Παρά την ορμητική εξέλιξη της επιστήμης, ένα μεγάλο κομμάτι της λειτουργίας του εγκεφάλου παραμένει ακόμη terra incognita. Ο Κρίστιαν Κλοτ, ένας Ελβετός εξερευνητής που έχει περάσει πάνω από είκοσι χρόνια γυρνώντας τα απάτητα μέρη του πλανήτη, αποφάσισε να χρησιμοποιήσει το θάρρος του προς όφελος της έρευνας. Από το 2016 μέχρι το Φεβρουάριο του 2017 υπέβαλε το σώμα του στις πιο ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες που υπάρχουν στη Γη, μελετώντας τον τρόπο που προσαρμόζονται οι εγκεφαλικοί μας νευρώνες σε αυτή τη βίαιη αλλαγή. Μέχρι τότε, όλες οι έρευνες αντίστοιχου περιεχομένου περιορίζονταν σε εργαστηριακές προσομοιώσεις.
Το λεγόμενο «Adaptation» πρότζεκτ, στην πρώτη του φάση, έγινε σε τέσσερις ξεχωριστές αποστολές, η κάθε μία από τις οποίες διήρκησε τριάντα ημέρες. Η αφόρητη ζέστη στην έρημο του Ιράν (57 βαθμών Κελσίου), τα παγερά κανάλια της Παταγονίας, ο γεμάτος υγρασία Αμαζόνιος και τα ολόλευκα βουνά της ανατολικής Σιβηρίας ήταν τα σημεία που επιλέχτηκαν. Αρκεί ένας μόλις μήνας για να αλλάξει η δομή του εγκεφάλου, όταν το σώμα επιβιώνει σε μια τόσο εχθρική καθημερινότητα;
Ύστερα από την ομιλία του στο φετινό Athens Science Festival, που διοργανώθηκε σε συνεργασία με το Γαλλικό Ινστιτούτο, κάναμε μια αναλυτική κουβέντα με τον τολμηρό Κρίστιαν Κλοτ, μιλώντας για τις εμπειρίες που έχουν μείνει ανεξίτηλα χαραγμένες στη μνήμη του, τα πρώτα συμπεράσματα που προέκυψαν από τις μαγνητικές μετρήσεις στην προσαρμοστικότητα του εγκεφάλου του, τις μεγάλες προκλήσεις του πλανήτη σήμερα και τα (άκρως ενδιαφέροντα) μελλοντικά του σχέδια.
Τα τελευταία χρόνια, όλο και περισσότεροι άνθρωποι συστήνονται ως εξερευνητές (explorers) – είτε στο πλαίσιο ομιλιών είτε σε ντοκιμαντερίστικες σειρές και βιβλία. Τι σημαίνει για σένα το να είσαι εξερευνητής;
Σαν γενικό σχόλιο θα σου πω πως όλοι μας μπορούμε να γίνουμε εξερευνητές. Αυτό που σε ξεχωρίζει είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζεις τις καταστάσεις. Για παράδειγμα, κάποιος που αναζητά την περιπέτεια (adventurer), προσπαθεί να πετύχει πράγματα για τον εαυτό του, όπως να διασχίσει μια δυσπρόσιτη περιοχή ή να διανυκτερεύσει σε επικίνδυνα μέρη και να βιώσει νέες εμπειρίες, να γνωρίσει καινούργιες πτυχές του εαυτού του και να αντιμετωπίσει πρωτόγνωρες συνθήκες. Ένας εξερευνητής κάνει το ίδιο αλλά με στόχο να τα μοιραστεί όσα μάθει με τον υπόλοιπο κόσμο.
«Χρησιμοποιήσαμε τις ακραίες φυσικές συνθήκες του πλανήτη ως επιταχυντή. Μέσα σε τέτοια περιβάλλοντα, τριάντα ημέρες είναι αρκετές για να παρατηρήσεις αλλαγές στον εγκέφαλο που υπό φυσιολογικές συνθήκες συμβαίνουν σε δύο ή τρία χρόνια».
Πότε αποφάσισες πως το κομμάτι της εξερεύνησης θα είναι ένα σημαντικό κομμάτι της ζωής σου;
Η αλήθεια είναι πως δεν ξέρω πότε ακριβώς ξεκίνησε όλο αυτό. Θυμάμαι όταν ήμουν τεσσάρων χρονών να στέκομαι γεμάτος περιέργεια μπροστά από το δάσος που περιέβαλε το σπίτι μου στην Ελβετία. Ήθελα τόσο πολύ να μπω μέσα και να δω τι βρισκόταν πίσω από τα πρώτα δέντρα που έβλεπα. Έτσι, ένα βράδυ με βρήκε χαμένο μέσα στο δάσος και την οικογένειά μου έντρομη να με ψάχνει (γέλια).
Δεν πήγε και τόσο καλά η πρώτη απόπειρα (γέλια).
Ισχύει. Αλλά κατά κάποιον τρόπο, φάνηκε κάτι που βλέπω μέχρι σήμερα στον εαυτό μου: Θέλω να μαθαίνω περισσότερα. Ξέρεις, στο σχολείο δεν ήμουν καθόλου καλός. Κάθε φορά που ο δάσκαλος μου έλεγε κάτι, εγώ είχα ενστάσεις, αμφέβαλλα και έψαχνα να βρω κάτι άλλο από αυτό που μου έδιναν έτοιμο. Έτσι, στην ηλικία των 16 σταμάτησα το σχολείο και πήγα στον Καναδά. Εκεί, για δέκα περίπου χρόνια, ήμουν κυρίως adventurer.
Αν ξεχώριζες μια στιγμή από εκείνα τα ταξίδια, ποια θα ήταν;
Μια φορά πήγα στο Νεπάλ για να σκαρφαλώσω μια από τις κορυφές του. Όταν ξεκίνησα να ψάχνω το χάρτη για να βρω το βουνό που ήθελα να ανέβω, είδα πως ολόκληρο το δυτικό μέρος του Νεπάλ ήταν λευκό, δεν υπήρχε καμιά πληροφορία. Άλλαξα το πλάνο που είχα και αποφάσισα να περπατήσω όλη τη διαδρομή γύρω-γύρω από την περιοχή προκειμένου να φτάσω εκεί. Χρειάστηκαν περίπου επτά μήνες και όταν τελικά τα κατάφερα συνάντησα μια κοινωνία Νεπαλέζων που δεν είχε ξαναδεί λευκό άνθρωπο! Ήταν σαν να βλέπουν εξωγήινο. Και εκεί σκέφτηκα πως, ακόμη και σήμερα, υπάρχουν σημεία στο χάρτη που δεν έχουν εξερευνηθεί και πως το ζήτημα δεν είναι να διασχίζεις μια χώρα αλλά να την καταλαβαίνεις.
Και εκεί άλλαξε ο τρόπος που βλέπεις τα εξερευνητικά σου τουρ.
Ναι, επέστρεψα στον πανεπιστημιακό χώρο και ξεκίνησα να συνεργάζομαι για έρευνες σχετικά με έντομα που δεν είχαν ανακαλυφθεί ή αχαρτογράφητα σημεία στον κόσμο, χρησιμοποιώντας τα δεδομένα που έβρισκα στις αποστολές. Την ίδια περίοδο ήμουν επικεφαλής σε ομαδικές εξορμήσεις και είδα τόσους πολλούς ανθρώπους να αντιδρούν περίεργα όταν προέκυπτε κάτι ακραίο στις αποστολές μας. Ακόμη κι αν είχαν εκπαιδευτεί για τέτοιες καταστάσεις, όταν τύχαινε μια άγρια καταιγίδα, ένας ανεμοστρόβιλος ή ένα περιστατικό θανάτου, απλά έμεναν άπραγοι, ανίκανοι να πράξουν κάτι. Έτσι, ήρθε η ιδέα του να μελετήσω τον εγκέφαλο και τον τρόπο που αντιδρά σε κάτι ακραίο.
Έτσι φτάνουμε στο πρότζεκτ «Adaptation»: Τέσσερις ατομικές αποστολές, τριάντα ημερών η κάθε μία, στις πιο ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες του πλανήτη, από την έρημο στο Ιράν και τα κανάλια της Παταγονίας μέχρι τον Αμαζόνιο και τη Σιβηρία. Ποια είναι η κεντρική ιδέα πίσω από την τολμηρή δοκιμή που έκανες;
Χρησιμοποιήσαμε τις ακραίες φυσικές συνθήκες του πλανήτη, όπως ασύλληπτα υψηλή υγρασία ή θερμοκρασία, ως επιταχυντή. Μέσα σε τέτοια περιβάλλοντα, τριάντα ημέρες είναι αρκετές για να παρατηρήσεις αλλαγές στον εγκέφαλο που υπό φυσιολογικές συνθήκες συμβαίνουν σε δύο ή τρία χρόνια. Για πρώτη φορά, δημιουργήσαμε επιστημονικά πρωτόκολλα προκειμένου να δούμε πρακτικά τι αλλάζει στη δομή του εγκεφάλου, πώς μεταμορφώνεται σε τέτοιες καταστάσεις.
Ποια ήταν τα αποτελέσματα που προέκυψαν;
Είδαμε πολλά ενδιαφέροντα πράγματα που δεν περιμέναμε, ύστερα από τις συγκρίσεις των μαγνητικών που έκανα πριν και μετά από κάθε αποστολή. Το πρώτο που αποδείχθηκε είναι ότι όντως αλλάζει η σύσταση του εγκεφάλου. Περίπου το 30% των νευρώνων είχε υποστεί μια μεταβολή – ποσοστό αρκετά μεγάλο σε σχέση με όσο υπολογίζαμε. Επίσης, οι αλλαγές δεν εντοπίστηκαν εκεί που τις περιμέναμε: Αντί για το μετωπιαίο λοβό, το μπροστινό σημείο του εγκεφάλου δηλαδή που είναι υπεύθυνο για τις αποφάσεις, οι μεταβολές έγιναν κυρίως στην περιοχή της μνήμης και του συναισθήματος. Τέλος, πλέον είναι ξεκάθαρο πως χρειάζεται να προβάλλεις θετικά κίνητρα στο κεφάλι σου για να τα βγάλεις πέρα σε τέτοιες συνθήκες.
«Ένα απόγευμα, στην έρημο Νταστ-Ε Λουτ στο Ιράν, έφτιαχνα τη σκηνή μου και ξαφνικά έπεσα κάτω, αδύναμος. Εκείνη την ώρα, έκατσα ξαπλωμένος και είδα στον ορίζοντα ένα από τα πιο όμορφα ηλιοβασιλέματα που είχα δει στη ζωή μου. Και για λίγα δευτερόλεπτα, ξέχασα τον πόνο».
Έτσι βρήκες τον τρόπο εσύ;
Ναι. Μπορεί να ακούγεται κάπως χαζό, αλλά αν δεν κρατήσεις αλώβητη τη θετική ενέργεια για να παρακινείται ο εαυτός σου, είναι πολύ πιθανό να εγκαταλείψεις. Ειδικά στην πρώτη αποστολή του «Adaptation» πρότζεκτ, στην έρημο Νταστ-Ε Λουτ στο Ιράν, που δεν είχα βιώσει κάτι τόσο ακραίο πιο πριν, θυμάμαι πως τις πρώτες μέρες ήταν μια φρίκη. Έχασα δέκα κιλά σε πέντε μέρες και πραγματικά δεν μπορούσα να κάνω τίποτα που απαιτούσε εγκεφαλική δραστηριότητα, ούτε καν να διαβάσω μια λέξη και να καταλάβω τι λέει. Δεν σου κρύβω πως σκεφτόμουν να τα παρατήσω. Ένα απόγευμα, λοιπόν, έφτιαχνα τη σκηνή μου και ξαφνικά έπεσα κάτω, αδύναμος. Εκείνη την ώρα, έκατσα ξαπλωμένος και είδα στον ορίζοντα ένα από τα πιο όμορφα ηλιοβασιλέματα που είχα δει στη ζωή μου. Και για λίγα δευτερόλεπτα, ξέχασα τον πόνο. Οπότε το εκλογίκευσα και είπα πως πρέπει να συγκεντρωθώ σε κάτι όμορφο που θα με κρατήσει δυνατό για αυτό το στόχο. Και το έκανα.
Εκπληκτικό. Τώρα απομένει το δεύτερο κομμάτι του πρότζεκτ, το «Mission 20» όπου η ίδια διαδικασία θα γίνει από μια ομάδα ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένου εσένα ως επικεφαλής. Τι θέλετε να ερευνήσετε αυτή τη φορά;
Πέρα από το τεστ σε κάθε εγκέφαλο ξεχωριστά προκειμένου να μαζέψουμε περισσότερα δεδομένα για τις αλλαγές που μελετήσαμε και στο πρώτο μέρος, θέλουμε να δούμε πώς μια ομάδα συμπεριφέρεται σε τέτοιες ακραίες συνθήκες, πώς οργανώνεται και διαμορφώνει την κοινωνική της σύσταση. Φτιάξαμε, λοιπόν, ένα όσο το δυνατόν πιο πολυσυλλεκτικό σύνολο (άνδρες-γυναίκες, νεαροί-ηλικιωμένοι, διάφορες εθνικότητες κοκ) ως δείγμα της σημερινής κοινωνίας ώστε να εξετάσουμε παράγοντες όπως ηγετικές ικανότητες, συνεργασίες, ομαδική προσαρμοστικότητα κοκ.
Θα χρειαστούμε πιστεύεις ως είδος να προσαρμοστούμε σε κάτι τόσο ακραίο;
Είμαι σίγουρος ότι ο πλανήτης είναι ικανός να αντιμετωπίσει την κλιματική αλλαγή – το ζήτημα είναι αν ο άνθρωπος μπορεί να το κάνει. Αυτό που δεν έχει ξανασυμβεί στο οικολογικό σύστημα και για εμένα είναι το πιο επικίνδυνο, είναι τα σκουπίδια. Είναι αδιανόητο το πόσο πολύ πλαστικό παράγεται και εξαπλώνεται σε κάθε σημείο της Γης. Για παράδειγμα, πρόσφατα επισκέφθηκα ξανά το σημείο στο Νεπάλ που σου έλεγα, εκεί που δεν είχε χαρτογραφηθεί και οι άνθρωποι ζούσαν με όσα τους έδινε η φύση, και πλέον έχει τόσα πολλά πλαστικά απορρίμματα στο έδαφος που είναι αδύνατο να φυτρώσει κάτι.
Επόμενα πλάνα για αποστολές;
Πέρα από το δεύτερο μέρος του «Adaptation» πρότζεκτ που θα τρέξει μέσα στο 2020, ετοιμάζω κάτι σε σχέση με τους μετανάστες. Θέλω να μελετήσω τι συμβαίνει σε έναν εκτοπισμένο άνθρωπο όταν αφήνει τη χώρα του και κάνει όλο αυτό το μεγάλο και τρομερά επικίνδυνο ταξίδι. Έχω προγραμματίσει να κάνω δύο αποστολές: Μία από τη Νότια Αμερική μέχρι τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερική και άλλη μία από το Σουδάν μέχρι τη Γαλλία. Σε αυτές θα κάνω ολόκληρο το οδοιπορικό μαζί με τους μετανάστες, θα μείνω μαζί τους και θα συζητήσω για να καταλάβω πώς το βιώνουν.
Περισσότερες πληροφορίες για τις αποστολές του Κρίστιαν Κλοτ και το «Adaptation» πρότζεκτ θα βρείτε εδώ | Ακολουθήστε τον Κρίστιαν Κλοτ στις επίσημες σελίδες του στο facebook και στο instagram
