"Ο τίτλος της έκθεσης BFFEAE αποπνέει μια κοριτσίστικη ναΐφ διάθεση, όμως μη γελιέστε…"

Για να κατανοήσουμε το κόνσεπτ της έκθεσης "BFFEAE", πρέπει να ταξιδέψουμε πάνω από 100 χρόνια πίσω και, συγκεκριμένα, το 1906: τότε ήταν που η ζωγράφος Σοφία Λασκαρίδου συνεργάστηκε με την πολεμική ανταποκρίτρια της Αλεξανδρινής "Εφημερίδος", Θάλεια Φλωρά-Καραβία, και μαζί πραγματοποίησαν μια κοινή έκθεση στον Φιλολογικό Σύλλογο "Παρνασσός". Έτσι, οι δύο γυναίκες αναγνωρίζονται ως επαγγελματίες δημιουργοί, μια ρηξικέλευθη στιγμή για τις επικρατούσες συνθήκες στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο. Αξίζει να αναφέρουμε ότι, νωρίτερα, η Λασκαρίδου είχε κατορθώσει να εγκαθιδρύσει την ισότιμη φοίτηση των γυναικών στη Σχολή Καλών Τεχνών, στην οποία μάλιστα κατατάχθηκε μετά από παρέμβαση προς τον βασιλιά Γεώργιο Α΄, και διαρκώς μαχόταν για την ισότιμη παρουσία του "δεύτερου φύλου" στον καλλιτεχνικό χώρο.

Η καλλιτεχνική συνάντηση των Λασκαρίδου και Φλωρά-Καραβία έδωσε την ώθηση για τη δημιουργία μίας έκθεσης-φόρου τιμής για το έργο των δυναμικών αυτών γυναικών, αλλά ταυτόχρονα αποτέλεσε και το έναυσμα για την εξερεύνηση της γυναικείας φιλίας, ένα στοιχείο που έχει μελετηθεί ανά τα χρόνια από πολλούς θεωρητικούς και μη, σε μια προσπάθεια επιβεβαίωσης ή αμφισβήτησης της ύπαρξής του.

Όπως μας εξήγησαν οι επιμελήτριες της έκθεσης "BFFEAE" και ιδρύτριες του COMOTIRIO, Νάιρα Στεργίου και Εριφύλη Βενέρη, τα έργα των συμμετεχόντων καλλιτεχνίδων καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα μορφών της τέχνης, από εικαστικά και γλυπτά έως περφόρμανς και εγκαταστάσεις με θέμα τη μόδα. Τα εκθέματα παρουσιάζονται στη Δημοτική Πινακοθήκη Καλλιθέας "Σοφία Λασκαρίδου", το πατρικό της Λασκαρίδου, ενισχύοντας τους συμβολισμούς πίσω από την έκθεση αλλά και τιμώντας το σημαντικό έργο της Ελληνίδας ζωγράφου. 

Για την έμπνευση της έκθεσης αλλά και τη γενικότερη καλλιτεχνική δράση των γυναικών στη σημερινή εποχή, μας μίλησαν οι δύο επιμελήτριες.

Μιλήστε μας για το περιεχόμενο της έκθεσης. Τι είδους έργα περιμένει να δει κανείς στον χώρο;

Σε ολόκληρο τον χώρο της Πινακοθήκης και όχι μόνο στους προβλεπόμενους εκθεσιακούς χώρους της θα συναντήσει κανείς εικαστικές εγκαταστάσεις, γλυπτικά αντικείμενα, βίντεο, φωτογραφία, περφόρμανς κατά την ημέρα των εγκαινίων, μόδα με τη μορφή installation, μουσικό live, καθώς και τρεις επιμελητικές προσθήκες σε συνομιλία με τα έργα και τη θεματική της έκθεσης, που δεν είναι άλλη από τη γυναικεία φιλία και συνεργασία.

Οι παραγωγές είναι στην πλειοψηφία τους καινούριες και θεματικά καλύπτουν ένα φάσμα που άπτεται του γυναικείου ζητήματος ιστορικά αλλά και πολλές φορές αυτοβιογραφικά, συζητώντας στεγανά, προκαταλήψεις και στερεοτυπίες (μαζική και ποπ κουλτούρα), τη θέση της γυναίκας μέσα από την εθνογραφία και τις κοινωνικές-τελετουργικές πρακτικές, φανερώνοντας τον γυνακείο αγώνα για επιβίωση (ακτιβισμός),  γιορτάζοντας τη χαρά της αλληλοϋποστήριξης και της αγάπης. Ο τίτλος BFFEAE αποπνέει μια κοριτσίστικη ναΐφ διάθεση, όμως μη γελιέστε…

Ήσασταν εκ των προτέρων εξοικειωμένες με το έργο των Λασκαρίδου και Φλωρά-Καραβία;

Γνωρίζαμε λιγότερο το ζωγραφικό έργο της Λασκαρίδου και περισσότερο την ερωτική ιστορία της με τον Περικλή Γιαννόπουλο και το τέλος εκείνου. Επίσης είχαμε τη λανθασμένη πληροφορία ότι ήταν η πρώτη γυναίκα που φοίτησε στην ΑΣΚΤ, το οποίο δεν ευσταθεί, ήταν η πρώτη που διεκδίκησε να παρακολουθούν οι γυναίκες στην Καλών Τεχνών το γυμνό μοντέλο ώστε να μπορούν να αποφοιτήσουν, να πάρουν πτυχίο. Τη Φλωρά-Καραβία μέσω των έργων της, αποκτήματα της Εθνικής Πινακοθήκης.

Πώς νομίζετε ότι έχει εξελιχθεί ο ρόλος των γυναικών καλλιτεχνών στη σύγχρονη ελληνική σκηνή; Υπάρχει ισότιμη αντιμετώπιση ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες καλλιτέχνες;

Όπως έχει εξελιχθεί η ίδια η καλλιτεχνική σκηνή, είναι κάπως δύσκολο να απαντηθεί αυτό. Με την έννοια ότι εμπορικά τουλάχιστον, ή σε θέμα εκπροσώπησης από γκαλερί, τα πράγματα είναι πλέον τόσο περιορισμένα που μάλλον δεν μπορεί να βγάλει κανείς πόρισμα. Η ανεξάρτητη σκηνή εκ των πραγμάτων είναι συμπεριληπτική και δρα αυτοβούλως. Από την άλλη, σε επίπεδο ποσόστωσης, η μόνιμη συλλογή του ΕΜΣΤ όπως και οι ανώτερες/ανώτατες θέσεις της ΑΣΚΤ εκπροσωπούνται από άντρες. Αδιαμφισβήτητα συμβαίνει όμως η αλλαγή εποχής. Δηλαδή η αλλαγή νοοτροπίας, κάτι που είναι πολύ αισιόδοξο. 

Ποια είναι τα στοιχεία που διακρίνουν τη γυναικεία φιλία, κατά τη γνώμη σας;

Μάλλον τα χαρακτηριστικά στοιχεία της φιλίας δεν είναι ιδιαίτερα ή διακριτά για τις γυναίκες συγκεκριμένα. Η έκθεση σχολιάζει τον κιτρινισμό που περιβάλλει τα της γυναικείας φιλίας. Οι διαπροσωπικοί άξονες εξάλλου της εμπιστοσύνης, της αλληλοϋποστήριξης, της αγάπης είναι κοινοί, πανανθρώπινοι.

Με ποιον τρόπο προβάλλουν τα έργα τη φιλία; Υπάρχουν κοινές αφηγήσεις μεταξύ των εκθεμάτων πέρα από την κυρίαρχη θεματική;

Οι συμμετέχουσες είτε αποτελούν εδραιωμένα συνεργατικά σχήματα, είτε δρουν εικαστικά αυτόνομα και κλήθηκαν να κάνουν για πρώτη φορά συνεργατικό έργο με μια φίλη τους δημιουργό. Η φιλία λειτουργεί σαν ενωτικό στοιχείο στην παραγωγή των έργων, σαν δυναμική, σαν κινητήριος δύναμη. Υπάρχουν έργα που οπτικοποιούν τους διαπροσωπικούς δεσμούς των καλλιτεχνών, ενώ σε άλλα αυτό το στοιχείο παραμένει στο background. Το ζητούμενο είναι η συνύπαρξη, η σύμπραξη, η αποδοχή, ο συντονισμός, η δημιουργία κοινού τόπου -που σημαίνει παραχώρηση μέρους του τόπου σου. Το ίδιο ζητούμενο, όπως ενυπάρχει στον έρωτα, υπάρχει και στη φιλία και τη συνεργασία. Πώς συσχετίζεσαι; Πώς συνεργείς; Κατά πόσο είναι εύκολο; Κατά πόσο σε αποζημιώνει η κοινή εμπειρία και το κοινό αποτέλεσμα; Αυτά είναι τα ερωτηματικά και νομίζουμε ότι οι καλλιτέχνιδες μας γνέφουν καταφατικά με τα έργα τους.

Αν έπρεπε να αναφερθούμε σε άλλες Ελληνίδες καλλιτέχνιδες που άλλαξαν ριζικά την εγχώρια καλλιτεχνική σκηνή, ενδεχομένως και λιγότερο γνωστές στο ευρύ κοινό, ποιες θα ήταν αυτές;

Το μυαλό μας πηγαίνει πολύ γρήγορα στην Έπη Πρωτονοταρίου και τον θρυλικό Δεσμό. Στην πρωτοπόρο περφόρμερ Λήδα Παπακωνσταντίνου, σώμα ως έμφυλη ταυτότητα, η εισαγωγή της φεμινιστικής τέχνης στην Ελλάδα. Στη Μπία Ντάβου με την ένταξη αλγορίθμων και γλώσσας προγραμματισμού όπως ακολουθίες Fibonacci στο εικαστικό της έργο - μια πρώιμη net artist, θα τολμούσαμε να πούμε. Τη Μαριάννα Στραπατσάκη από το πεδίο της video art. Τη Ρένα Παπασπύρου ως πρώτη γυναίκα καθηγήτρια-διευθύντρια εργαστηρίου στην ΑΣΚΤ. Και οπωσδήποτε τη Τζούλια Δημακοπούλου και τη δημιουργία του ΙΣΕΤ με το αρχείο του, την πολύ σημαντική αυτή βάση δεδομένων. Αυτά είναι μερικά μόνο παραδείγματα ανάμεσα σε πολλές άλλες φυσικά…

Τι είναι το COMOTIRIO και γιατί διαλέξατε να ονομαστείτε έτσι; Ποια είναι η δική σας εμπειρία ως νέες εργαζόμενες στην τέχνη στην Ελλάδα;

Γιατί COMOTIRIO… Γιατί εκεί, στο κομμωτήριο, με τα αλουμινόχαρτα στο κεφάλι (βλ. φωτό ως απόδειξη), ψάχναμε να ονομάσουμε τη συνεργασία μας. Γιατί μας αρέσει απενοχοποιημένα αυτός ο κόσμος του γκλίτερ, των κλάμερ, τη μυρωδιά της λακ. Γιατί μας θυμίζει το περιοδικό KATINA και γεννά συνειρμούς. Γιατί μας απελευθερώνει από τη σοβαροφάνεια. Και οπωσδήποτε με ΚΕΦΑΛΑΙΑ γιατί δηλώνει ευθαρσώς παρουσία.
Ως νέες εργαζόμενες στην τέχνη στην Ελλάδα τα βλέπουμε σκούρα τα πράγματα. Ευκαιρίες δεν υπάρχουν, μόνο αν τις δημιουργείς μόνη σου. Θέλει γερό στομάχι, τσαγανό, ρομαντισμό και πείσμα. Ευτυχώς που έχουμε η μια την άλλη!