε σήμερα την παλιά πόλη του Ναυπλίου, της Κέρκυρας, της Ρόδου, τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μουσεία μας σε όλη την επικράτεια".
"Χάρη στις άοκνες προσπάθειες των προκατόχων μας αρχαιολόγων που εφάρμοσαν το Σύνταγμα και τους νόμους του ελληνικού κράτους, χαιρόμαστε σήμερα την παλιά πόλη του Ναυπλίου, της Κέρκυρας, της Ρόδου, τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μουσεία μας σε όλη την επικράτεια. Χάρη στις προσπάθειες αυτές βρίσκεται σήμερα η Ελλάδα να διαθέτει ένα απαράμιλλης αξίας πολιτιστικό απόθεμα που την μετατρέπει σε μοναδικό τουριστικό προορισμό.” συμπληρώνει η Πλιάτσικα προσθέτοντας ότι το στερεότυπο της καθυστέρησης στην εξυπηρέτηση των πολιτών αποδεδειγμένα δεν ισχύει, ειδικά μετά την απλούστευση των διαδικασιών στο πλαίσιο της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης. "Όπου διαπιστώνεται καθυστέρηση, οφείλεται αποκλειστικά και μόνον στο γεγονός ότι εδώ και πολλά χρόνια δεν προσλαμβάνεται συστηματικά προσωπικό για να επανδρωθούν οι υπηρεσιακές μονάδες που διαθέτει το υπουργείο σε όλη την Ελλάδα”.
Συμφωνώντας ότι η αποκοπή των μουσείων από το σώμα της αρχαιολογικής υπηρεσίας αναιρεί τη δυνατότητα ενιαίου σχεδιασμού για τη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς, ο αρχαιολόγος Γιάννης Καρλιάμπας, πρόεδρος του παραρτήματος Μακεδονίας – Θράκης του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, βάζει ένα επιπλέον ζήτημα διαχείρισης πόρων αναφέροντας ότι "Σημαντικοί οικονομικοί πόροι, που προέρχονται από τα έσοδα των πέντε μεγάλων μουσείων και υποστηρίζουν τη λειτουργία των μουσείων και των αρχαιολογικών χώρων σε όλη τη χώρα, θα χαθούν. Το γεγονός αυτό δεν θα επηρεάσει μόνο τα μουσεία και τα μνημεία, αλλά θα επιφέρει και αρνητικές επιπτώσεις στην οικονομία πολλών περιοχών της ελληνικής επικράτειας.”
Τέλος, στις βασικές αλλαγές του νέου καθεστώτος, ο Πασχαλίδης εντοπιζει πάντως τη δυνατότητα ίδρυσης παραρτημάτων των 5 Μουσείων στην ελληνική επικράτεια και σε χώρες του εξωτερικού θεωρώντας ότι εγείρει εύλογα ερωτήματα. "Ως προς το εσωτερικό, μια τέτοια πρόβλεψη είναι εκτός λογικής, καθώς η χώρα διαθέτει ήδη πάνω από 200 κρατικά αρχαιολογικά Μουσεία σε κάθε γωνιά. Ως προς το εξωτερικό, η μεταφορά ολόκληρων εθνικών Συλλογών αρχαιοτήτων σε χώρες με διαφορετική νομοθεσία προστασίας των πολιτιστικών αγαθών, δύναται να τις θέσει σε κίνδυνο, να δημιουργήσει ζητήματα διαμοιρασμού και απώλειας εθνικών πόρων από τα εισιτήρια και να εγκαινιάσει μια επικίνδυνη και ανεξήγητη πολιτική εξαγωγής Μουσείων.”
Θα είναι πιο ευέλικτα τα νέα αρχαιολογικά μουσεία;
Η "ευελιξία” των μουσείων, ειδικότερα ως προς την εξεύρεση χορηγιών είναι ένα από τα βασικά επιχειρήματα υπέρ της αλλαγής του καθεστώτος. Θα είναι όμως τα νέα μουσεία πιο ευέλικτα; Η απάντηση του Καρλιάμπα και του Συλλόγου Αρχαιολόγων είναι κατηγορηματικά αρνητική. "Η βελτίωση της λειτουργίας των μουσείων – ο εκσυγχρονισμός τους, αν θέλετε - θα μπορούσε να επιτευχθεί με παρεμβάσεις στο μέχρι τώρα ισχύον πλαίσιο. Η μετατροπή των πέντε μεγάλων μουσείων σε ΝΠΔΔ δημιουργεί οργανισμούς πιο "δυσκίνητους" λειτουργικά από τους υπάρχοντες και εγείρει ζητήματα, τα οποία σε καμία περίπτωση δεν εκσυγχρονίζουν τη μουσειακή πολιτική. Τα αρχαιολογικά μουσεία είναι σύνθετοι πολιτιστικοί οργανισμοί που μεριμνούν για τη συλλογή και τη συντήρηση των καταλοίπων του παρελθόντος, προάγουν την έρευνα και παράγουν επιστημονική γνώση. Η πολιτική τους δεν είναι δυνατό να καθορίζεται από διοικητικά συμβούλια που θα διορίζονται από την εκάστοτε πολιτική ηγεσία και θα απαρτίζονται από προσωπικότητες με με συμβολή στον αντίστοιχο επαγγελματικό ή κοινωνικό χώρο τους", χωρίς την απαραίτητη γνώση του αντικειμένου της αρχαιολογίας και εμπειρία πολιτιστικής διαχείρισης .
Η έμφαση στην οικονομική διάσταση της λειτουργίας των μουσείων είναι σε αντίφαση με την ουσία τους. Τα μουσεία είναι μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί και η σύνδεσή τους με οποιαδήποτε μορφή ανάπτυξης είναι έμμεση. Ο μουσειακός πλούτος της χώρας είναι δημόσιο αγαθό και δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται με όρους οικονομικής ανταποδοτικότητας και εμπορευματοποίησης.”.
Ο Πασχαλίδης συμφωνεί ότι η δυνατότητα απορρόφησης κοινοτικών κονδυλίων και εξεύρεσης χορηγιών με το προηγούμενο διοικητικό καθεστώς που λειτουργούσε εντός της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας ήταν απολύτως εφικτή και αποδείχθηκε στην πράξη. "Εργάζομαι στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο επί 21 συναπτά έτη και μπορώ να βεβαιώσω πως όλες οι Διευθύνσεις του ανεξαιρέτως έχουν εξασφαλίσει εκατομμύρια ευρώ από ιδιωτικές χορηγίες για τις ανάγκες περιοδικών εκθέσεων, για την αναβάθμισης της ιστορικής του Βιβλιοθήκης, καθώς και Έργα του Γ' Κοινοτικού Πλαισίου και του ΕΣΠΑ για κτηριακές ανάγκες, για εργασίες επανέκθεσης, για την ψηφιακή του αναβάθμιση, για εκπαιδευτικά προγράμματα, για την αναβάθμιση του Φωτογραφικού Αρχείου κ.α.”
"Αν πράγματι ήταν ζητούμενη η μεγαλύτερη διοικητική ευελιξία, θα έπρεπε τα μουσεία να αναβαθμιστούν σε επίπεδο Γενικής Διεύθυνσης εντός του υπουργείου, από το επίπεδο Διεύθυνσης στο οποίο βρίσκονταν μέχρι πρόσφατα. Έτσι θα εξασφαλιζόταν μειωμένη γραφειοκρατία και μεγαλύτερη αυτονομία στην οικονομική διαχείριση, διατηρώντας πάντοτε οργανική σχέση με το Υπουργείο Πολιτισμού".
Σε αυτό συναινεί και η Πλιάτσικα διερωτόμενη σε τι τελικά αναφέρεται η προσδοκούμενη ευελιξία των μουσείων. "Αν αναφερόμαστε ειδικά στην εξεύρεση χορηγιών, εμείς που εργαζόμαστε στα κρατικά αρχαιολογικά μουσεία γνωρίζουμε ότι υπήρχε ήδη και λειτουργούσε αποτελεσματικά το νομικό πλαίσιο αποδοχής χορηγιών. Αναφέρω χαρακτηριστικά ότι η πλέον πρόσφατη επιστημονική διημερίδα που διοργανώθηκε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο καλύφθηκε εξ ολοκλήρου από χορηγίες και υλοποιήθηκε από τους ίδιους του εργαζόμενους με χαρακτηριστικά μικρό κόστος. Παρομοίως, το Μουσείο έχει απορροφήσει και αξιοποιήσει μεγάλα ποσά από χορηγίες για τη διοργάνωση των περιοδικών του εκθέσεων. Το πλαίσιο για την αποδοχή χορηγιών υπήρχε και αξιοποιήθηκε αποδεδειγμένα με επιτυχία. Στο θεσμικό πλαίσιο των ΝΠΔΔ η περίφημη "ευελιξία" υπονοεί τη θυσία της διαφάνειας στη διαχείριση των οικονομικών πόρων των μουσείων με υπέρογκες αμοιβές και απευθείας αναθέσεις. Ο οικονομικός έλεγχος στα ΝΠΔΔ είναι ελλιπής, ενώ ο έλεγχος της οικονομικής διαχείρισης σε ένα κρατικό μουσείο μπορεί να είναι ενίοτε χρονοβόρος, ωστόσο απαγορεύει την κακοδιαχείριση και τη διασπάθιση δημόσιου χρήματος. Αν πράγματι ήταν ζητούμενη η μεγαλύτερη διοικητική ευελιξία, θα έπρεπε τα μουσεία να αναβαθμιστούν σε επίπεδο Γενικής Διεύθυνσης εντός του υπουργείου, από το επίπεδο Διεύθυνσης στο οποίο βρίσκονταν μέχρι πρόσφατα. Έτσι θα εξασφαλιζόταν μειωμένη γραφειοκρατία και μεγαλύτερη αυτονομία στην οικονομική διαχείριση, διατηρώντας πάντοτε οργανική σχέση με το Υπουργείο Πολιτισμού. Αυτό άλλωστε αποδεικνύεται περίτρανα από το γεγονός ότι και ο Νόμος της μετατροπής των μουσείων σε ΝΠΔΔ προβλέπει αυτά να λειτουργήσουν σε επίπεδο Γενικής Διεύθυνσης (Ν. 5921/2023, άρ. 18, παρ. 1). Είναι σαφές λοιπόν ότι δεν εξαντλήθηκαν οι δυνατότητες που έδινε το υπάρχον νομικό πλαίσιο”.
Ο Καρλιάμπας βάζει εδώ, τέλος, και ένα ζήτημα ηθικής που βρίσκεται σε αρμονία με τη διεθνή συζήτηση περί του με ποιούς χορηγούς είναι ηθικά σωστό να συνδεθεί ένα μουσείο καθότι έχουμε τρανταχτά παραδείγματα ακύρωσης σύνδεσης με συγκεκριμένες εταιρείες από κορυφαία μουσεία όπως έγινε στην περίπτωση των Σάκλερ και του αγώνα που έκανε σχετικά η φωτογράφος Νάν Γκόλντιν και μετέφερε υποδειγματικά στη μεγάλη οθόνη η ταινία της Λόρα Πόιτρας "All the Beauty and the Bloodshed" που κέρδισε το Χρυσό Λιοντάρι στο Φεστιβάλ της Βενετίας. " Όλα τα μουσεία έκαναν χρήση χορηγιών για τις δράσεις τους, σε μικρότερη ή μεγαλύτερη κλίμακα, σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία η οποία, όπως είχε επισημανθεί στο παρελθόν έχρηζε βελτιώσεων που τελικά δεν έγιναν. Οι χορηγίες είναι δυνατό να αποτελέσουν ένα εργαλείο για την εξασφάλιση πρόσθετων πόρων για ένα μουσείο και να ενισχύσουν τη σχέση του με την κοινωνία. Δεν πρέπει όμως σε καμία περίπτωση να οδηγούν στην εξάρτηση της λειτουργίας του από τους χορηγούς. Τα πρόσφατα παραδείγματα χορηγιών σε έργα πολιτισμού δείχνουν ότι αυτή είναι η κατεύθυνση. Η αύξηση των χορηγιών, η οποία προβάλλεται ως πανάκεια για την οικονομική λειτουργία των μουσείων, δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση τον "εκσυγχρονισμό" της. Σε μια περίοδο μάλιστα, κατά την οποία διεξάγεται συζήτηση διεθνώς σχετικά με την ηθική των χορηγιών. Είναι γνωστά τα παραδείγματα μουσείων που αναγκάστηκαν μετά από κοινωνικές πιέσεις να σταματήσουν τη συνεργασία με μεγάλους χορηγούς, όπως πετρελαϊκές και φαρμακευτικές εταιρείες, η πολιτική των οποίων δεν συμφωνούσε με την ηθική οντότητα των μουσείων. Αναμφίβολα η χορηγία πρέπει να είναι μια σχέση επωφελής για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη και στα εμπλεκόμενα μέρη συγκαταλέγεται και η κοινωνία.”
Τι Διοικητικά Συμβούλια θέλουμε στα αρχαιολογικά μουσεία;
"Η εισαγωγή του Διοικητικού Συμβουλίου σε πνευματικά και επιστημονικά ιδρύματα με τεράστιο έργο και προσφορά, θα περίμενε κανείς να συνοδεύεται από αυστηρές προδιαγραφές για το βιογραφικό των μελών του. Σύμφωνα με την κοινή λογική, θα περίμενε κανείς κάθε Διοικητικό Συμβούλιο να αποτελείται από επαγγελματίες των Μουσείων, εξειδικευμένους και εγνωσμένους επιστήμονες των αρχαιογνωστικών σπουδών, της επικοινωνίας του πολιτισμού και της διαχείρισής του".
Ειδικότερα η σύσταση των Διοικητικών Συμβουλίων φαίνεται να είναι από τα πιο προβληματικά σημεία του νέου νόμου. Όπως μας επισημαίνει ο Πασχαλίδης: "Η εισαγωγή του Διοικητικού Συμβουλίου σε πνευματικά και επιστημονικά ιδρύματα με τεράστιο έργο και προσφορά, θα περίμενε κανείς να συνοδεύεται από αυστηρές προδιαγραφές για το βιογραφικό των μελών του. Σύμφωνα με την κοινή λογική, θα περίμενε κανείς κάθε Διοικητικό Συμβούλιο να αποτελείται από επαγγελματίες των Μουσείων, εξειδικευμένους και εγνωσμένους επιστήμονες των αρχαιογνωστικών σπουδών, της επικοινωνίας του πολιτισμού και της διαχείρισής του. Αντί αυτού λοιπόν, τα ΔΣ των πέντε Μουσείων προβλέπεται από το Νόμο να συμπληρωθούν ως επί το πλείστον από προσωπικότητες με αναγνωρισμένη κοινωνική, επιστημονική και πολιτιστική προσφορά γενικώς, που θα έχουν επιλεγεί και διοριστεί από τον/την Υπουργό. Με δεδομένη την εντυπωσιακή επιστημονική και επαγγελματική κατάρτιση του προσωπικού που υπηρετεί αυτήν τη στιγμή στα 5 Μουσεία, είναι πολύ πιθανόν, οι υφιστάμενοι να είναι πιο καταρτισμένοι από τους διοικητές τους.”
"Προσωπικά με τρομοκρατεί η σκέψη ότι ο πρόσφατος Νόμος αποδίδει σε μια ομάδα επτά ανθρώπων που θα επιλέξει ένας υπουργός την ασφάλεια, την προστασία και τη διαχείριση της τύχης των μεγαλύτερων πολιτιστικών θησαυρών του ελληνικού κράτους” μας λέει η Πλάτσικα. Και εξηγεί: "Η ασφάλεια και η προστασία των αρχαιοτήτων είναι ένα ζήτημα που ορίζεται ως σημαντικό από το ίδιο το Σύνταγμα της Ελλάδας. Όταν αυτή η υπέρτατη ευθύνη μετατρέπεται από υποχρέωση των κρατικών υπαλλήλων που έχουν ορκιστεί στο Σύνταγμα σε προνόμιο μιας ομάδας ιδιωτών, που δεν έχουν ουσιαστικό νομικό φραγμό και έλεγχο, είναι απολύτως βέβαιο ότι θα προκύψουν σοβαρότατα προβλήματα στη διαχείριση της τύχης των αρχαιοτήτων. Δεν είναι δυνατόν ο μόνος έλεγχος στον οποίο υπόκεινται τα επτά πρόσωπα που θα συγκροτήσουν τα Διοικητικά Συμβούλια των πέντε μεγαλύτερων μουσείων της Ελλάδας να είναι ο έλεγχος από τον ίδιο τον υπουργό που τα διορίζει! Όσοι θεωρούν ότι η αντίρρηση στη λειτουργία των μουσείων ως ΝΠΔΔ έγκειται σε πολιτική ή κομματική διαφωνία και νομίζουν ότι συνιστά κριτική στην παρούσα Κυβέρνηση και την κ. υπουργό Πολιτισμού πλανώνται σοβαρά. Τους καλώ να αναλογιστούν ότι και στο μέλλον, με άλλους κυβερνητικούς σχηματισμούς και άλλους υπουργούς Πολιτισμού, επίσης θα διορίζονται αντίστοιχοι εκλεκτοί της εκάστοτε πολιτικής ηγεσίας. Τα μεγαλύτερα ελληνικά αρχαιολογικά μουσεία δεν έπρεπε και δεν πρέπει να γίνουν πεδία κομματικών και πολιτικών παιχνιδιών.
Οι λάθος αποφάσεις των λάθος ανθρώπων έχουν σοβαρές συνέπειες, συχνά μη αναστρέψιμες, και στην περίπτωση των αρχαιοτήτων αυτό δύναται να αποβεί καταστροφικό. Για τον λόγο αυτό τα μουσεία λειτουργούσαν σήμερα επιτυχώς ως κρατικές υπηρεσίες ακολουθώντας ένα σύστημα διοικητικό που, παρά τις όποιες αδυναμίες του, επέβαλλε τη διαφάνεια και τον διαρκή έλεγχο των αποφάσεων που λαμβάνονταν. Ακόμη και ο χαμηλότερος ιεραρχικά υπάλληλος είχε τη δυνατότητα, αλλά κυρίως τη συνταγματική υποχρέωση, να αναφέρει σε υψηλότερη βαθμίδα της ιεραρχίας παρατυπίες που τυχόν διαπίστωνε. Στο εξής οι υπάλληλοι θα καταδικαστούν στη σιωπή που επιβάλλει ο φόβος της τιμωρίας από τον Πρόεδρο του ΝΠΔΔ. Πού θα αναφέρουν άλλωστε τις παρατυπίες του Προέδρου; Στον υπουργό που τον διόρισε; "
Θα εκσυγχρονιστούν τα πωλητήρια των μουσείων;
"Αυτό που δεν είναι δυνατόν να γνωρίζουν οι επισκέπτες και το ευρύ κοινό, είναι ότι κανένα κρατικό μουσείο ή αρχαιολογικός χώρος στην Ελλάδα δεν διαχειρίζεται το πωλητήριο και το αναψυκτήριό του, αλλά αυτά αποτελούν τρόπον τινά ξένο σώμα. Σε όλη την επικράτεια τα πωλητήρια και τα αναψυκτήρια τα διαχειρίζεται ο ΟΔΑΠ (Οργανισμός Διαχείρισης και Ανάπτυξης Αρχαιολογικών Πόρων), ο οποίος λειτουργεί ως Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου! Αυτό λοιπόν το θεσμικό μοντέλο του ΝΠΔΔ, που αποδεδειγμένα επί χρόνια λειτούργησε αναποτελεσματικά ανά την επικράτεια στο χώρο του Πολιτισμού, επιβλήθηκε τώρα και στα πέντε μεγάλα αρχαιολογικά μουσεία! Πρόκειται για ένα τραγικό οξύμωρο".
Ένας από τους βασικούς λόγους που ορισμένα δημόσια μουσεία αλλά και αρχαιολογικοί χώροι δεν παρουσιάζουν τόσο σύγχρονη και ελκυστική εικόνα όσο θα μπορούσαν είναι η εικόνα των αναψυκτηρίων και των πωλητηρίων τους. Ανακύπτει, λοιπόν, εύλογα το ερώτημα αν η αλλαγή στο καθεστώς τους διευκολύνει την αναβάθμιση της συνολικής εμπειρίας και παράλληλα, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για περισσότερα έσοδα, αφού όπως όποιος έχει ταξιδέψει σε μουσεία του εξωτερικού εύκολα παρασύρεται σε… καταθέσεις στα πωλητήρια και τα εστιατόριά τους.
Απ’ ότι φαίνεται όμως το καθεστώς στο συγκεκριμένο κομμάτι δεν αλλάζει αφού η διοίκηση των πωλητηρίων, των αναψυκτηρίων και των καφέ ήταν και παραμένουν για τα επόμενα χρόνια - όπως προβλέπεται από το νέο Νόμο - στην επιχειρηματική δικαιοδοσία του ΟΔΑΠ, που αποτελεί ΝΠΔΔ του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
"Συμφωνώ απολύτως με την παρατήρησή σας και την επιβεβαιώνω λέγοντας ότι η μεγαλύτερη κριτική που δέχεται το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο από τους επισκέπτες αφορά το πωλητήριό του” μας λέει η Πλιάτσικα. "Αυτό που δεν είναι δυνατόν να γνωρίζουν οι επισκέπτες και το ευρύ κοινό, είναι ότι κανένα κρατικό μουσείο ή αρχαιολογικός χώρος στην Ελλάδα δεν διαχειρίζεται το πωλητήριο και το αναψυκτήριό του, αλλά αυτά αποτελούν τρόπον τινά ξένο σώμα. Σε όλη την επικράτεια τα πωλητήρια και τα αναψυκτήρια τα διαχειρίζεται ο ΟΔΑΠ (Οργανισμός Διαχείρισης και Ανάπτυξης Αρχαιολογικών Πόρων), ο οποίος λειτουργεί ως Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου! Αυτό λοιπόν το θεσμικό μοντέλο του ΝΠΔΔ, που αποδεδειγμένα επί χρόνια λειτούργησε αναποτελεσματικά ανά την επικράτεια στο χώρο του Πολιτισμού, επιβλήθηκε τώρα και στα πέντε μεγάλα αρχαιολογικά μουσεία! Πρόκειται για ένα τραγικό οξύμωρο.
Γνωρίζετε ότι αυτή η τραγική κατάσταση θα συνεχιστεί και με τον νέο Νόμο, αφού ο ΟΔΑΠ θα διαχειρίζεται και πάλι τα αναψυκτήρια των μουσείων για τα επόμενα έξι (!) χρόνια και τα πωλητήρια για τα επόμενα δύο; Ποια αυτονομία φέρνει το νέο θεσμικό πλαίσιο όταν και πάλι κανένα μουσείο δεν θα μπορεί άμεσα να διαχειριστεί τους βοηθητικούς του χώρους;
Σε κάθε περίπτωση, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι οι εργαζόμενοι στα ελληνικά μουσεία θέλουν και πρέπει να βελτιώσουν την εμπειρία των επισκεπτών με κάθε τρόπο. Οι περιοδικές εκθέσεις σε τακτά χρονικά διαστήματα και οι κάθε είδους δράσεις αποσκοπούν ακριβώς στο να γίνουν θελκτικά τα μουσεία και τουλάχιστον οι Έλληνες επισκέπτες να έρχονται ξανά και ξανά. Τα μουσεία πρέπει να έχουν τα ίδια τη διαχείριση των πωλητηρίων και αναψυκτηρίων τους και να αξιοποιούν αντίστοιχα τα έσοδα από τις δραστηριότητες αυτές. Τα πωλητέα είδη είναι προϊόντα που διαφημίζουν τα μουσειακά εκθέματα, παρατείνουν την ανάμνηση της επίσκεψης και η ποιότητά τους πρέπει να είναι ανάλογα υψηλή. Τα αναψυκτήρια, εκτός από χώροι ανάπαυλας, δύνανται να αποτελούν και πυρήνες πολιτιστικών δράσεων υψηλής ποιότητας, όπως έχουμε ήδη δει να συμβαίνει στα μεγάλα κρατικά μουσεία. Οι αμφιβόλου ποιότητος ή κλειστές για το ευρύ κοινό εκδηλώσεις στα αναψυκτήρια δεν συνάδουν με τον δημόσιο χαρακτήρα των μουσείων και πλήττουν το κύρος τους”.
Ξεκαθαρίζοντας ότι ο στόχος δεν είναι πρωτίστως οικονομικός αλλά αποβλέπει στη βελτίωση της μουσειακής εμπειρίας του κάθε επισκέπτη, η οποία ούτως ή άλλως αποτελεί μέριμνα των συγκεκριμένων μουσείων εδώ και χρόνια, ο Καρλιάμπας συμφωνεί ότι καθότι "τα αναψυκτήρια και τα πωλητήρια μέχρι σήμερα είναι υπό την ευθύνη του ΟΔΑΠ (πρώην ΤΑΠΑ), ενός ΝΠΔΔ, και όχι των ίδιων των μουσείων μέσα στα οποία λειτουργούν, αποτελούν ένα σαφές παράδειγμα πως η ευελιξία και η μεγαλύτερη δυνατότητα για εκσυγχρονισμό που επαγγέλλεται το νέο νομοσχέδιο δεν επιτυγχάνεται μέσα από την κατάργηση του δημόσιου χαρακτήρα τους και τη μετατροπή τους σε ΝΠΔΔ διοικούμενα από διοικητικά συμβούλια. Για να επιτευχθεί ο συνολικός εκσυγχρονισμός των μουσείων απαιτείται στρατηγικός σχεδιασμός και πολιτική βούληση. Οι οικονομικοί πόροι που απαιτούνται, προφανώς, δεν είναι δυνατό να προέλθουν από χορηγίες με τον τρόπο που τις οραματίζονται οι εμπνευστές του νόμου για τη μετατροπή των μουσείων σε ΝΠΔΔ. Το βέβαιο είναι ότι το προσωπικό των μουσείων και των εφορειών αρχαιοτήτων είναι επαρκώς καταρτισμένο για να αντεπεξέλθει στις σύγχρονες ανάγκες διαχείρισης του πολιτισμού, αλλά η αρχαιολογική υπηρεσία είναι υποστελεχωμένη και στερείται οικονομικών πόρων. Και τα πέντε μουσεία που μετατράπηκαν σε ΝΠΔΔ έχουν υιοθετήσει τα τελευταία χρόνια, σε όλους τους τομείς, σύγχρονες μεθόδους αναβάθμισης των υπηρεσιών τους. Ιδιαίτερη δε βαρύτητα έχει δοθεί στις σύγχρονες επιστημονικές προσεγγίσεις, στις εκθέσεις και στις διαδρομές περιήγησης σε αρχαιολογικούς χώρους, σε θέματα προσβασιμότητας και ασφάλειας. Σαφώς οι λειτουργίες των μουσείων θα μπορούσαν να βελτιωθούν περαιτέρω χωρίς να αλλάξει το νομικό καθεστώς τους.”
Ο Καρλιάμπας εκφράζει, τέλος, μια δυσπιστία απέναντι στον νέο διαγωνισμό σχετικά με τα αναψυκτήρια των μουσείων καθότι, κατά τη γνώμη του, ομαδοποιώντας τα γεωγραφικά σε τρεις ομάδες δεν λαμβάνει υπόψη τις ιδιαιτερότητες καθενός και ευνοεί την ανάθεση της λειτουργίας των αναψυκτηρίων σε μεγάλες αλυσίδες του χώρου με μοναδικό κριτήριο το οικονομικό. "Πέρα από το τι σημαίνει αυτό για τους όρους λειτουργίας της αγοράς, με τον εκ των πραγμάτων αποκλεισμό πολλών υποψήφιων αναδόχων, σηματοδοτεί και τη διάρρηξη της ειδικής σχέσης που πρέπει να υπάρχει ανάμεσα στα μουσεία ή τους αρχαιολογικούς χώρους και τα αναψυκτήρια που λειτουργούν σ’ αυτούς. Για να μιλήσουμε και πιο συγκεκριμένα, για παράδειγμα, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο είναι το σημαντικότερο μουσείο κλασικής τέχνης στον κόσμο. Ο κλασικός πολιτισμός κατέχει τη θέση που γνωρίζουμε στη γενεαλογία του σύγχρονου πολιτισμού και σύμφωνα με τις κυρίαρχες αντιλήψεις αντιπροσωπεύει την έννοια του υψηλού. Οι αλυσίδες της εστίασης έχουν τα χαρακτηριστικά λογότυπα, χρώματα και άλλα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την ταυτότητά τους και τις καθιστούν αναγνωρίσιμες. Νομίζουμε ότι είναι σαφές ποια από τις δύο πλευρές θα υποβαθμιστεί αν τελικά συνυπάρξουν στο περιβάλλον του μουσείου. Σε όλες τις εκφάνσεις της, η σχεδιαζόμενη και υλοποιούμενη μουσειακή πολιτική τείνει στην απόλυτη εμπορευματοποίηση του πολιτιστικού αποθέματος.”
