@ Λεωνίδας Τούμπανος
Η έκθεση "Ρεμπέτικο" ανοίγει από σήμερα 10/2 τις πόρτες της στο κοινό και μάλιστα σε 3 πολιτιστικούς χώρους του Δήμου Αθηναίων. Η Πινακοθήκη, το Κέντρο Τεχνών και το Ολύμπια, Δημοτικό Μουσικό Θέατρο "Μαρία Κάλλας" φιλοξενούν 125 έργα από 50 καλλιτέχνες, οι οποίοι αφιερώνουν στοιχεία όπως η αγάπη, η φυγή και ό,τι άλλο σχετίζεται με το πολιτιστικό ρεύμα του ρεμπέτικου. Τα εκθέματα περιλαμβάνουν ως επί το πλείστον έργα ζωγραφικής, αλλά και δημιουργίες χαρακτικής, βίντεο, ηχητικές εγκαταστάσεις και διάφορα άλλα.
Ο επιμελητής της έκθεσης Χριστόφορος Μαρίνος μας εξηγεί γιατί ο ΟΠΑΝΔΑ διοργανώνει μια έκθεση "για τις μάζες", παραφράζοντας τον τίτλο του γνωστού άλμπουμ των Depeche Mode και κάνει στάση σε 5 έργα κλειδιά των εκθεσιακών χώρων.
Γιατί ρεμπέτικο; Πώς προέκυψε η ιδέα για την έκθεση και πώς η ματιά των εικαστικών μας βοηθά να δούμε με νέο τρόπο το συγκεκριμένο μουσικό είδος;
"Πάντα με ενδιέφερε η σχέση των εικαστικών τεχνών με τη μουσική, όπως και με τη λογοτεχνία. Από τότε που ξεκίνησα να ασχολούμαι με την τέχνη, παρακολουθώ το εικαστικό έργο μουσικών, π.χ. του Genesis P-Orridge, και τους εικαστικούς που αντλούν έμπνευση από τη μουσική – ενδεικτικά αναφέρω τον Christian Marcley. Ένα από τα αγαπημένα μου έργα σύγχρονης τέχνης είναι το video essay Rock My Religion, του Dan Graham, το οποίο εξετάζει τη σχέση της θρησκείας με τη ροκ μουσική. Τα εξώφυλλα δίσκων ήταν για μένα πηγή έμπνευσης, τα πρώτα έργα τέχνης που αντίκρισα. Η μουσική και η εικόνα ήταν αδιαχώριστες, δεν μπορούσα να καταλάβω τη μία χωρίς την άλλη. Αν δεν διάβαζα στα νιάτα μου μανιωδώς το περιοδικό Ποπ+Ροκ, μπορεί και να μην είχα ασχοληθεί με την τεχνοκριτική, να μη μου άρεσε να γράφω για έργα τέχνης. Θυμάμαι πόσο μεγάλη εντύπωση μου είχε προκαλέσει μια διθυραμβική κριτική του Νίκου Κοντογούρη για έναν δίσκο των Doors. Θέλω να πω, φυσικό επακόλουθο αυτού του προσωπικού ενδιαφέροντος για τη μουσική ήταν να επιμεληθώ κάποια στιγμή μια έκθεση η οποία θα διερευνά τη σχέση της σύγχρονης τέχνης με ένα μουσικό είδος ή φαινόμενο. Μου πήρε χρόνια να καταλάβω ότι το ρεμπέτικο είναι το δικό μας ροκ. Ας είναι καλά ο Γιάννης Αγγελάκας που μας βοήθησε να συλλάβουμε και να χωνέψουμε αυτή την υπόγεια σύνδεση.
Στον ΟΠΑΝΔΑ θέλουμε να φέρουμε τη σύγχρονη τέχνη πιο κοντά στον κόσμο, να προσελκύσουμε κοινό που μπορεί να μην έχει ξαναεπισκεφτεί χώρο τέχνης. Το θέμα αυτής της έκθεσης είναι οικείο σε όλους. Η δημοφιλία του ρεμπέτικου με ενδιέφερε. Παράλληλα, αντιλήφθηκα ότι έχει μεγάλη απήχηση στους νεότερους μουσικούς, αλλά και στους εικαστικούς. Ο Ηλίας Παπαηλιάκης, λόγου χάρη, είχε ήδη κάνει έργα σχετικά με αυτό το θέμα, συγκεκριμένα κάποια πορτρέτα του Μάρκου Βαμβακάρη. Το γεγονός ότι αυτή η έκθεση διοργανώνεται από έναν δημόσιο οργανισμό -και δεν φιλοξενείται σε έναν ανεξάρτητο χώρο με 10 καλλιτέχνες- έχει ιδιαίτερη σημασία και βαρύτητα. Είναι, αν θέλετε, μια έκθεση "για τις μάζες", για να παραφράσω τον τίτλο του γνωστού άλμπουμ των Depeche Mode. Νομίζω, δηλαδή, πως το Ρεμπέτικο αποτελεί μεγάλη πρόκληση και για τον θεσμό και για τον επιμελητή που τον εκπροσωπεί. Και επιτρέψτε μου εδώ να τονίσω τη σημαντική συμβολή και ένθερμη υποστήριξη της νέας Προέδρου του ΟΠΑΝΔΑ, της κ. Νίκης Αραμπατζή, που πίστεψε στη δυναμική αυτού του εγχειρήματος.
Μέχρι σήμερα, όταν κάποιος ακούει μαζί τις λέξεις ρεμπέτικο και εικαστικά, ο νους του πάει ενδεχομένως στα σχέδια του Αλέκου Φασιανού για τα βιβλία του Ηλία Πετρόπουλου, στα χαρακτικά́ του Τάσσου για τα εξώφυλλα δίσκων της Μπέλλου, ή στους χορευτές του ζεϊμπέκικου που ζωγράφιζε με απαράμιλλο ζήλο ο Τσαρούχης. Η έκθεση Ρεμπέτικο έρχεται να εμπλουτίσει την εικονολογία που σχετίζεται με το ρεμπέτικο, αλλάζοντας ριζικά́ την οπτική του πρόσληψη. Η ματιά των εικαστικών μπορεί να ξαφνιάσει τους μουσικολόγους. Πρώτα απ’ όλα γιατί θα δουν να προσεγγίζεται το ρεμπέτικο με νέα μέσα, όχι μόνο μέσω της ζωγραφικής, του σχεδίου, της χαρακτικής και της γλυπτικής. Στην έκθεση έχουμε εγκαταστάσεις, βίντεο, ηχητικά έργα, φωτογραφίες, περφόρμανς και βιβλία καλλιτεχνών. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι τα έργα αυτής της έκθεσης ενθαρρύνουν την αλληλεπίδραση και τη συμμετοχή του κοινού, καλώντας τους θεατές να συμπληρώσουν τα εκθέματα με τις δικές τους εικόνες, αναμνήσεις και εμπειρίες".
Αν σου ζητούσαμε να παρουσιάσεις το εύρος της έκθεσης μέσα από 5 έργα ποιά θα διάλεγες;
Άσπα Στασινοπούλου
Τραβηγμένες στα τέλη της δεκαετίας του ’70, οι τρεις φωτογραφίες της Άσπας Στασινοπούλου απεικονίζουν χέρια, τα χέρια της καλλιτέχνιδας. Στην πρώτη φωτογραφία το χέρι της είναι πιασμένο στη φάκα, ενώ στη δεύτερη κρατάει ένα σπασμένο ποτήρι πάνω στο οποίο στέκεται ένα κομμένο πιρούνι με λυγισμένα τα δόντια. Στην τρίτη φωτογραφία βλέπουμε μια ανοιχτή παλάμη στην οποία είναι γραμμένη η εξής φράση: "καλύτερα να μου κοπούν τα πέντε δαχτυλάκια παρά η τέχνη πούφτιαξα να μπει στα σαλονάκια!" Η ωμότητα, η σκληρότητα αυτών των εικόνων -ας μην ξεχνάμε ότι γεννήθηκαν τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης- συνομιλεί με μια όψη του ρεμπέτικου που συνδέεται με την παραβατικότητα, την περιθωριοποίηση, την αντίδραση κατά της εξουσίας και κάθετί εμπορικού. Η τέχνη της Άσπας έχει την ευθύτητα και την ειλικρίνεια που συναντάμε και στα ρεμπέτικα.
Ηλίας Παπαηλιάκης
Η Φυλακή του Τσιτσάνη (2017-18) του Ηλία Παπαηλιάκη είναι ένας πίνακας μικρών διαστάσεων, ο οποίος είχε εκτεθεί στην ατομική του καλλιτέχνη στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων το 2020-2021. Μετά από έναν χρόνο επιστρέφει ξανά στον ίδιο χώρο, αυτή τη φορά σε διαφορετικό πλαίσιο. Το έργο παρουσιάζεται μαζί με ένα ομότιτλο σχέδιο και με ένα πορτρέτο του Μάρκου Βαμβακάρη. Είναι βασισμένο σε μια φωτογραφία που απεικονίζει μια άποψη του χώρου των οθωμανικών λουτρών στο κτίριο των παλαιών φυλακών Τρικάλων, εκεί όπου σήμερα στεγάζεται το Κέντρο Έρευνας – Μουσείο Τσιτσάνη. Ο πίνακας αναπαριστά έναν άδειο χώρο, χωρίς ανθρώπινη παρουσία, όπου κυριαρχούν τα κατώφλια. Ο Παπαηλιάκης θα μπορούσε να είχε ζωγραφίσει μια Συννεφιασμένη Κυριακή. Επιλέγει όμως να ζωγραφίσει μια θραυσματική, αινιγματική εικόνα. Μου αρέσει αυτό το έργο γιατί σε μεταφέρει στον "χώρο" του Τσιτσάνη (και του ρεμπέτικου) με έναν πλάγιο τρόπο, όχι τόσο προφανή. Δεν δίνει απαντήσεις αλλά δημιουργεί απορίες.
Ρένα Παπασπύρου
Η Ρένα Παπασπύρου συμμετέχει στην έκθεση με δύο νέα έργα, αμφότερα αφιερωμένα στον Γιάννη Παπαϊωάννου και αμφότερα "συναισθηματικά", όπως η ίδια τα χαρακτηρίζει. Το πρώτο είναι ένα φθαρμένο καραβόξυλο που βρέθηκε ξεβρασμένο σε μια παραλία της Αίγινας και έρχεται να μας υπενθυμίσει ότι το επάγγελμα του φημισμένου ρεμπέτη -στην ταυτότητά του- ήταν "αλιεύς". Στο δεύτερο έργο, με τίτλο Για να γίνει πρωτοσέλιδο ο μπουζουξής πρέπει να έχει πεθάνει, η Παπασπύρου χρησιμοποιεί την εφημερίδα Τα Σημερινά (4 Αυγούστου 1972), με την αναγγελία του θανάτου του τραγουδιστή σε τροχαίο στο Πέραμα. Τοποθετεί μικρά κομμάτια ξύλου στο σώμα της εφημερίδας καθιστώντας ορατό μόνο το κείμενο που αφορά τον Παπαϊωάννου. Με αφορμή την έκθεση, η καλλιτέχνις ανέσυρε από τη βιβλιοθήκη της το Γλωσσάριο των ρεμπέτηδων, ανάτυπο από το βιβλίο Ρεμπέτικα Τραγούδια, που της είχε χαρίσει ο ίδιος ο Ηλίας Πετρόπουλος το 1968. Κυρίως όμως θυμήθηκε την εντύπωση που της είχε κάνει η είδηση του θανάτου του Παπαϊωάννου.
Πέτρος Τουλούδης
Το έργο του Πέτρου Τουλούδη, που παρουσιάζεται στο Κέντρο Τεχνών, έχει τίτλο YOTA5 1997-2022 και αποτελείται από τρία στοιχεία: ένα ηχητικό με το γέλιο της Ευδοκίας από την ομώνυμη ταινία του Αλέξη Δαμιανού, ένα ξύλινο τραπέζι καρφωμένο στον τοίχο και δύο μικρές φωτογραφίες: η πρώτη είναι τραβηγμένη το 1997 και απεικονίζει τα γυμνά πόδια του καλλιτέχνη να πατούν σε δύο κούπες, πάνω στον πάγκο της κουζίνας, και η δεύτερη είναι ένα στιγμιότυπο από την Ευδοκία, που δείχνει τον πρωταγωνιστή φαντάρο να χορεύει με το τραπέζι στο στόμα. Σε email που μου έστειλε για να υποστηρίξει την ιδέα του, ο Τουλούδης μου έδωσε μια πολύ πειστική εξήγηση: "Αισθάνομαι ότι ολοκληρώνεται το σκεπτικό μου στη θεματική που έχεις θέσει από πολλές απόψεις, με σημαντικότερη αυτόν τον αλληγορικό τρόπο που αντανακλά μια φεμινιστική εκδοχή της ελληνικής μαγκιάς. Θέμα που πιστεύω ότι αποκωδικοποιεί ή και συμπληρώνει την εξίσωση που με απασχόλησε. Στο σύνολό του [το έργο] είναι μια κριτική ίσως σε ένα από τα πιο δημοφιλή πολιτιστικά και κοινωνικά δείγματα πατριαρχίας αυτού του τόπου και, κατά την άποψή μου, μια σημερινή συζήτηση για τη θεματική αυτή και πέρα από το γραφικό του πράγματος, που πολύ σωστά μας προέτρεψες να αποφύγουμε. Δεν προσπαθώ να αποφύγω επίσης την ομοιότητα με έργο άλλου καλλιτέχνη -άλλωστε πολλά τα παραδείγματα και οι κοινές αναφορές-, αλλά σε κάθε περίπτωση αισθάνομαι -και προφανώς λίγο δικαιωματικά- ότι πρέπει να απαντήσω σε μια πρόκληση με καθαρά υπαρξιακό και πολιτικό χαρακτήρα".
Μαρία Τσάγκαρη
Η Μαρία Τσάγκαρη παθιάστηκε με το θέμα της έκθεσης. Και ο λόγος είναι ότι ο προπάππους της ήταν ο Νίκος Συρίγος ο σαντορινιός, ο οποίος συνόδευε με το βιολί του τον Κώστα Νούρο, "το αηδόνι της Σμύρνης". Η Τσάγκαρη μεγάλωσε στον Πειραιά και θυμάται να υπάρχει στο σπίτι της μια φωτογραφία του 1928 -γνωστή σε όσους ασχολούνται με το ρεμπέτικο-, που απεικονίζει τον Νούρο με την μπάντα του (ο Συρίγος είναι ο άντρας στα αριστερά). Μέσα από εξαντλητική έρευνα, ανακάλυψε ότι ο προπάππους της εμφανίζεται να παίζει βιολί και στην Κοινωνική σαπίλα (1932) του Στέλιου Τατασόπουλου. Εντέλει, χρησιμοποιώντας φωτογραφίες και film stills, η καλλιτέχνις σκηνοθέτησε μια ταινία 24 λεπτών με την οποία αφηγείται την ιστορία του Συρίγου, και όχι μόνο. Όπως λέει η ίδια στην αρχή της ταινίας, το The Man on the Left είναι "μια ευκαιρία αναμέτρησης με το παρελθόν, συμφιλίωσης με την καταγωγή μας, αλλά και με την πόλη που μεγαλώσαμε, και το ρεμπέτικο και εγώ". Η Τσάγκαρη προσέγγισε τον Κωνσταντίνο Βήτα για να γράψει τη μουσική και εκείνος αποδέχτηκε την πρόταση με ενθουσιασμό. Αναμφισβήτητα, η ταινία της αποτελεί μια ξεχωριστή στιγμή της έκθεσης.
Info: Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων (κτίριο Μεταξουργείου) | 10/02–03/04 | Ώρες λειτουργίας: Τρ.-Σάβ.: 11 π.μ. - 7 μ.μ., Κυρ.: 10 π.μ. - 4 μ.μ. | Κέντρο Τεχνών Δήμου Αθηναίων | Ώρες λειτουργίας: Τρ. – Παρ.: 11 π.μ. - 7 μ.μ., Σάβ. - Κυρ.: 10 π.μ. - 3 μ.μ. | Ολύμπια, Δημοτικό Μουσικό Θέατρο "Μαρία Κάλλας" | Ώρες λειτουργίας: Τρ. – Παρ.: 11 π.μ. - 7 μ.μ., Σάβ. - Κυρ.: 10 π.μ. - 3 μ.μ. | Είσοδος ελεύθερη σε όλους τους χώρους.
