Από το πλοιάριο για τη Δήλο, κάτω από τον έντονο ανοιξιάτικο ήλιο του Μαΐου που κάνει το αγνό αιγαιοπελαγίτικο τοπίο να χρυσαφίζει, η εικόνα του μικρότερου νησιού των Κυκλάδων είναι αποστομωτική: το χλωρό χνούδι που έχει καλύψει το μεγαλύτερο μέρος της επιφάνειάς του και τα μνημειακά ερείπια που στέκουν ως μόνιμη υπόμνηση της αρχαίας πόλης, αφήνουν τη φαντασία του επισκέπτη να ταξιδέψει στην εποχή της ακμής, όταν η Δήλος κατοικούνταν από χιλιάδες ανθρώπους διαφορετικής πολιτισμικής καταγωγής από τα πέρατα της Μεσογείου.
Πλησιάζοντας στο λιμάνι της ερημικής βραχονησίδας, μερικοί απρόσμενοι, άλλου τύπου κάτοικοι, φτιαγμένοι από βαρύ σίδερο σε ρεαλιστικές αναλογίες, ξεπροβάλλουν ανάμεσα στα κοφτερά βράχια, προϊδεάζοντας τους πιο παρατηρητικούς πως σε αυτή την επίσκεψη δεν θα είναι μόνοι. Πρόκειται για τα έργα του Άντονι Γκόρμλεϊ που ξετυλίγουν το αφήγημα της εγκατάστασης «Sight», η οποία εγκαινιάστηκε πριν από λίγες ημέρες και θα παραμείνει στον αρχαιολογικό χώρο της Δήλου μέχρι το τέλος Οκτωβρίου, ανοίγοντας για πρώτη φορά διάλογο ανάμεσα στη σύγχρονη τέχνη και τον μνημειακό αυτό τόπο.
Ένα χρόνο μετά τη σύμπραξή τους στο Άνω Κουφονήσι με την ομαδική έκθεση «Αστερισμοί στο χώμα», ο οργανισμός ΝΕΟΝ και η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων ενώνουν εκ νέου τις δυνάμεις τους και στρέφουν τα φώτα στο γεωγραφικό και συμβολικό κέντρο των Κυκλάδων, την ειδυλλιακή Δήλο, με όχημα ένα τρανταχτό όνομα της διεθνούς εικαστικής σκηνής.
Ο Βρετανός Άντονι Γκόρμλεϊ, ερευνώντας για περίπου τριάντα χρόνια την ανθρωποκεντρική αποτύπωση σε τρεις διαστάσεις, αποτελεί πλέον αναγνωρίσιμη σταθερά για πάρα πολλούς φιλότεχνους, στην Ευρώπη και όχι μόνο. Ταυτισμένος με τα δημόσια γλυπτά του και κυρίως με το γιγαντιαίο «Angel of the North» –μια εικοσάμετρη όρθια ανθρώπινη φιγούρα με τεράστια χέρια-φτερά ανοιγμένα για τους επισκέπτες του Γκέιτσχεντ στην Αγγλία–, ο Γκόρμλεϊ συνδέει οργανικά τα γλυπτά του με το χώρο στον οποίο παρουσιάζονται, υπολογίζοντας πάντα τη θέση και την προοπτική του θεατή. Το ίδιο έκανε και στην περίπτωση της Δήλου.
Οι είκοσι εννιά γλυπτικές φιγούρες της εγκατάστασης, πέντε από τις οποίες δημιουργήθηκαν κατόπιν ανάθεσης ενώ οι υπόλοιπες επιλέχθηκαν από σειρές προηγούμενων χρόνων (σε συνεπιμέλεια της διευθύντριας του ΝΕΟΝ Ελ. Κουντούρη και της Α. Μπλάζγουικ της Whitechapel Gallery), βρίσκονται ακροβολισμένες στον αρχαίο οικισμό και στα όρια του νησιού, εναρμονισμένες με τις αναλογίες του αστικού χώρου και του τοπίου, χωρίς να εκβιάζουν την προσοχή σου.
«Πρόκειται για ένα φυσικό πείραμα στο οποίο εμπλέκεται κάθε επισκέπτης, είναι ένα ατομικό ταξίδι», όπως λέει ο ίδιος ο καλλιτέχνης, και, πράγματι, το γλυπτικό πλήρωμα που εναπόθεσε, αφού συζήτησε εκτενώς με τους αρχαιολόγους και μελέτησε τη μορφολογία του νησιού, μοιάζει τόσο φυσικό και απόκοσμο ταυτόχρονα που σε ιντριγκάρει να το ανακαλύψεις. Καλύπτοντας μια μεγάλη διαδρομή, από τα άναρχα οικοδομημένα στενάκια της συνοικίας του Θεάτρου, τα απομεινάρια των ιερών και το όρος Κύθνος μέχρι το Μουσείο, το Γυμνάσιο και το Στάδιο στην άλλη πλευρά του νησιού, οι «άνθρωποι» του Γκόρμλεϊ γίνονται οι ακίνητοι συνοδοιπόροι μας στο βίωμα της ιστορίας, του μύθου, της εκρηκτικής ακμής και της πτώσης της αρχαίας Δήλου.
Για αρκετούς αιώνες, η μικρή βραχονησίδα με τη μεγάλη γεωστρατηγική σημασία αποτέλεσε μήλον της Έριδος για τις φιλόδοξες ηγεμονικές δυνάμεις της περιφέρειας. Από το τέλος της μυκηναϊκής εποχής, όταν πια εγκαθιδρύεται η ιερότητα του τόπου ως γενέτειρας του Απόλλωνα και της Αρτέμιδας, η Δήλος γίνεται το ιδεολογικό κέντρο των Κυκλάδων, στο σώμα του οποίου αντικατοπτρίζονται όλες οι πολιτικές ή οικονομικές εξελίξεις του Αιγαίου. Οι Ναξιώτες, οι Παριανοί και για πολλά χρόνια οι Αθηναίοι (τόσο στην εποχή του Πεισίστρατου όσο και του Περικλή) καθορίζουν τη μοίρα του νησιού, ενώ οι γηγενείς κάτοικοι αποκόπτονται σταδιακά από τον τόπο τους και η Δήλος μετατρέπεται σε μια μη πατρίδα, έναν «εξαγνισμένο» τόπο όπου κανείς δεν επιτρέπεται να γεννηθεί ή να πεθάνει. Όταν οι Μακεδόνες έρχονται στα πράγματα, το νησί γίνεται για πρώτη φορά ανεξάρτητο και ξεκινάει η περίοδος ακμής, η οποία απογειώνεται από το 166 π.Χ., όταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία απαλλάσσει πλήρως το λιμάνι από τέλη.
Η εμπορική έκρηξη που γνώρισε η Δήλος χάρισε ασύγκριτη πολυφωνική ομορφιά στον τόπο. Για εκατό χρόνια, περίπου 30.000 άνθρωποι από σχεδόν εκατό διαφορετικές πόλεις συνωστίζονται και συγχρωτίζονται σε αυτήν τη γεωγραφική κουκίδα, ανταλλάσσουν αγαθά και ιδέες, κουλτούρες και πολιτισμικές αναφορές.
Περπατώντας στον αρχαιολογικό χώρο, νιώθεις την αύρα εκείνης της εποχής: τότε χτίζονται ιερά αφιερωμένα σε ξένες θεότητες, όπως η Αιγύπτια Ίσις ή η Σύρια Ατάγαρτη και οικοδομείται απότομα ο αστικός χώρος γύρω από το λιμάνι με απλά σπίτια αλλά και μεγαλοπρεπείς κατοικίες πλουσίων (βλ. Οικία Δελφινιών με τα υπέροχα ψηφιδωτά μωσαϊκά), δημόσια κτίρια, ιδιωτικά εργαστήρια και πολλά εμπορικά καταστήματα. Η πυρακτωμένη ώσμωση καρποφορεί και μαζί με τα πλούτη, την κίνηση και τα πλήθη, τον θρησκευτικό συγκρητισμό και τη γιγάντωση του εμπορίου (καθώς και του δουλεμπορίου), τις σαρκικές απολαύσεις και τα χαμαιτυπεία, φτάνει τη Δήλο στο απόγειό της και κατόπιν στην απότομη παρακμή.
Στα κατάλοιπα αυτού του τοπίου εισχωρεί διακριτικά ο Γκόρμλεϊ. «Στόχος μας ήταν να δώσουμε μια νέα διάσταση στον τρόπο ανάγνωσης της αρχαίας Δήλου, μια ευκαιρία να αναστοχαστεί ο επισκέπτης τους δεσμούς του με το παρελθόν, τους μουσειακούς ή ακόμη και τους αισθητικούς δεσμούς του», αναφέρει σχετικά ο Δημήτρης Αθανασούλης, επικεφαλής της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων. Με βάρος που φτάνει ακόμη και τους δύο τόνους, οι ευάλωτες στην οξείδωση μορφές –τοποθετημένες με απόλυτη προσοχή ώστε να μην αφήσουν κανένα αποτύπωμα ύστερα από την αποχώρησή τους– ξεπροβάλλουν κατά τη διάρκεια της διαδρομής, σε κτίσματα και λατρευτικούς χώρους, σπηλιές και κορυφές του νησιού.
Προχωρώντας με το χάρτη ανά χείρας για τρεις γεμάτες ώρες, διάφορες εκδοχές της γκομπλεϊκής γλώσσας αποκαλύπτονται: στητοί άνδρες που ατενίζουν τον ορίζοντα, κονστρουκτιβιστικοί σωροί χυμένοι στο πάτωμα, αποστεωμένες φιγούρες και αφαιρετικές συνθέσεις συνθέτουν ένα αλλόκοτο πειρατικό πλήρωμα, που δεν ξέρεις αν ήρθε από το μετα-αποκαλυπτικό μέλλον ή από το μακρινό παρελθόν.
Εγώ κλίνω προς το δεύτερο. Το υλικό βάρος και η σκουριασμένη απόχρωση στη μαύρη σιδερένια επιφάνεια των γλυπτών υπενθυμίζουν αδιαμφισβήτητα το πέρασμα του χρόνου, τη φθαρτότητα του ανθρώπου μπροστά στο όραμα της εξέλιξης, την καταστροφή από τις ίδιες του τις φιλοδοξίες. Σαν να έζησαν το αποκορύφωμα της αρχαίας Δήλου εκείνα τα εκατό χρόνια της γοητευτικής πανσπερμίας, να ρούφηξαν κάθε απόλαυση και να έφτασαν στο burn out, οι «άνθρωποι» του Γκόρμλεϊ συνομιλούν έξυπνα με την επιτόπια ιστορία αλλά και την ίδια μας την ύπαρξη.
Know how
Για να φτάσετε στη Δήλο, υπάρχουν καθημερινά δρομολόγια από το λιμάνι της Μυκόνου. Ολόκληρη η έκταση του νησιού αποτελεί αρχαιολογικό χώρο, στοιχείο που έχει αναδείξει τη Δήλο σε Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την UNESCO. Στη γενική είσοδο (€ 12, μειωμένο € 6), περιλαμβάνεται και το εισιτήριο του μουσείου το οποίο φιλοξενεί αξιόλογες συλλογές ευρημάτων από όλο το Αιγαίο, ενώ ακριβώς δίπλα βρίσκεται ένα αναψυκτήριο για να ανεφοδιαστείτε με τρόφιμα και ενέργεια. Να είστε τυπικοί με την ώρα αναχώρησης των πλοίων γιατί αλλιώς κινδυνεύετε να ξεμείνετε στο νησί.
