Προτού η πανδημία χτυπήσει άξαφνα την πόρτα όλου του πλανήτη, μια ράθυμη ημέρα στο γραφείο, ένας συνάδελφος μου είχε μιλήσει για το Athens Walking Stories, το παιδί του Thessaloniki Walking Tours: μια ευρεία ομάδα συγγραφέων, ιστορικών, δημοσιογράφων, αρχαιολόγων και δεινών αφηγητών (σε συντονισμό της Εύης Καρκίτη), οι οποίοι όργωναν την πόλη με ξεναγήσεις αποκαλύπτοντας πράγματα που ποτέ δεν φανταζόσουν – ιστορίες στα βήματα του Παπαδιαμάντη ή άλλων λογοτεχνών, του Πικιώνη, του Μάνου Χατζιδάκι ή του πρόωρα δολοφονημένου Κίτσου Μαλτέζου, δισέγγονου του Στρατηγού Μακρυγιάννη, «σε κάνουν να απορείς με όσα αγνοούμε μέσα στην ίδια μας την πόλη», θυμάμαι μου έλεγε.
«Για μένα, το θέατρο του Διονύσου είναι σημαντικότερο μνημείο από την Ακρόπολη», εξηγεί ο Τριαρίδης, «όχι μόνο γιατί είναι λίγο παλιότερο αλλά γιατί εκεί ουσιαστικά εκτινάχθηκε η τέχνη της αρχαίας τραγωδίας».
«Οι αιώνες της Αθήνας» είναι μια από τις διαδρομές που επιμελείται ο ίδιος, στην οποία συνδέει ιστορίες από τον Χρυσό Αιώνα της Αθήνας μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Ξεκινώντας από την Διονυσίου Αρεοπαγίτου και καταλήγοντας στο Μνημείο Λυσικράτους στην Πλάκα, ο Τριαρίδης περπατά το πλέον τουριστικό και θεωρητικά γνώριμο πεδίο του κέντρου, με την ακατάπαυστη, στοχαστική του αφήγηση να παρασύρει κάθε συνοδοιπόρο, ακόμη κι αν η ξενάγηση γίνεται διά της φαντασίας, όπως συνέβη στην τηλεφωνική μας επικοινωνία.
Πρώτο σημείο ο Ιερός Βράχος και το αρχαίο θέατρο του Διονύσου που αντικρίζουμε στη νότια πλευρά του. «Για μένα, το θέατρο του Διονύσου είναι σημαντικότερο μνημείο από την Ακρόπολη», εξηγεί ο Τριαρίδης, «όχι μόνο γιατί είναι λίγο παλιότερο αλλά γιατί εκεί ουσιαστικά εκτινάχθηκε η τέχνη της αρχαίας τραγωδίας». Σχεδόν όλα τα έργα που γνωρίζουμε σήμερα από τον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ., ο «Προμηθέας Δεσμώτης», η «Μήδεια» κι η «Αντιγόνη» λόγου χάρη, γράφτηκαν για να παιχτούν εδώ. Τα απομεινάρια της ολόλιθης κατασκευής με το μεγάλο κοίλο ενέχουν την ιστορία της θεατρικής αρχιτεκτονικής –η ανοικοδόμηση επί Λυκούργου αποτέλεσε πρότυπο για τα μεταγενέστερα θέατρα– αλλά και την καρδιά της τραγωδίας, της μήτρας κάθε αναπαραστατικής αφήγησης που γέννησε ο δυτικός πολιτισμός.
Το αποτέλεσμα του Πικιώνη είναι «μια αδιανόητη μοντερνιστική κατασκευή με τη φιλοσοφία ότι το ανθρώπινο δημιούργημα πρέπει να εκπηγάζει από την γη».
Βγαίνοντας από τον αρχαιολογικό χώρο, συνεχίζουμε στην Διονυσίου Αρεοπαγίτου, πάνω στις πέτρες που έβαλε ο Πικιώνης, όταν ανέλαβε τη διαμόρφωση του περιρρέοντος χώρου της Ακρόπολης, ένα χωροταξικό γλυπτό που απλώνεται από το Ηρώδειο μέχρι του Φιλοπάππου, την Πνύκα και τα Πετράλωνα, καλύπτοντας έκταση 85 στρεμμάτων. «Δεν θα ήταν υπερβολή εάν το χαρακτηρίζαμε ως το μεγαλύτερο γλυπτό της σύγχρονης Ευρώπης». Από το 1954 έως το 1958, ο αναγεννησιακός αρχιτέκτονας-καλλιτέχνης έκανε ένα θαύμα: δουλεύοντας διαρκώς επί τόπου κι όχι απομονωμένος στο γραφείο του, πάντρεψε μάρμαρα, πέτρες κι άλλα ασήμαντα ευρήματα της περιοχής μαζί με υλικά από τις κατεδαφίσεις κτιρίων που γίνονταν μαζικά εκείνη την περίοδο. Το αποτέλεσμα είναι «μια αδιανόητη μοντερνιστική κατασκευή με τη φιλοσοφία ότι το ανθρώπινο δημιούργημα πρέπει να εκπηγάζει από την γη», η οποία περιλαμβάνει τόσο το οικοδομικό όσο και το γεωφυσικό σώμα του χώρου, καθώς ο Πικιώνης έφερε εκατοντάδες είδη δέντρων από το εξωτερικό, ανάμεσα στα οποία και οι χαρουπιές που όλοι λογίζουμε για δέντρο της αττικής γης.
Το μεγαλύτερο αριστούργημα του Δημήτρη Πικιώνη, δε, σε αυτή την αναμόρφωση, το οποίο μελετάται σε δεκάδες πανεπιστήμια ανά τον κόσμο παρότι παραμένει άγνωστο για τους περισσότερους διαβάτες των Αθηνών, είναι ο Άγιος Δημήτριος Λουμπαρδιάρης στους πρόποδες του Φιλοπάππου. Μέσα στο κατάφυτο περιβάλλον, φτιαγμένο από πέτρα, μάρμαρο κι οικοδομικά υλικά όπως κι η υπόλοιπη παρέμβαση του Πικιώνη, το εκκλησάκι μοιάζει καμωμένο από την αττική γη, χωρίς να του λείπουν οι αναφορές εξ Ανατολής. «Κάνει αυτή την υβριδική τεχνική ο Πικιώνης που παντρεύει την ιαπωνική αρχιτεκτονική και τη βυζαντινή πλινθοποιεία», σημειώνει ο Θανάσης Τριαρίδης, «έτσι, προκύπτει ένα απαράμιλλο δείγμα νεοβυζαντινής αρχιτεκτονικής».
Κι έπειτα, ακολουθώντας το μονοπάτι βόρεια του ναού, ανεβαίνουμε στην Πνύκα. Από εδώ έχεις την ωραιότερη θέα στην Ακρόπολη, αλλά και επαρκή τροφή μέσα στον δενδρόφυτο λόφο να στοχαστείς για την έννοια του κάλλους και της αρμονίας, όπως εκφράστηκαν στην αρχιτεκτονική της κλασικής εποχής, ή για την πολιτική πρωτοπορία της αθηναϊκής αμεσοδημοκρατίας, καθώς βρισκόμαστε στον τόπο όπου συνεδρίαζε η Εκκλησία του Δήμου.
Μέσα στο χωνευτήρι των συνελεύσεων και των καθημερινών συζητήσεων, γεννήθηκε η ηθική φιλοσοφία που έκτοτε απασχολεί τη δυτική σκέψη, από τον Σπινόζα και τον Χομπς μέχρι τον Καντ και τον Χέγκελ. Υπεύθυνος ήταν ο αινιγματικός Σωκράτης, ο οποίος πέρασε όλη του τη ζωή σ’ αυτόν τον λόφο μιλώντας για την αρετή, την αφοσίωση στην αλήθεια και «το δίκαιο που όριζε το δαιμόνιό του, η συνείδησή του». Στο πλάτωμα της Πνύκας, από τις αρχές του περασμένου αιώνα έχουν βγάλει ομιλίες μεγάλοι ηγέτες του παγκόσμιου χάρτη, όπως ο Αντρέ Μαλρώ, ως υπουργός πολιτισμού του στρατηγού Ντε Γκώλ κι ο Μπάρακ Ομπάμα, «όμως παραμένει ένας τελείως αναξιοποίητος χώρος», παραδέχεται ο Τριαρίδης, «κάθε φορά που τον επισκεπτόμαστε βλέπουμε πολύ λίγο κόσμο· δεν έχει προβληθεί η αξία της Πνύκας ούτε στους τουρίστες ούτε στους κατοίκους της πόλης».
Από την Αποστόλου Παύλου ευθεία πάνω, φτάνουμε στον Άρειο Πάγο, το λόφο της δικαιοσύνης. Ξεπροβάλλοντας ανάμεσα στην Ακρόπολη και την Αρχαία Αγορά, η «λευκή πέτρα» όπως καταδεικνύει η όψη αλλά και το όνομά του (άλλες ετυμολογικές αναφορές τον συσχετίζουν με τον θεό Άρη ή τις Ερινύες) «είναι ένας τρόπος με τριπλή σημασιοδοσία», λέει ο Τριαρίδης, ξεφεύγοντας από την πρόδηλη αναφορά του αρχαίου δικαστηρίου. Εδώ έγινε η μάχη Αθηνάς και Ποσειδώνα για τη διεκδίκηση της πόλης, εδώ επίσης διαδραματίστηκαν οι «Ευμενίδες» του Αισχύλου όπου δικάζεται ο Ορέστης έχοντας δολοφονήσει την μητέρα του –«μια διαδρομή από τον κόσμο του πάθους στον κόσμο του δικαίου»–, κι εδώ λίγο μετά το 50 μ.Χ. ανεβαίνει ο Απόστολος Παύλος, όπως αναφέρει στις επιστολές του, για να κηρύξει το χριστιανισμό στου Αθηναίους αποκτώντας τους πρώτους ακολούθους, μεταξύ των οποίων κι ο Άγιος Διονύσιος ο Αεροπαγίτης, ο πρώτος επίσκοπος της Αθήνας που έδωσε το όνομά του στο μεγάλο δρόμο που περπατούμε.
Από την Πνύκα έχεις την ωραιότερη θέα στην Ακρόπολη, αλλά και επαρκή τροφή μέσα στον δενδρόφυτο λόφο να στοχαστείς για την έννοια του κάλλους και της αρμονίας, όπως εκφράστηκαν στην αρχιτεκτονική της κλασικής εποχής, ή για την πολιτική πρωτοπορία της αθηναϊκής αμεσοδημοκρατίας.
Λίγα μέτρα παρακάτω βρίσκεται η εκκλησία της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, ένας μικρός βυζαντινός ναός του 11ου (πιθανότατα) αιώνα μ.Χ., στον προαύλιο χώρο του οποίου έπεσε το νεκρό σώμα του Οδυσσέα Ανδρούτσου όταν δολοφονήθηκε το 1825 και θάφτηκε προσωρινά. Όσο αινιγματικός ήταν ο θάνατος άλλο τόσο ήταν και η ζωή του περίφημου οπλαρχηγού, για τον οποίον «η νεοελληνική ιστορία λησμονεί πως ήταν Μουσουλμάνος». Πιο πίσω στέκεται ο περίφημος ναός του Άγιου Νικόλα του Ραγκαβά «με την ιστορική του καμπάνα, που σώπασε όταν καταλήφθηκε η Αθήνα από τους Οθωμανούς και ξαναμπήκε σε λειτουργία αμέσως μετά την απελευθέρωση» – ήταν επίσης η πρώτη που σήμανε στις 12 Οκτωβρίου 1944.
Η διαδρομή καταλήγει στο χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη στην οδό Βύρωνος. Στα μέσα του 18ου αιώνα υπήρξε εδώ μονή Καπουτσίνων (γκρεμίστηκε στα μέσα του επόμενου), όπου φιλοξενήθηκε ο λόρδος Μπάιρον στο πρώτο του ταξίδι στην Ελλάδα, «ένας αδιανόητα τολμηρός άνθρωπος, ένα αδιανόητο μεγαθήριο της ευρωπαϊκής ιστορίας».
Είναι ο άνθρωπος που έφερε το ρομαντισμό, έκανε την ηθική στην άκρη κι «έσμιξε τους σκοτεινούς ήρωες των έργων του, τον Δον Ζουάν ή τον Κάιν, με τον προσωπικό του βίο»: ανάπηρος, αμφιφυλόφιλος, έκανε παιδί με την ετεροθαλή αδελφή του, έγραψε ωδή στον Ναπολέοντα Βοναπάρτη που ήταν εχθρός της Αγγλίας, όντας ο ίδιος μέλος της Βουλής των Λόρδων, κατηγόρησε το Ηνωμένο Βασίλειο ως έθνος κλεφτών και καθαρμάτων και έζησε τα πάντα στο έπακρο παραδομένος στα πάθη του, μέχρι να έρθει στην Ελλάδα για να γίνει αρχιστράτηγος του ελληνικού στρατού. Ωστόσο, ο θάνατος τον πρόλαβε στα τριάντα επτά του χρόνια.
Το Athens Walking Stories συνεχίζει τις δράσεις του στην πλατφόρμα Zoom όλη αυτή την περίοδο, διοργανώνοντας σεμινάρια, εργαστήρια γραφής, διανοητικές περιηγήσεις στις πόλεις που δεν σταματούν να μας εμπνέουν, συζητήσεις για σπουδαίους συγγραφείς και πολλά ακόμη, μέχρι να επιστρέψουν και οι διά ζώσης συναντήσεις. Περισσότερες πληροφορίες θα βρείτε στη σελίδα του στο facebook.
