Όπως ο Λεονάρντο θεωρείται το ορόσημο για την Αναγέννηση, έτσι ο Πικάσο είναι η νούμερο ένα αναφορά για την τέχνη του 20ου αιώνα, γεγονός που κάνει τη φήμη του σήμερα ασύλληπτη. Σχεδόν δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην ξέρει το όνομά του, να μην αναγνωρίζει (τουλάχιστον) τον πίνακα της «Γκερνίκα» ή να μην παραδέχεται την αξία του Ισπανού πιονέρου της τέχνης. Είναι κάπως αυτονόητο πως όταν λες «Πικάσο» εννοείς καλαισθησία, πρωτοπορία, επανάσταση. Πέρα από το αστρονομικό ύψος των έργων του –ήταν ο πιο προσοδοφόρος εικαστικός για δεκαεπτά συναπτά έτη, από το ’89 μέχρι το 2011–, αυτό συνεπάγεται μεγάλο σούσουρο όταν κάποια περιοδική έκθεση φέρει την υπογραφή του, πόσο μάλλον όταν αυτή η έκθεση γίνεται σε μια πόλη της περιφερειακής Ευρώπης, όπως η Αθήνα.
Μέσα σε τρεις μήνες, η πλέον πολυσυζητημένη έκθεση της πρωτεύουσας που ξεκίνησε εν μέσω καλοκαιριού, το «Πικάσο και Αρχαιότητα. Γραμμή και πηλός» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης καταμέτρησε πάνω από είκοσι τέσσερις χιλιάδες επισκέπτες. Εξήντα οκτώ έργα του Πικάσο συγκεντρωμένα από μουσεία και συλλογές του εξωτερικού (όπως το Musée Νational Picasso-Paris και το FABA) στέκονται δίπλα-δίπλα σε εξήντα επτά αρχαιότητες από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι τον 3ο αιώνα μ.Χ., φτιάχνοντας μια πολύ ενδιαφέρουσα στιχομυθία που έκανε μέχρι και τον Τζεφ Κουνς, μόλις επισκέφθηκε την έκθεση, να αναρωτηθεί ποιο είναι το πικασικό και ποιο το αρχαιοελληνικό έργο.
Το «Πικάσο και Αρχαιότητα. Γραμμή και πηλός» μπαίνει στον τελευταίο μήνα και εμείς περπατήσαμε στις προθήκες, ψάχνοντας τα διαμάντια της πιο πολυσυζητημένης έκθεσης στην Αθήνα.
Σε συνεπιμέλεια του διευθυντή του μουσείου, Νίκου Σταμπολίδη, και του ιστορικού τέχνης Olivier Berggruen, η στοχευμένη επιλογή από την απύθμενη δεξαμενή του Πικάσο, ανασύρει στην επιφάνεια σχέδια και κεραμικά, τα οποία δεν είναι τόσο γνωστά στο ευρύ κοινό, διαμορφώνοντας ζεύγη με εικάσματα του παρελθόντος. Η έκθεση εντάσσεται στη σειρά «Θεϊκοί Διάλογοι», έτσι, χωρίς πρόθεση χρονολογικής αφήγησης, ο επισκέπτης μπαίνει σε μια άχρονη συζήτηση Πικάσο-αρχαίας Ελλάδας που κινείται θεματικά (ανάλογα με το τι απεικονίζεται) και υφολογικά (ανάλογα με το πώς απεικονίζεται). Μπαίνοντας στον τελευταίο μήνα της έκθεσης (με διευρυμένο ωράριο), η οποία θα διαρκέσει έως 20 Οκτωβρίου, ψάξαμε τα διαμάντια που κάνουν την επίσκεψή σας επιτακτική.
#1 Μινώταυρος: Το alter ego του Πικάσο
«Αν σημειώσετε σε ένα χάρτη όλα τα μέρη που έχω πάει στη ζωή μου και ενώσετε τις γραμμές, ίσως σχηματιστεί ένας μινώταυρος», είχε πει ο ίδιος το 1960. Πέρα από σύμβολο της γενέτειράς του, Μάλαγα, αλλά και του ισπανικού πολιτισμού με τις ταυρομαχίες, το μειξογενές τέρας της αρχαιότητας με σώμα ανθρώπου και κεφάλι ταύρου ήταν η πιο μακρόχρονη εμμονή του Πικάσο. Ξεκινώντας με ένα κολλάζ του ’28 καθώς και το εξώφυλλο του σουρεαλιστικού περιοδικού «The Minotaur» που φιλοτέχνησε λίγα χρόνια αργότερα (και εκτίθεται στο «Πικάσο και Αρχαιότητα. Γραμμή και πηλός»), ο μινώταυρος γίνεται ένα από τα μοτίβα του Πικάσο που θα τον ακολουθήσει για όλη του τη ζωή.
Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που η έκθεση ανοίγει και κλείνει με αυτόν τον τρόπο: στην αρχή, προτού ακόμα μπεις στον εκθεσιακό χώρο, η φωτογραφία του γυμνόστηθου Πάμπλο στο εργαστήριό του με μια ψάθινη μάσκα ταύρου στο κεφάλι, σαν αυτές που χρησιμοποιούσαν στην εκπαίδευση των ταυρομάχων, σε υποδέχεται δίπλα από ένα επιβλητικό μαρμάρινο άγαλμα-μινώταυρο των ρωμαϊκών χρόνων, ενώ στο τέλος το σχέδιο «Τυφλός μινώταυρος οδηγούμενος από μικρό κορίτσι μπροστά στη θάλασσα» μαρτυρά ξανά την ταύτιση του Πικάσο με αυτό το ον – ειδικά αν γνωρίζεις τις πιο μελανές σελίδες της βιογραφίας του. Είχε παραδεχτεί, άλλωστε, πως ο μινώταυρος ήταν το alter ego του: ως πλάσμα ένθερμο και ανυπότακτο συμβόλιζε την αντιπολεμική ιαχή κόντρα στο φασισμό του Φράνκο αλλά και την κρυφή, ενστικτώδη πλευρά του δημιουργού του.
#2 Μα καλά, ζωγράφος δεν ήταν ο Πικάσο;
Όπως κάθε δημιουργική παλίρροια που ψάχνει τρόπους να μετουσιώσει τα αισθήματά του σε έργα, έτσι και ο Πικάσο δεν περιορίστηκε στο είδος που τον καθιέρωσε, τη ζωγραφική: έδωσε μεγάλη έμφαση στο σχέδιο και τη γραμμή (όπως αποδεικνύεται στην έκθεση με το αποστομωτικό έργο «Τρεις Χάριτες» του 1923, μεταξύ άλλων), επανεφηύρε την τεχνική του κολλάζ και της μεικτής τεχνικής, σχεδίασε εκπληκτικά σε γυαλί και έκανε εκτυπώσεις, ενώ αγάπησε ολόψυχα τη γλυπτική. Σε αντίθεση με τη ζωγραφική στην οποία είχε εκπαιδευτεί από μικρός, οι τρεις διαστάσεις ήταν το πεδίο που εξερεύνησε τα όρια του πειραματισμού του.
Ειδικά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν βρέθηκε στο χωριό Βαλορίς της νότιας Γαλλίας και γνώρισε το ζεύγος Σουζάν και Ζορζ Ραμιέ, ιδιοκτήτες ενός κεραμικού εργαστηρίου, βυθίστηκε στις τεχνικές του πηλού, ανακαλύπτοντας πως αν ο πηλός διαμορφωθεί σωστά, αν χρωματιστεί κατάλληλα και του αποδοθεί η κατάλληλη πλαστικότητα, τότε δεν θα διαφέρει καθόλου από ένα μαρμάρινο άγαλμα. Το έργο «Γυναίκα» του 1948 είναι η απόδειξη. Για πολλά χρόνια, συγκριμένα μέχρι το 1966 που έγινε το περίφημο «Hommage à Picasso» στο Παρίσι, αυτή η εικαστική πλευρά του Πάμπλο παρέμενε εντελώς άγνωστη, καθώς τα γλυπτά του δεν τα διοχέτευε στη αγορά. Τα κρατούσε για τον ίδιο και τα θεωρούσε σχεδόν ισότιμα μέλη του σπιτιού του.
#3 Πικάσο και αρχαιότητα: Ένας διάλογος στη λεπτομέρεια
Γιος του επίσης ζωγράφου και καθηγητή του σχεδίου, Χοσέ Ρούιθ Μπλάσκο, ο Πικάσο έμαθε από νωρίς την αξία της αρχαίας τέχνης: μέσα από τις προτροπές του πατέρα του, έδωσε έμφαση στην ανθρώπινη μορφή και στο πώς να αντιγράφει γύψινα εκμαγεία αρχαίων ελληνικών έργων, ενώ αργότερα μελέτησε επισταμένα συλλογές μουσείων με έργα εκείνης της περιόδου. Αυτό, όπως αποδείχθηκε, στάθηκε καίριο για την υπόλοιπη πορεία του μεγάλου καλλιτέχνη. Για τους σκοπούς της έκθεσης, πολλά από τα έργα που επιλέχθηκαν φέρουν πολύ αναγνωρίσιμα στοιχεία επάνω τους: πτηνά-σύμβολα (όπως η γεμάτη άγνοια, υπέροχη «Κουκουβάγια» του 1952), τετράποδα και θαλάσσια όντα, σκηνές από συμπόσια και διονυσιακά πάθη, χορευτικά συμπλέγματα και μοτίβα αρπαγών, γεωμετρικά σχήματα, τραγοπόδαροι θεοί και αυλιτές, μυθολογικά όντα κ.ο.κ.
Παρότι σε μερικά σημεία η συσχέτιση καταλήγει τραβηγμένη (καθώς κάποια εικάσματα είχαν ξεπεράσει τους δεσμούς τους με την αρχαία Ελλάδα όταν τα έπιασε ο Πικάσο, όπως το ιερό περιστέρι ή το σύμβολο της σπείρας), το ενδιαφέρον κρύβεται στη λεπτομέρεια: η λανθάνουσα κίνηση που εντοπίζουμε στους αρχαϊκούς κούρους και κόρες επανέρχεται στο πικασικό έργο με τη συστροφή του κορμού· τα μαλλιά των γυναικείων μορφών συχνά μαζεύονται σε κότσο ενώ τα χέρια τους άλλοτε καλύπτουν με χάρη την ηβική τους περιοχή και άλλοτε παίρνουν τελετουργικές στάσεις ή ενώνονται πίσω από την πλάτη παραπέμποντας σε μινωικά ειδώλια· μελανές μορφές πάνω σε ερυθρό φόντο όπως στις αναπαραστάσεις πάνω σε αγγεία ή σκεύη των αρχαίων χρόνων· απόδοση γυναικείων μορφών με περισσότερο λευκό δέρμα (βλ. «Σελινός συνοδευόμενος από χορευτές») και άλλα.
#4 Τέχνη σε καθημερινά αντικείμενα
Εγκαταλείποντας από νωρίς την παραδοσιακή αισθητική της τέχνης, ειδικά στη γλυπτική που άφησε τον εαυτό του ελεύθερο, ο Πικάσο εκφράστηκε πολύ μέσω του assemblage –τρισδιάστατο κολάζ με υλικά που συνήθως περισυλλέγονται από τον ίδιο το δημιουργό– και εξοικειώθηκε με αντικείμενα που δεν χρησιμοποιούνταν εικαστικά εκείνη την εποχή, πράγματα της καθημερινότητας. Αυτή του η τάση έχει ερμηνευτεί ως προσπάθεια του Πικάσο να κάνει την τέχνη του οικεία στο μέσο αποδέκτη, να την επικοινωνήσει δηλαδή σε περισσότερο κόσμο, εξαλείφοντας τα όρια ανάμεσα στο υψηλό και λαϊκό της τέχνης, ανάμεσα στο εικαστικό και το πραγματικό. Ίσως, πιο απλά, ήταν η ακατανίκητη επιθυμία του για δημιουργία, η οποία εφαρμόζεται και στα πιο απλά της καθημερινής του ζωής.
Όπως και να έχει, η ευρηματικότητά του εντυπωσιάζει. Στην έκθεση βλέπουμε διάφορα καθημερινά χρηστικά αντικείμενα με τρομερά αρτιστίκ αισθητική, οπότε μην παραξενευτείτε μόλις συναντήσετε κανάτα-γλυπτό με υπογραφή Πικάσο («Πτηνό» και «Καθιστό κατσικάκι» με λαβή-κέρατα, 1947-1948). Πολύ έξυπνη ήταν, επίσης, η τεχνική του στην ξύλινη κουκουβάγια του 1958, όπου η μύτη της αποτυπώνεται με ένα στραβό καρφί.
#5 Αντιπολεμική ιαχή στην ενότητα «Λυσιστράτη»
Λίγο μετά το ’30, ο Πικάσο γνώρισε τον Αμερικανό συγγραφέα και εκδότη Γκίλμπερτ Σέλντς, ο οποίος ετοίμαζε μια ειδική έκδοση για τη «Λυσιστράτη» με δική του μετάφραση, στο πλαίσιο μιας σειράς συλλεκτικών βιβλίων σε περιορισμένο αριθμό που έβγαλε ο εκδοτικός οίκος Limited Editions Club σε συνεργασία με μερικά από τα μεγαλύτερα ονόματα ζωγράφων της εποχής, και ήθελε από τον Πάμπλο να κάνει την εικονογράφηση. Έτσι, προέκυψαν έξι χαρακτικά και τριάντα τέσσερα σχέδια για την ιστορία της αριστοφανικής κωμωδίας, στα οποία απεικονίζονται Έλληνες πολεμιστές, σκηνές από τον πελοποννησιακό πόλεμο αλλά και σκηνές συμφιλίωσης ανάμεσα στις δύο μεγάλες πόλεις.
Μερικά από αυτά παρουσιάζονται στην έκθεση «Πικάσο και Αρχαιότητα. Γραμμή και πηλός». Ξεχωρίζει το «Νεαρός Έλληνας πολεμιστής» και η μελέτη του (1933), όπου το πρόσωπο του πρωταγωνιστή μπερδεύει για το αν είναι προφίλ ή ανφάς, καθώς και το «Έλληνας πολεμιστής» (1932), φτιαγμένο με κάρβουνο σε χαρτί, όπου το σώμα του στρατιώτη έχει στροβιλιστεί από την κυβιστική γλώσσα του Πικάσο, ενώ μπροστά του υπάρχει μια σειρά από κάγκελα, η οποία ερμηνεύεται ως αντιπολεμικό μήνυμα. Ας μην ξεχνάμε πως χρονολογικά βρισκόμαστε λίγο πριν ξεσπάσει ο Ισπανικός Εμφύλιος και βουτηχτεί για δεύτερη φορά η Ευρώπη στα δεινά του πολέμου, γεγονός που διέβλεπε αγχωμένος ο Πικάσο.
#6 Ένας μοναδικός στο είδος του Κένταυρος
Το φορμικά αντίθετο μειξογενές του Μινώταυρου, ο Κένταυρος, το μυθολογικό τέρας δηλαδή που είχε κορμό και κεφάλι ανδρός ενώ σώμα και πόδια αλόγου, επανήλθε πολλές φορές στα έργα του Πικάσο, κυρίως σε γλυπτά από ψηλό ή μπρούτζο. Όπως και στην ελληνική αρχαιότητα, αποτέλεσε σύμβολο της σκοτεινής πλευράς του ψυχισμού για τον Πικάσο. Ωστόσο, το σημαντικότερο έκθεμα της κενταυρικής ενότητας στο «Πικάσο και Αρχαιότητα. Γραμμή και πηλός» δεν ανήκει στον μεγάλο κυβιστή αλλά σε έναν άγνωστο τεχνίτη της αρχαιότητας.
«Ο καλλιτέχνης αυτού του Κενταύρου είναι ο Πικάσο του 10 αιώνα π.Χ.», έχει σχολιάσει ο διευθυντής του μουσείου και συνεπιμελητής, Νίκος Σταμπολίδης, μιλώντας για το πήλινο ειδώλιο της πρωτογρεωμετρικής περιόδου με εγχάρακτα γεωμετρικά σύμβολα που παρουσιάζεται. Πρόκειται για την αρχαιότερη αναπαράσταση Κενταύρου στον ελλαδικό χώρο, του οποίου η βαθιά τρύπα που φέρει στο αριστερό γόνατο μαρτυρά την ταυτότητά του. Είναι ο κένταυρος Χείρων, γιος του Κρόνου και της νύμφης Φιλύρας, τον οποίο πλήγωσε ο Ηρακλής στη μάχη ανάμεσα στο φυσικό και τον πολιτισμένο κόσμο.
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης | Έως 20/10 | Δευτ., Πεμ.-Παρ.: 10 π.μ.-8 μ.μ., Τετ., Σάβ.: 10 π.μ.-5 μ.μ., Κυρ.: 11 π.μ.-5 μ.μ. | Γενική είσοδος: € 7.5, μειωμένο εισίτ.: € 3 | Ξεναγήσεις: Τετ. (12.30 μ.μ., αγγλικά), Πέμ. (6.30 μ.μ., ελληνικά), Σάβ. (2.30 μ.μ., ελληνικά), Κυρ. (12.30 μ.μ. & 2.30 μ.μ., ελληνικά), διανομή δελτίων προτεραιότητας μια ώρα πριν την έναρξη της ξενάγησης
