Στην αθηναϊκή έκδοση της «Μονόπολης» των ’90s, ένα νταμάκι μακριά από την αφετηρία έβρισκες την οδό Κυψέλης χρωματισμένη με καφέ απόχρωση ως την φτηνότερη ζώνη για να αγοράσεις οικόπεδα και να χτίσεις τα ξενοδοχειακά σου τουβλάκια. Πράγματι, μετά τη γιγάντωση του θεσμού της αντιπαροχής και τη μαζική αποκέντρωση προς τα προάστια, η περιοχή που άλλοτε στέγασε τους πρώτους αστούς των Αθηνών και αποτέλεσε πεδίο ζύμωσης για απανωτές γενιές καλλιτεχνών (από τον Ελύτη και τον Κουν μέχρι τον Κουμανταρέα), πέρασε σε ένα μεταβατικό στάδιο οικονομικής αποδυνάμωσης και είδε τον πληθυσμό της να αλλάζει ραγδαία – εθνοτικά και ηλικιακά.
Εδώ το στοίχημα της πολυπολιτισμικότητας τέθηκε πιο καίρια από οπουδήποτε αλλού στην Αθήνα, μια και η περιοχή δεν έπαψε να στεγάζει παλιούς Κυψελιώτες στα υπέροχα αρχοντικά και να δίνει το στίγμα μιας ενεργής, ζώσας γειτονιάς.
Γυρνώντας στο σήμερα, η Κυψέλη έχει βρει τη δική της κανονικότητα. Πέρα απ’ όλα όσα έχουν γραφτεί κατά καιρούς για εκείνη, τις άτσαλες δαιμονοποιήσεις ή τους υπέρμετρους χίπστερ ρομαντισμούς, η γειτονιά που ανοίγεται δεξιά από την Πατησίων και πάνω από το Πεδίον Άρεως έχει να επιδείξει μια μοναδική καθημερινότητα: συνοικιακά μικρομάγαζα που επισκευάζουν και πωλούν ό,τι μπορείς να φανταστείς (από ηλεκτρικά είδη και ρούχα μέχρι κουμπιά, υφάσματα και παπούτσια), αμέτρητα παραδοσιακά καφενεία που από νωρίς στρώνουν τσόχα για πρέφα και ψήνουν στη χόβολη, βουλγάρικα μίνι μάρκετ που στην πραγματικότητα έχουν μάρκες απ’ όλο τον κόσμο, αφρικανικά κομμωτήρια και αραβικά κουρεία, παλιοί Κυψελιώτες που σουλατσάρουν παρέα με τον τετράποδο φίλο τους, Βαλκάνιοι που στήνουν επιτραπέζια τουρνουά στην Πλατεία Κυψέλης με ντόμινο και τάβλι, Αφρικανοί που στολίζονται για τη λειτουργία στον καθολικό ναό της Επτανήσου· ένα σύνολο από συνδεδεμένες κυψέλες που σχηματίζουν το μεγάλο μελίσσι της Κυψέλης.
Ένα διεθνές creative hub που ανεβαίνει
Μετά το πρώτο μούδιασμα της κρίσης, ίσως πιο ευκρινώς από το 2012 κι έπειτα, πρωτοβουλίες μικρής κλίμακας βρήκαν ταυτόχρονα το χώρο τους στην Κυψέλη: ομάδες κατοίκων όπως η «Κυψέλη μας», δίκτυα αλληλεγγύης όπως το «Μυρμήγκι» που στηρίζουν σημαντικά όσους αντιμετωπίζουν οικονομικές δυσκολίες στην περιοχή, τοπικά free press κ.ά.
Μαζί τους, ένα κύμα εναλλακτικής εικαστικής σκηνής με πειραματικά project spaces και artist run χώρους ήρθε στη γειτονιά κι έφερε μια πιο λειτουργική τέχνη – άμεσα συνυφασμένη με τις ανάγκες και το χαρακτήρα της, μέσα από πρωτότυπες δράσεις όπως ο «Λαβύρινθος της Κυψέλης» του πειραματικού πολιτιστικού χώρου bhive. Στην πορεία, ωστόσο, πολλοί από αυτούς τους καλλιτεχνικούς χώρους έχασαν τη δυναμική τους και είτε άλλαξαν ταυτότητα είτε έκλεισαν, αφού δεν μπόρεσαν να βρουν τη λύση στην εξίσωση της βιωσιμότητας.
Το Snehta είναι από τις εξαιρέσεις. Το μοντέλο των residencies, το οποίο εφαρμόζει με συνέπεια ο Αύγουστος Βεϊνόγλου από όταν πρωτοξεκίνησε το εγχείρημά του το ’12, έχει αποδειχτεί μακρόβιο και κατάλληλο για την περιοχή της Κυψέλης, φιλοξενώντας μέχρι σήμερα πάνω από 80 διεθνείς καλλιτέχνες που άντλησαν από την Αθήνα ερεθίσματα για το έργο τους. Μερικοί από αυτούς, μάλιστα, μετακόμισαν μόνιμα στην περιοχή.
«Οι επισκέπτες ιντριγκάρονται από το ότι η Κυψέλη είναι η περιοχή με το λιγότερο ελληνικό στοιχείο. Εδώ βλέπεις άμεσα τις προβληματικές και τον παλμό της Αθήνας. Βλέπεις το προσφυγικό, τις μεταναστευτικές μειονότητες, τα οικονομικά σκαμπανεβάσματα αλλά και την αρχιτεκτονική ποικιλομορφία, την εγκατάλειψη, τις πολλαπλές αφηγήσεις της πόλης», λέει ο ίδιος.
Στον απόηχο πια της documenta14, που έφερε την Αθήνα στο κέντρο του παγκόσμιου καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος, αλλά και με το post crisis ξεφούσκωμα σε τιμές αγοράς κι ενοικίασης ακινήτων να μετατρέπει την Κυψέλη σε δελεαστική ζώνη, ένα νέο εικαστικό πλέγμα αναδύεται. Όλο και περισσότεροι καλλιτέχνες από την Ελλάδα και το εξωτερικό επιλέγουν να εγκατασταθούν εκεί, να στήσουν τα στούντιό τους και να φτιάξουν μια καθημερινότητα στα όρια της Κυψέλης.
Τα κορίτσια από το συνεργατικό project space A-dash –η Noemi Niederhauser από τη Λωζάννη, η Eva Isleifsdottir από το Ρέικιαβικ και η Catriona Gallagher από το Λονδίνο–, η επίσης Λονδρέζα μεταξοτύπης και εικαστικός Eleanor Lines που στήνει το Kipseli print studio αλλά και η Ινώ Βαρβαρίτη και ο Γιάννης Δελαγραμμάτικας από το καλλιτεχνικό σχήμα Campus Novel ή ο ζωγράφος Νίκος Μάντζιος είναι μερικοί από τους νέους γείτονες. Βέβαια, τα show case spaces της περιοχής παραμένουν μετρημένα, όμως με ένα τόσο ακμάζον δίκτυο να προωθεί την Κυψέλη εντός κι εκτός των συνόρων, ποιος πιστεύει ότι αυτό δεν μπορεί να αλλάξει;
Ένα καινοτόμο σημείο συνάντησης γεννιέται
Τοποθετημένη ακριβώς στη διαχρονική καρδιά της Κυψέλης, τη μυθική Φωκίωνος Νέγρη, η Δημοτική Αγορά είχε πάντα έναν καλό λόγο να βρίσκεται στις συζητήσεις των κατοίκων. Μετά την παρακμή και το οριστικό κλείσιμό της το 2003, το γοητευτικό ισόγειο κτίριο του Μεσοπολέμου πέρασε ξυστά από τον κίνδυνο της κατεδάφισης, έγινε έδρα τοπικής πρωτοβουλίας κατοίκων και φορέων, εκκενώθηκε από τον δήμο, ανακαινίστηκε κι έμεινε για καιρό stand by – γεννώντας σε κάθε φάση όλο και περισσότερα ερωτήματα για την οριστική χρήση του. Τελικά η απάντηση δίνεται αυτήν την εβδομάδα με μία φράση: ραντεβού στη Φωκίωνος!
Το Impact Hub Athens, ο φορέας που διαχειρίζεται την Αγορά από το ’16, μόλις εγκαινίασε επίσημα, παρουσία του δημάρχου Αθηναίων Γιώργου Καμίνη, την επαναλειτουργία της Δημοτικής Αγοράς Κυψέλης ως χώρου στέγασης κοινωνικής επιχειρηματικότητας και σφραγίζει μια νέα εποχή για το φορτισμένο τοπόσημο. Εννέα μόνιμα καταστήματα ανοίγουν στην παλιά σκεπαστή αγορά, ενώ οι γωνιακοί χώροι διαμορφώνονται σε ζώνες εκπαιδευτικού/πολιτιστικού προγράμματος με χρήστες που θα εναλλάσσονται (π.χ. εργαστήρια ρομποτικής, μαθήματα ελληνικών, μαθήματα μουσικής κ.ά.), καλλιεργώντας ένα πολυφασματικό μικροσύστημα που φιλοδοξεί να εμπλέξει κατοίκους κι επισκέπτες. «Στόχος ήταν να δημιουργήσουμε ένα ζωντανό σημείο στην Κυψέλη», εξηγούν οι ιδρυτές του φορέα Σόφη Λάμπρου και Δημήτρης Κοκκινάκης, «ένα σημείο συνάντησης που κάθε πολίτης θα έχει παραπάνω από έναν λόγους για να επισκεφθεί ή και να παραμείνει κατά τη διάρκεια της ημέρας».
Έτσι, πέρα από την υπηρεσία του ΚΕΠ που προϋπήρχε στη δομή, θα βρίσκουμε πλέον προϊόντα μικροπαραγωγών από όλη την Ελλάδα, φτηνά second hand ρούχα, βιβλία και παιχνίδια, φρεσκοστυμμένους χυμούς από εποχικά φρούτα, έργα μεταξοτυπίας υπογεγραμμένα από Έλληνες ζωγράφους, μπουκέτα λουλουδιών αλλά και μάστορες ηλεκτρονικών συσκευών, νομικές υπηρεσίες ή παιχνίδια ρόλων φυσικής κλίμακας (γνωστά και ως LARP).
Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, πως από τον αρχικό της σχεδιασμό η Κυψέλη ήταν μια δελεαστικά στημένη ζώνη, με μεγάλες πλατείες, φαρδείς πεζόδρομους, εύκολη μετακίνηση μέσω της Πατησίων και αρχιτεκτονικά διαμάντια από κάθε εποχή που βλέπουν Ακρόπολη.
Το σημαντικότερο είναι ότι κάθε μαγαζί στη νέα Δημοτική Αγορά Κυψέλης αφενός εξασφαλίζει τη βιωσιμότητά του και αφετέρου έχει έναν θετικό κοινωνικό αντίκτυπο, καθώς πρόκειται για επιχειρήσεις που είτε απασχολούν ειδικές ομάδες ανθρώπων (όπως ΑμεΑ, αποφυλακισμένοι κ.ο.κ.) είτε ενισχύουν άμεσα τις κοινωνικές δομές και τα μικρά μαγαζιά της περιοχής. «Ο ρόλος μας ως Impact Hub είναι να κάνουμε το πλέξιμο ανάμεσα σε όλους αυτούς τους διαφορετικούς χώρους», συνεχίζουν η Σόφη και ο Δημήτρης. «Να αναπτύξουμε ένα αίσθημα κοινότητας και να κάνουμε όλοι μαζί ένα θεσμό, που θα λειτουργήσει ως δίχτυ ασφαλείας για το επιχειρηματικό ρίσκο που πήρε κάθε φορέας ξεχωριστά».
Μέσα στο μακρόστενο οικοδόμημα, με τα μαγαζιά δεξιά και αριστερά να κοιτάζουν όλα την εσωτερική πλευρά του κτιρίου, έναν ευχάριστο κοινό χώρο στη μέση και το φως να μπαίνει ελεύθερα από την οροφή, η νέα λειτουργία της Αγοράς είναι όμοια με εκείνη μιας αστικής στοάς, ενός επιχειρηματικού hub που στη συγκεκριμένη περίπτωση έχει και κοινωνικό πρόσημο.
Νέα αφήγηση, νέα σελίδα
Μέσα στην εξάχρονη πορεία του το Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων, η πρωτοβουλία του καλλιτεχνικού ζεύγους στο άλλοτε συνοικιακό υπόγειο κέντρο ελέγχου κι επισκευής παλιών τηλεοράσεων, έχει κρατήσει συνεπή παρουσία με αμέτρητες παραστάσεις και δράσεις (κυρίως σε experimental κατεύθυνση), φτιάχνοντας ένα δίκτυο καλλιτεχνών από την Ελλάδα και το εξωτερικό αλλά κι ένα πολυποίκιλο κοινό.
Τα τελευταία τρία χρόνια ένα μικρό κύμα αφίξεων έχει τραβήξει επιπλέον Αθηναίους στη γειτονιά, συμβάλλοντας έτσι στην αφήγηση μιας νέας Κυψέλης. Λίγο το στιλάτο καφέ-μπαρ «It's a Βίλατζ», όπου τα πρωινά μπορείς να διαβάσεις ήρεμα με τζαζάκια και τα βράδια με DJ set δεν βρίσκεις να καθίσεις, λίγο το κοντινό εστιατόριο-μεζεδοπωλείο «Κυβέλη», που φιλοξενεί αρκετό από το θεατρόφιλο κοινό στα τραπεζάκια του έπειτα από παραστάσεις και πρόβες, λίγο ο νέος «Πλάτανος», που πήρε τη θέση της ιστορικής οικογενειακής ταβέρνας, σερβίροντας ξανά μεζεδάκια κάτω από το υπεραιωνόβιο πλατάνι όπου οι Κυψελιώτες έδιναν παραδοσιακά τα ραντεβού τους, λίγο το δραστήριο «Foka+Negra» με δυνατές stand up βραδιές, η Κυψέλη παίρνει τα πάνω της και αποτελεί προορισμό εξόδου για ένα διευρυμένο κοινό πέραν των θεατρόφιλων, που δεν έπαψαν να την τιμούν σταθερά.
Η Πλατεία Αγίου Γεωργίου, το πεζοδρομημένο τμήμα της Φωκίωνος Νέγρη, η Πλατεία Κυψέλης και άλλοι μικρότεροι κόμβοι είτε αναπτύσσονται ήδη σε πιάτσες μικρής κλίμακας είτε έχουν όλα τα φόντα να το κάνουν μέσα στα επόμενα χρόνια.
Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, πως από τον αρχικό της σχεδιασμό η Κυψέλη ήταν μια δελεαστικά στημένη ζώνη, με μεγάλες πλατείες, φαρδείς πεζόδρομους, εύκολη μετακίνηση μέσω της Πατησίων και αρχιτεκτονικά διαμάντια από κάθε εποχή που βλέπουν Ακρόπολη. Με το χρονοδιάγραμμα των συγκοινωνιών να προβλέπει τελικά δύο σταθμούς μετρό στην περιοχή εντός οκταετίας, έναν κοντά στην Πλατεία Κυψέλης κι έναν στην Άνω Κυψέλη κάτω από το λόφο Ελικώνος, οι λιγοστές άδειες βιτρίνες δεν μέλλεται να μείνουν για πολύ ανεκμετάλλευτες.
Το αξιοσημείωτο είναι πως η όποια αναμενόμενη επιχειρηματική κινητικότητα θα έρθει να πατήσει πάνω σε μια ήδη οργανωμένη περιοχή, με πολλούς μόνιμους κατοίκους (είτε πρόκειται για παλιούς Κυψελιώτες, είτε για αφομοιωμένους μετανάστες δεύτερης γενιάς, είτε για νέους δραστήριους γείτονες), ισχυρούς κοινωνικούς δεσμούς και δημόσιους χώρους δράσης, προοικονομώντας την πραγμάτωση μιας πολυπόθητης μεικτής γειτονιάς κέντρο-απόκεντρο. Οψόμεθα.
