Τα παλιά, σκουριασμένα εξαρτήματα που περισυνέλεξε η Μόνα Χατούμ από το πρώην εργοστάσιο ζυθοποιίας Φιξ προτού εκκενωθεί πλήρως, μερικά ράφια και ντουλάπια, βαρέλια, καλώδια, τενεκέδες και καζάνια απόσταξης, βρίσκονται περιφραγμένα στο βάθος της αίθουσας απ’ όπου ξεκινά η μόνιμη συλλογή του μουσείου. Ασταθές ρεύμα διαπερνά κάθε λίγο την εγκατάσταση ("Fix it"), ενεργοποιώντας το κύκλωμα με το οποίο είναι ζωσμένη: διάσπαρτοι λαμπτήρες ανάβουν και σβήνουν, τρεμοπαίζουν και πυρακτώνονται, καθώς ο τσιριχτός ήχος που παράγεται εντείνει το αίσθημα δυσλειτουργίας και άγχους στον θεατή, χωρίς όμως αυτό να επιβεβαιώνεται εντέλει. Γιατί ενώ όλα δείχνουν την παρακμή, οι λαμπτήρες επιμένουν να ανάβουν.
Κάπως έτσι δεν μοιάζουν κι όσα συνέβησαν με το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης από το ιδρυτικό έτος 1997 έως σήμερα που φτάνουμε στα πολυαναμενόμενα εγκαίνια και την παρουσίαση της μόνιμης συλλογής; Μέσα σε αυτήν την εικοσαετία το ακρωνύμιο του οργανισμού έλαμψε αρκετές φορές, πολλές από αυτές πυρακτώθηκε ελπιδοφόρα φτάνοντας μιαν ανάσα από το μεγάλο άνοιγμα, όμως κάθε φορά έσβηνε και πάλι.
Το ίδιο το έργο της Παλαιστίνιας εικαστικού φτιάχτηκε (κατόπιν ανάθεσης) το 2004, χρονιά που αποτέλεσε τον πρώτο στόχο για τα εγκαίνια του μουσείου. Έπειτα ήταν το 2009, το 2014, το 2019... Πολλά προβλήματα, μετακινήσεις και γραφειοκρατία, ενθρονίσεις και βίαιες εκθρονίσεις, δημόσιες έριδες, νομικές τροποποιήσεις και ανεπαρκείς χρηματοδοτήσεις συνθέτουν ένα παροιμιωδώς δυσλειτουργικό κουβάρι που προκαλεί πονοκέφαλο.
Οι σκέψεις αυτές κόπασαν από το πρωινό της Δευτέρας 24/2, τουλάχιστον για όποιον φτάνοντας στην είσοδο του μουσείου από την Καλλιρρόης αντίκριζε το τρεχούμενο νερό να λούζει τη μακρόστενη πρόσοψη: το υδροκινητικό κόλπο που υπήρχε στα σχέδια του Τάκη Ζενέτου, πέραν του ότι είναι εξαιρετικής σύλληψης κι αισθητικής, καθώς ελαφραίνει μεμιάς τον όγκο του κτιρίου, μαρτυρά πως η μηχανή του ΕΜΣΤ έχει πάρει μπρος. Σε συνέχεια μιας σειράς κινήσεων των τελευταίων μηνών, με τις οποίες το ΥΠΠΟ έκλεισε άρον άρον εκκρεμότητες κι επίσπευσε διαδικασίες (όπως η κατεπείγουσα ρύθμιση της υπεκμίσθωσης χώρων για τη λειτουργία καφέ-εστιατορίου), ώστε να μη χαθεί ξανά η δωρεά του ΙΣΝ, οι εκπρόσωποι του πολιτιστικού ρεπορτάζ έλαβαν μια πρόσκληση με τίτλο "ΕΜΣΤ Ανοιχτό".
"Βρισκόμαστε σε ένα μουσείο το οποίο θα πρέπει να αποτελεί σταθερό σημείο αναφοράς στην Αθήνα", ανέφερε ο γ.γ. Σύγχρονου Πολιτισμού Νικόλας Γιατρομανωλάκης, ο οποίος έχει υπ’ ευθύνη του το συντονισμό του όλου project. "Είναι ένας χώρος όχι απλώς εκθεσιακός, αλλά δυναμικός, που με αφετηρία τη μόνιμη συλλογή αλλά και τις υπόλοιπες δραστηριότητές του θα επιτελέσει έναν ρόλο κοινωνικό, πολιτιστικό κι εκπαιδευτικό, σε μια εποχή που, ως γνωστόν, όλα τα μουσεία, ειδικά τα μουσεία σύγχρονης τέχνης, επαναπροσδιορίζουν τον τρόπο λειτουργίας και τον ρόλο τους".
Πρόσφατες περιπτώσεις όπως το MoMA, που άλλαξε τη μόνιμη συλλογή του στη Νέα Υόρκη, αλλά και ο νέος ορισμός από το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων, ο οποίος μιλά για τα μουσεία ως "δημοκρατικά, συμπεριληπτικά και πολυμορφικά πεδία κριτικού διαλόγου", είναι μονάχα η κορυφή του παγόβουνου στη διεθνή συζήτηση της σύγχρονης τέχνης που πυκνώνει διαρκώς. Σε αυτό το ενδοσκοπικό momentum το ΕΜΣΤ βάζει την Αθήνα στον παγκόσμιο χάρτη, αρχικά με τη δοκιμαστική του περίοδο –η οποία θα ξεκινήσει από τις 28/2 με ελεύθερη είσοδο και θα διαρκέσει για μερικές εβδομάδες–, καθώς και με την κανονική του λειτουργία αμέσως μετά, υπό τα ηνία ενός νέου διευθυντή του οποίου το όνομα παραμένει κρυφό.
Τρεις όροφοι που ακονίζουν τη σκέψη
"Πολύ βασικό για τη μόνιμη έκθεση που παρουσιάζεται είναι ότι έχει δομηθεί σε τρεις άξονες: πολιτικές αφηγήσεις, μυθολογίες του οικείου, όρια και διελεύσεις", εξηγεί ο επιμελητής Σταμάτης Σχιζάκης, χρόνια στην ομάδα του ΕΜΣΤ. "Ακόμη κι αν δεν υπάρχουν ξεκάθαρες ενότητες στα έργα, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτές τις κατευθύνσεις ως φίλτρα θέασης καθώς περπατάμε".
Μεγάλες εγκαταστάσεις και γλυπτά, βίντεο αρτ και νέα μέσα, ζωγραφική που ξεπερνά τη ζωγραφική, πρωτοποριακά φωτογραφικά καρέ, φορτισμένα υλικά, σωματικότητα και καρποί εικαστικής έρευνας, συνολικά 172 έργα, εκ των οποίων τα μισά είναι Ελλήνων καλλιτεχνών, ανασαίνουν στα 3.690 τ.μ. του δεύτερου, του τρίτου και του τέταρτου ορόφου. Σχεδόν σε κάθε σημείο που συναντιούνται, αν σκύψεις προσεκτικά και τα αφουγκραστείς, διακρίνεις συνδέσεις και αποκλίσεις, τις σχέσεις που αναπτύσσονται.
Πρόκειται ουσιαστικά για το αποτέλεσμα της μουσειογραφικής μελέτης την οποία εκπόνησε η τέως διευθύντρια Κατερίνα Κοσκινά και φρόντισε να εκτελέσει το μεταβατικό δίδυμο που έχει αναλάβει από πέρυσι, οι Δημήτρης Αντωνακάκης και Συραγώ Τσιάρα. Ωστόσο η συλλογή του ΕΜΣΤ συνολικά 1.300 έργων, και κατ’ επέκταση η πρώτη ύλη της μουσειακής αφήγησης, φέρει τη σφραγίδα της προηγούμενης διευθύντριας: οι περισσότερες αγορές και αναθέσεις έγιναν προ κρίσης, επί Άννας Καφέτση, η οποία τόλμησε μια στρατηγική με σαφείς κατευθύνσεις, έντονες πολιτικές αναφορές και βλέμμα προς Ανατολική Ευρώπη και Μέση Ανατολή.
Στα έργα του δεύτερου ορόφου είναι πολύ ξεκάθαρο αυτό: ο Παρθενώνας από τυλιγμένα συρματοπλέγματα του Κέντελ Γκιρς και η σκηνή της ακτιβίστριας Έμιλι Ζασίρ με τα ραμμένα ονόματα "Εις μνήμην 418 παλαιστινιακών χωριών..." τα οποία καταπατήθηκαν από το Ισραήλ, δίπλα στο εμβληματικό "Κουτσό" του Κανιάρη για το μεταναστευτικό, το "Συμβάν" βασανιστηρίου από τον Αληθεινό, τα έργα του Θόδωρου ή άλλων Ελλήνων πρωτοπόρων του ’70 που είχαν επηρεαστεί από τη βιαιότητα της Δικτατορίας.
"Πολύ βασικό για τη μόνιμη έκθεση που παρουσιάζεται είναι ότι έχει δομηθεί σε τρεις άξονες: πολιτικές αφηγήσεις, μυθολογίες του οικείου, όρια και διελεύσεις", εξηγεί ο επιμελητής Σταμάτης Σχιζάκης, χρόνια στην ομάδα του ΕΜΣΤ.
"Αν στο πρώτο επίπεδο της μόνιμης συλλογής είδαμε περισσότερο πολιτική γραφή, στον επάνω όροφο κυριαρχούν έργα-πειραματισμοί πάνω στο μινιμαλισμό και στην αφαίρεση, ενώ στο τέλος έχουμε τα πιο εσωτερικά και βιωματικά έργα", συνεχίζει την ξενάγηση η Δάφνη Βιτάλη, που επίσης βρίσκεται στον επιμελητικό πυρήνα. Περισσότερο ενδιαφέρον στον τρίτο όροφο έχουν τα δωμάτια-βιντεοεγκαταστάσεις, ειδικά το εντελώς αυτοβιογραφικό φιλμ της Ναν Γκόλντιν ("All by Myself"), αλλά το δυνατό χαρτί του μουσείου είναι σίγουρα ο τελευταίος όροφος. Μακρόχρονα εγχειρήματα ημερολογιακού χαρακτήρα, προσωπικές καταθέσεις και βιώματα αρθρώνονται στις αίθουσες, με ναυαρχίδα όλων το τελευταίο έργο: τη μεγάλων διαστάσεων ξύλινη βάρκα που έφτιαξε ο Ίλια Καμπακόφ και μέσα της τοποθέτησε κιβώτια με συμβολικά αντικείμενα από όλη τη ζωή του.
Κάπου εδώ πρέπει να θυμίσουμε ότι δεν μιλάμε για τίτλους που δεν έχουν ξαναπαρουσιαστεί: είτε σε περιοδικές εκθέσεις προηγούμενων χρόνων είτε στο άνοιγμα της συλλογής στο Κάσελ, τα σημαντικότερα έργα μάς ήταν λίγο πολύ γνωστά, αλλά δεν τα είχαμε δει στην τελική τους τοποθέτηση, στο κανονικό τους σπίτι. Και αυτό αποδείχτηκε όντως σημαντικό.
Το ψηλοτάβανο των ορόφων είναι αυτό που ξεχωρίζει την εκθεσιακή εμπειρία στο ΕΜΣΤ. Πέραν του ότι δίνεται η δυνατότητα σε όλα τα έργα να αναδειχτούν στο χώρο που τους αρμόζει –όπως η αποστομωτική εγκατάσταση του Γιάννη Κουνέλλη με τις τεράστιες μαύρες σιδηροδοκούς που περικυκλώνουν ένα τραπέζι-βωμός με κάρβουνα, δίπλα στο ακόμη υψηλότερο έργο του Κουτλούγκ Αταμάν, για το οποίοι χρησιμοποιείται ουσιαστικά το ύψος δύο ορόφων–, αλλάζουν εν γένει η προοπτική θέασης, η ατμόσφαιρα και η ζωντάνια που αποπνέει το κτίριο από μέσα, παρά την αυστηρή μοντερνιστική γραμμή του.
Και τώρα τι;
Μόλις ολοκληρωθεί αυτή η πρώτη δοκιμαστική περίοδος (δεν αναφέρθηκε συγκεκριμένη ημερομηνία αλλά αναμένεται μέχρι το Πάσχα) και δρομολογηθούν οι αλλαγές που χρειάζεται το μουσείο για να λειτουργεί χωρίς κενά, όπως η πρόσληψη επαρκούς προσωπικού φύλαξης, ένα νέο κεφάλαιο θα έχει ξεκινήσει για την ιστορία του ΕΜΣΤ, πυροδοτώντας πολύ ουσιαστικότερες συζητήσεις από αυτές που κάνουμε σήμερα.
Ο λόγος είναι ο νέος διευθυντής (ή διευθύντρια) του μουσείου που θα διοριστεί από το υπουργείο Πολιτισμού με θητεία δύο χρόνων και αναμφίβολα θα καθορίσει την ταυτότητα του ΕΜΣΤ αυτήν την κρίσιμη περίοδο. Παράλληλα διεθνής διαγωνισμός θα τρέχει για τον επόμενο διευθυντή, ενώ επιβεβαιώθηκε πως θα πλαισιώνεται από έναν διοικητικό κι έναν οικονομικό υπεύθυνο, ώστε να μπορέσει να εστιάσει στο αμιγώς καλλιτεχνικό έργο.
Yπάρχει πλέον μια πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή, με άποψη και πυγμή, ανοιχτή στην Αθήνα ώστε το ευρύ κοινό να γευτεί το άγνωστο φρούτο της σύγχρονης τέχνης.
Στις καλές ειδήσεις των ημερών να πούμε επίσης πως το κτίριο του πρώην εργοστασίου Φιξ, για το οποίο είχε υπογραφεί σύμβαση μίσθωσης (συμβολικού αντιτίμου) με την Αττικό Μετρό Α.Ε., παραχωρείται εξολοκλήρου και μόνιμα στον οργανισμό του ΕΜΣΤ με τη διαμεσολάβηση του υπουργείου, το οποίο μάλιστα διά στόματος της υπουργού Λίνας Μενδώνη δίνει όλα τα (προφορικά) εχέγγυα ότι θα αυξήσει τον προϋπολογισμό του μουσείου, "θα φροντίσει να εξασφαλίσει ένα ποσό που θα επιτρέψει στον διευθυντή να σκεφτεί τη διοργάνωση των περιοδικών του εκθέσεων, ακόμη και την αγορά έργων τέχνης", όπως λέχθηκε χωρίς να δοθεί περαιτέρω διευκρίνιση.
Προς το παρόν έχει βρεθεί ανάδοχος για το καφέ-εστιατόριο, υπάρχει διαθέσιμη εφαρμογή για το μουσείο κι ετοιμάζεται το e-shop, εμπλουτίζεται το πωλητήριο, αλλά αναμένονται η βιβλιοθήκη και το project space, ενώ, για να μην είμαστε και μίζεροι, υπάρχει πλέον μια πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή, με άποψη και πυγμή, ανοιχτή στην Αθήνα ώστε το ευρύ κοινό να γευτεί το άγνωστο φρούτο της σύγχρονης τέχνης – γιαμ, τελικά δεν είναι τόσο ακαταλαβίστικη, έτσι δεν είναι;
© Λεωνίδας Τούμπανος
ΕΜΣΤ | Από 28 Φεβρουαρίου | Τρ.-Παρ., Κυρ.: 11 π.μ.-7 μ.μ., 11 π.μ.-10 μ.μ. | Είσοδος ελεύθερη
