Πολλοί σκηνοθέτες αρέσκονται στο να λένε πως ο κινηματογράφος είναι η ζωή τους. Μετρημένοι, ωστόσο, είναι εκείνοι οι οποίοι το εννοούν πραγματικά. Μια εξ αυτών είναι η Μπάρμπαρα Χάμερ, μια ρηξικέλευθη κινηματογραφίστρια που εγκαινίασε μόνη της ένα ολόκληρο κινηματογραφικό πεδίο, γυρίζοντας κατά κύριο λόγο ανεξάρτητες πειραματικές ταινίες μικρού μήκους.
Σφιχτά τα γόνατα
Η Χάμερ γεννήθηκε το 1939 στο Λος Άντζελες από δύο γονείς οι οποίοι ήθελαν η κόρη τους να μοιάσει οπωσδήποτε στη θρυλική ηθοποιό Σίρλεϊ Τεμπλ. Κάτι τέτοιο προϋπέθετε πως η μικρή Μπάρμπαρα θα εφάρμοζε μια αυστηρή καθωσπρέπει συμπεριφορά, τηρώντας κατά γράμμα τους κανόνες σωστής στάσης σώματος και κομψής ένδυσης, όπως άρμοζε σε ένα συνεσταλμένο κορίτσι της ηλικίας της τη δεκαετία του '40. Η ίδια, βέβαια, όπως γράφει στη βιογραφία της «HAMMER!: Making movies out of sex and life» (ο απόλυτος οδηγός στο έργο της), καθώς μεγάλωνε ένιωθε να μην ταυτίζεται ιδιαίτερα με τις γυναίκες ηθοποιούς της μεγάλης οθόνης, αλλά περισσότερο με άντρες σταρ, όπως ο διάσημος κινηματογραφικός καουμπόης Ρόι Ρότζερς. Το να ομολογήσει κάτι τέτοιο, όμως, στους γονείς της ήταν αδιανόητο. Η Χάμερ αναφέρει αυτήν την άτυπη φίμωση ως την πρώτη μορφή λογοκρισίας που βίωσε ποτέ, μιας και χρειάστηκαν να περάσουν αρκετά χρόνια, αλλά και ένα διαζύγιο, ώστε να κάνει coming out ως ομοφυλόφιλη.
Ολική επαναφορά
Τη δεκαετία του '60, όσο ήταν ακόμη παντρεμένη, η Χάμερ ολοκλήρωσε σπουδές στη ψυχολογία και την αγγλική φιλολογία, προτού ξεκινήσει μαθήματα κινηματογράφου στο Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο στις αρχές των '70s. Ήταν τότε που συνέβησαν μια σειρά καθοριστικών γεγονότων. Εκτός από το διαζύγιο που την απελευθέρωσε σεξουαλικά και συναισθηματικά, γνώρισε τη θρυλική σκηνοθέτιδα Μάγια Ντέρεν η οποία την επηρέασε βαθιά, ενώ έλαβε ενεργά μέρος σε μια φοιτητική φεμινιστική ομάδα. Το άθροισμα των τριών συμβάντων σμίλεψε εκ νέου το πνεύμα της Χάμερ, η οποία αποφάσισε να καθορίσει από την αρχή το ρου της ζωής της, με τη δημιουργία καλλιτεχνικά τολμηρών ταινιών, την ερωτική αποθέωση και τη ριζοσπαστική πολιτική να βρίσκονται αδιαπραγμάτευτα στο επίκεντρο.
Το ερωτικό είναι προσωπικό
«Δεν υπάρχει τίποτα εγγενώς κακό στο γυμνό ή σε οποιαδήποτε σεξουαλική δραστηριότητα. Η ζωή σε μια σεξουαλικά καταπιεσμένη κοινωνία οδηγεί σε αντίστοιχα καταπιεστικούς ποινικούς κώδικες, οι οποίοι καθορίζουν ποια σεξουαλική συμπεριφορά θα είναι αισχρή κι ειδεχθής, παρότι στην πραγματικότητα είναι απολύτως φυσιολογική», έγραφε η Χάμερ το 1973 στην εισαγωγή της πανεπιστημιακής εργασίας «Pornography, censorship and sex in the movies». Και μόλις ένα χρόνο μετά θα υπέγραφε την πρώτη μικρού μήκους με την οποία έκανε αισθητό το όνομά της, κινηματογραφώντας ακριβώς όσα περιγράφει. Το έξυπνα τιτλοφορημένο «Dyketactics», γυρισμένο σε κάμερα Super-8, απεικονίζει κυρίως τη Χάμερ μαζί με τη σύντροφό της να απολαμβάνουν τον έρωτά τους στη φύση. Μακριά από το πνιγηρό αστικό τοπίο οι δυο τους δημιουργούν έναν καινούριο ολόδικό τους χώρο, στον οποίο μπορούν να εκφραστούν απελευθερωμένες και σύμφωνα με τους δικούς τους όρους. Την ίδια στιγμή, ήταν πρωτοφανές για την εποχή ο γυναικείος ομοφυλοφιλικός έρωτας να καταγράφεται με τέτοια θαλπωρή, μεθυστικό ρομαντισμό και αφιλτράριστο ρεαλισμό. Χωρίς, βέβαια, η Χάμερ να έχει απολέσει τους ποιητικούς υπαινιγμούς, κάνοντας χρήση των διπλοτυπιών μεταξύ άλλων και μιας συνειρμικής συνειδητά avant-garde αφήγησης. Συνολικά το «Dyketactics» εκπέμπει μια ζηλευτή ομορφιά, η οποία επαναλαμβάνεται και στις επόμενες μικρού μήκους της σκηνοθέτιδας.
Ενδεικτικό είναι το «Double Strength» του 1978. Η Χάμερ βρίσκεται ξανά μπροστά από την κάμερα, αλλά για να πειραματιστεί με το φορμά του ντοκιμαντέρ αυτήν τη φορά, θέλοντας να κινηματογραφήσει τα τέσσερα στάδια των λεσβιακών σχέσεων: τη φάση του έρωτα όπου το υποκείμενο χάνει τον εαυτό του, την περίοδο που ανασυντάσσεται και μαθαίνει στην ουσία τον Άλλο, τον οποίο έπειτα αποδέχεται πλήρως, ώσπου, τέλος, έρχεται η οριακή στιγμή που η σχέση είτε προχωρά είτε διαλύεται. Η Χάμερ και η τότε σύντροφός της Τέρι Σέντγκραφ μιλούν στην ταινία ανοιχτά για τη σεξουαλική ζωή τους, η οποία περιγράφεται λεπτομερώς, την ώρα που παρακολουθούμε τα γυμνά σώματά τους να διεξάγουν έναν ιδιότυπο διάλογο κάνοντας επιδέξιες ασκήσεις γυμναστικής. Κοντινά πλάνα στα χέρια και τις εκφράσεις των πρωταγωνιστριών, σκυθρωπές σέπια αποχρώσεις σε φιλμ 16mm και η μουσική του Ερίκ Σατί σκιαγραφούν το ύφος του «Double Strength», το οποίο παρουσιάζει την έλξη μεταξύ δύο ερωτευμένων ως κάτι το αναπόφευκτο. Η έμφαση στο άγγιγμα, την αφή και την αίσθηση εν γένει αποτελεί μείζον κομμάτι του κινηματογραφικού λεξιλογίου της Χάμερ, για την οποία τα άκρα αποτελούν κατεξοχήν μέσο έκφρασης της queer ερωτικής επιθυμίας. Εκείνη, εξάλλου, αποτελεί το βασικό καύσιμο όλων των μικρού μήκους που γύρισε η σκηνοθέτιδα στα '70s, με τα «Multiple Orgasm» (1976) και «Women I Love» (1979) να κινούνται στην ίδια λογική με τα προαναφερθέντα φιλμ.
Η ιστορία επαναλαμβάνεται
Εκείνο που πέτυχε αμέσως η Χάμερ ήταν να απενοχοποιήσει την κινηματογραφική αναπαράσταση του λεσβιακού έρωτα και έτσι να προσδώσει μια ανεκτίμητη ορατότητα σε θηλυκότητες οι οποίες είτε ένιωθαν ντροπή για τα συναισθήματά τους είτε στερούνταν των αντανακλάσεών τους στη μεγάλη οθόνη. Για τη σκηνοθέτιδα, όμως, παρότι το σεξ ήταν η κινητήρια δύναμη των ταινιών της, η ερωτική πράξη δεν υπήρξε αυτοσκοπός. Η Χάμερ ενδιαφερόταν να κατασκευάσει μια νέα γλώσσα, ανεξάρτητη από τα αντρικά κινηματογραφικά στεγανά, η οποία όσο αναζητούσε τρόπους να κάμψει τις συμβάσεις, άλλο τόσο αναδείκνυε το γυναικείο σώμα ως τόπο πάνω στον οποίο προβάλλονται πολλαπλές αντρικά ορισμένες σημάνσεις. Αυτές οι δύο τάσεις έγιναν ακόμα πιο εμφανείς στις μικρού μήκους που γύρισε η Αμερικανίδα δημιουργός τη δεκαετία του '80.
Αισθητικά, το φιλμ 16mm έδωσε σταδιακά τη θέση του στο βίντεο και το παιχνίδι με τις 8-bit δυνατότητες του υπολογιστή (απολαυστικό το «No No Nooky T.V.», 1987), ενώ η Χάμερ έφτασε να χρησιμοποιεί μέχρι και πλάκες ακτινογραφίας για να δείξει την ανθρώπινη ευθραυστότητα («Sanctus», 1990). Ιδιαιτέρως ξεχωριστό, όμως, παραμένει έως σήμερα το «Would You Like To Meet Your Neighbor? A New York Subway Tape» (1985). Ένα τυπικό στη φόρμα του ντοκιμαντέρ που υιοθετεί το ύφος τού σινεμά ντιρέκτ, στο οποίο η Χάμερ πραγματοποιεί συνεντεύξεις με τους επιβάτες του νεοϋορκέζικου μετρό, όταν δεν κάθεται δίπλα σε αγνώστους φορώντας μια στολή φτιαγμένη από σιδηροδρομικούς χάρτες. Με αυτό το εξαιρετικά απλό εύρημα φωτίζονται οι διαφορές μεταξύ των κοινωνικών σχέσεων όταν ένα θηλυκό σώμα βρίσκεται στο δημόσιο χώρο και κατ' επέκταση πώς αλλάζει το φέρσιμο των γυναικών που βρίσκονται μεταξύ αγνώστων σε ένα περιορισμένο στενόχωρο περιβάλλον.
Οι εναλλακτικοί τρόποι επιτέλεσης του κοινωνικού φύλου, η ανάγκη στον αυτοκαθορισμό της αυτοεικόνας ενός ατόμου, όσο και της αυτοδιάθεσης του σώματός του, γίνονται ακόμα πιο έντονα στο «Audition» (1982). Εδώ η Χάμερ, κατά τη διάρκεια προβολών των ταινιών της σε Σαν Φρανσίσκο, Λονδίνο, Μόντρεαλ και Τορόντο, μιλάει με τους θεατές ζητώντας να μάθει τις εντυπώσεις τους. Εκείνο στο οποίο συμφωνούν όλοι είναι πως όταν το σινεμά αποθεώνει και τα δικά τους σώματα, τότε βλέπουν πιο οικεία και εντελώς ακομπλεξάριστα τους ίδιους τους εαυτούς τους, όχι δηλαδή σαν κάτι το αφύσικο και το εξωτικό.
Νέες προκλήσεις
Για να κάνει η Χάμερ το πέρασμα στις μεγάλου μήκους, έπρεπε να φτάσουμε στο 1992. Τότε πραγματοποιεί την πρεμιέρα του το ντοκιμαντέρ «Nitrate Kisses». Με τον τίτλο να κάνει αναφορά στο νιτρικό άλας, το εύφλεκτο υλικό από το οποίο κατασκευαζόταν το φιλμ στα πρώτα χρόνια του σινεμά, η ταινία μοιάζει με ένα τεράστιο προβολέα που ρίχνει φως στην κρυμμένη λεσβιακή ιστορία, ξεκινώντας από τη δεκαετία του '30. Από μόνο του αυτό το στοιχείο κάνει εξαιρετικά πολύτιμο το φιλμ, το οποίο συμμετείχε στο φεστιβάλ του Σάντανς, αλλά και γιατί σηματοδοτεί την προσοχή που δίνει πλέον η Χάμερ στην queer ιστορία. Κάτι που συνεχίζει να κάνει στα '90s με ντοκιμαντέρ όπως το «Tender Fictions» (1996) και το «History Lessons» (2000). Το τελευταίο μάλιστα αποτελεί κολάζ κινηματογραφικών αποσπασμάτων από τη γέννηση του σινεμά, ομιλιών, φωτογραφιών και κειμένων, στα οποία πρωταγωνιστούν θηλυκότητες οι οποίες είχαν παραγκωνιστεί, αν όχι στοχευμένα αποσιωπηθεί από την ιστορία.
Η μεγαλύτερη ωστόσο πρόκληση στη ζωή της Χάμερ θα έρθει με το νέο αιώνα, όταν το 2006 διαγνωστεί με καρκίνο. Η ενστικτώδης αντίδρασή της ήταν να καταγράψει τα άγχη και τις εμπειρίες της με μια κάμερα. Εξάλλου, σινεμά και βίωμα είναι έννοιες αλληλένδετες για την ίδια, κάτι που αποδεικνύεται στις δύο μικρού μήκους που γύρισε όσο ζούσε με την ασθένεια: «A Horse is not a Metaphor» (2009, βραβείο Τέντι στην Μπερλινάλε) και «Evidentiary Bodies» (2016). Αναπόφευκτα, αμφότερες συνιστούν εξαιρετικά προσωπικές και συγκινητικές εξομολογήσεις της Χάμερ, στις οποίες όμως μιλά με απίστευτη νηφαλιότητα για το θάνατο και τον καρκίνο. Αν μη τι άλλο, διεκδίκησε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση του σώματος μέχρι τέλους, υποστηρίζοντας σθεναρά το δικαίωμα του ανθρώπου να αποφασίζει ο ίδιος για τη διακοπή της ζωής του. Εν τέλει, η Χάμερ πέθανε το Μάρτιο του 2019 σε ηλικία 79 ετών.
Πολύτιμη παρακαταθήκη
Στο παρόν κείμενο συζητιούνται παρά ελάχιστες από τις 60 και πλέον ταινίες που «χρεώνονται» στην Μπάρμπαρα Χάμερ. Το σύνολο της φιλμογραφίας της συγκροτεί μια αυτόφωτη queer σινε-αποικία, η οποία απεγκλώβισε το σινεμά από τον πατριαρχικό συντηρητισμό. Στις εικόνες της δημιουργού ακμάζει η ερωτική επιθυμία μαζί με την καλλιτεχνική φαντασία, τροφοδοτώντας με ιδέες και θάρρος πολλούς νέους σκηνοθέτες οι οποίοι σε αυτές βρίσκουν γόνιμο έδαφος να φτιάξουν τις δικές τους ταινίες. Στο πέρας της καριέρας της η ίδια έμεινε πιστή στις μικρού μήκους και στο πολιτικοποιημένο avant-garde, χωρίς να παρεισφρήσει στο mainstream σινεμά. Ακόμα και έτσι, η Μπάρμπαρα Χάμερ αφήνει πίσω της ένα έργο το οποίο υποχρεώνει το θεατή να ψάξει μέσα του για απαντήσεις και να αισθάνεται χωρίς αναστολές.
Διαβάστε ακόμα για τις:
Τζέιν Άρντεν
Αλίς Γκι-Μπλασέ
Μάγια Ντέρεν
Κινούγιο Τανάκα
Σίρλεϊ Κλαρκ
