"Sheltered Gardens": Ένα καταφύγιο τέχνης στον άγνωστο στους πολλούς Βοτανικό Κήπο Διομήδους μας βγάζει από τα περιοριστικά πλαίσια της ταυτότητας

Ο Βοτανικός Κήπος Διομήδους, ο μεγαλύτερος στην Ανατολική Μεσόγειο, έκτασης 1.860 στρεμμάτων, είναι από μόνος του ένα εντυπωσιακό φυσικό σύνολο με σπάνια φυτά από όλο τον κόσμο, ένα κοινωφελές ιδιωτικό ίδρυμα που μεριμνεί για τη διατήρηση της χλωρίδας και της παγκόσμιας βιοποικιλότητας. Αν και δεν πρόκειται για την πρώτη απόπειρα παρουσίασης εικαστικών έργων σε αντίστοιχο χώρο, η έκθεση "Sheltered Gardens" που φιλοξενείται στον κήπο έως τις 9 Οκτωβρίου, δεν εστιάζει αποκλειστικά σε αυτό, αλλά θέτει ερωτήματα για τη γυναικεία παρουσία στην τέχνη και μετατρέπει το φυσικό περιβάλλον σε έναν ολοζώντανο χώρο τέχνης.

Το πρωτότυπο της έκθεσης δεν είναι τόσο η παράλληλη ψηφιακή περιήγηση στην ιστοσελίδα του PCAI (αν σκεφτούμε πόσοι άλλοι θεσμοί κατέφυγαν σε διαδικτυακή προβολή εκθέσεων λόγω της πανδημίας), αλλά το στήσιμο ενός μέρους της στον Βοτανικό Κήπο, του οποίου, αν και σημαντικό αθηναϊκό τοπόσημο, ακόμα και σήμερα πολλοί αγνοούν την ύπαρξη. Το "Sheltered Gardens", μια ιδέα που γεννήθηκε κατά τη διάρκεια της πανδημίας, αποτελεί ιδανική αφορμή για να συστηθεί ο κήπος στο ευρύτερο κοινό και συνάμα να αναδειχθούν γυναικείες καλλιτεχνικές αφηγήσεις και πώς αυτές αλληλεπιδρούν με το φυσικό περιβάλλον. Πυρήνας έμπνευσης αποτέλεσε το ποίημα της queer δημιουργού H.D. (Hilda Doolittle) από όπου πήρε και το όνομά του το πρότζεκτ. Το ποίημα αναφέρεται στους λεγόμενους "κήπους καταφύγια", τόποι οι οποίοι μας δίνουν τη δυνατότητα να αναστοχαστούμε πάνω σε θέματα ταυτότητας και περιορισμών που συχνά τη συνοδεύουν. 

Ο Υφυπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Νικόλας Γιατρομανωλάκης, παρευρισκόμενος στη ξενάγηση του "Sheltered Gardens", δικαιολόγησε την υποστήριξη του ΥΠΠΟΑ για την έκθεση τονίζοντας την έμφαση που αυτή δίνει σε πρότζεκτ στο δημόσιο χώρο, ενώ παράλληλα κατορθώνει να αναδείξει τη διαφορετικότητα και τις γυναικείες αφηγήσεις στη σύγχρονη τέχνη. Και με το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής να βρίσκεται πλέον στο επίκεντρο, η περιπατητική έκθεση ανοίγει μια ευρύτερη συζήτηση γύρω από τα περιβαλλοντικά ζητήματα που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε. "Θέλουμε να συνδέσουμε την τέχνη, τη βασικότερη έκφανση του ανθρώπινου πνευματικού πολιτισμού, με τον πιο σοβαρό προβληματισμό σήμερα: την προστασία του περιβάλλοντος" εξηγεί ο οικονομικός και διοικητικός προϊστάμενος του Κήπου, Στέλιος Σούλιος.

Αρκετά από τα έργα είναι καινούριες αναθέσεις που δημιουργήθηκαν ειδικά για  την έκθεση και παρουσιάζονται μέσα από ειδικά σχεδιασμένες κατασκευές, απόλυτα εναρμονισμένες με τη συνθήκη του κήπου, όπως μας ενημέρωσε η επιμελήτρια Κίκα Κυριακάκου. Πέρα από τα video, την έκθεση πλαισιώνουν εγκαταστάσεις, έργα φωτογραφίας και κολάζ, ενώ το τριήμερο 22-24/9 πραγματοποιήθηκε ένα παράλληλο πρόγραμμα δράσεων με διαφόρων ειδών περφόρμανς, ποιητικές αναγνώσεις, χορό και μουσική που συνομιλούν με τον κήπο. 

Τα έργα δεν αποκαλύπτονται κατευθείαν στον επισκέπτη, αντιθέτως, μας καλούν να τα ανακαλύψουμε ενώ περιπλανιόμαστε στην αχανή περιοχή. Ωστόσο ήδη από την είσοδο του κήπου ο χώρος μας προϊδεάζει για την έκθεση, καθώς συναντάμε δύο βίντεο από τις Αφροδίτη Ψαρρά και Λητώ Κάττου, με αναφορές στα cyborg και το gaming αντίστοιχα. 

35 συνολικά διεθνείς καλλιτέχνες, συγγραφείς και περφόρμερς συμμετέχουν στην έκθεση. Πέρα από ανερχόμενους εικαστικούς, στον κήπο παρεμβαίνουν επίσης ορισμένες σημαντικές δημιουργοί του queer φεμινιστικού art κινήματος και ιστορικές πρωτοπόροι. Ανάμεσα τους και η Λήδα Παπακωνσταντίνου, η οποία, εκτός από μια περφόρμανς που παρουσίασε στο πλαίσιο των προγραμματισμένων παράλληλων δράσεων, δημιούργησε ένα βίντεο που σχετίζεται με την ισορροπία και την παρατήρηση. Μια λυρική αφήγηση η οποία προέκυψε από την παρατήρηση των πλοίων που μεταφέρανε εμπορεύματα και, μέσα στην καραντίνα, αναγκάστηκαν να μείνουν έξω από τα λιμάνια. Ταυτόχρονα, η ακαδημαϊκός και ντοκιμαντερίστρια Εύα Στεφανή διερευνά την έννοια της αναγέννησης, της αναδημιουργίας και της γονιμότητας, μέσω του βίντεο "Incubator" (=θερμοκοιτίδα).

Είναι φανερό πως οι αναγνώσεις του "Sheltered Gardens" ποικίλλουν, αν και το γενικό πλαίσιο κινείται γύρω από τη γυναικεία μορφή. Η Ελένη Μπαγάκη για παράδειγμα, παρουσιάζει ένα βίντεο που τράβηξε στον Λόφο Φιλοπάππου εστιάζοντας στην ιδέα της περιπλάνησης και συνδυαστικά εξετάζοντας τη σχέση της φύσης με την ιστορία της τέχνης, και ειδικά όσον αφορά τη ζωγραφική: γιατί η γυναίκα συνήθως απεικονιζόταν ξαπλωμένη στο γρασίδι με φόντο ένα ειδυλλιακό τοπίο; και ποια είναι η θέση της γυναίκας καλλιτέχνη στη σύγχρονη τέχνη;

Δημιουργοί όπως η Μαρία Βαρελά επέλεξαν να ασχοληθούν με το θέμα της εργαζόμενης γυναίκας και τις παραδόσεις που την ακολουθούν. Έχοντας ως έμπνευση το έθιμο βάσει του οποίου η εκκόλαψη του μεταξοσκώληκα επιταχυνόταν εάν οι γυναίκες τοποθετούσαν τα αυγά στον κόρφο τους, η Βαρελά πειραματίστηκε βάζοντας η ίδια μεταξοσκώληκες στον κόρφο της, άλλους σε ένα κουτί και ορισμένους σε έναν σταθερής θερμοκρασίας θερμοθάλαμο, παρατηρώντας πως θα εξελιχθεί η επώασή τους. Στη συνέχεια ταξίδεψε ως το Σουφλί, τόπος φημισμένος για την παραγωγή μεταξιού, και εκεί κατέγραψε σε βίντεο τη γυναικεία εργασιακή οπτική αυτής της ιστορίας.

Ο επιβλητικός κήπος ενδεχομένως να επισκιάζει τα έργα, αλλά οι καλλιτέχνες περισσότερο στόχευσαν σε επιπρόσθετες κοινωνικές και περιβαλλοντικές αναγνώσεις που μπορούν να αναδυθούν από μια τέτοια έκθεση και όχι στο να μετατρέψουν έναν τέτοιο χώρο σε ένα δημόσιο εκθεσιακό πεδίο. Και πράγματι, από την εξερεύνηση του παράδοξου εαυτού στο αυτοπορτραίτο "Still Alive" της draq queen Sasha Velour, σε ανέμελες καταγραφές της εικαστικής δημιουργίας όπως στο βίντεο της Ειρήνης Καραγιαννοπούλου, έως την εικαστική μελέτη πάνω στην πανίδα της περιοχής από τους Campus Novel και το σχόλιο για τα έμφυλα στερεότυπα της Βρετανίδας εκπροσώπου της φεμινιστικής τέχνης, Linder, παρατηρούμε ένα μεγάλο εύρος αφηγήσεων: η σχέση μας με τη μητέρα φύση, ο κήπος ως αρχέτυπο, η ταυτότητα έξω από τα προκαθορισμένα της όρια, η έννοια του προσωπικού χώρου, οι έμφυλες ανισότητες, όλα ζητήματα που έχουν αναλυθεί επανειλημμένα σε εμβληματικά έργα γυναικών συγγραφέων και αξίζει να επανεξετάσουμε, λαμβάνοντας υπόψη τα σημερινά κοινωνικά και καλλιτεχνικά πλαίσια.