Πρόταση οργάνωσης σημείων στάσης σε ενδιαφέροντα σημεία του χώρου σε τρισδιάστατη απεικόνιση
Το πλαίσιο των αρχών διατυπώνεται στο Στρατηγικό Σχέδιο (masterplan), το οποίο και θα αποτελέσει τη βάση για την εκπόνηση των απαραίτητων μελετών αποκατάστασης και ανάδειξης ιστορικών μνημείων, αλλά και του ευρύτερου αρχαιολογικού χώρου του Σουλίου. Το πράσινο φως επί των γενικών αρχών δράσης έδωσε το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο γνωμοδοτώντας θετικά επί των αποτελεσμάτων του ερευνητικού προγράμματος για τη "Διερεύνηση του ευρύτερου ιστορικού χώρου Σουλίου: ανάδειξη, προστασία και ανάπτυξη του πολιτισμικού και πολιτιστικού του τοπίου", το οποίο εκπονήθηκε στο πλαίσιο Προγραμματικής Σύμβασης Πολιτισμικής Ανάπτυξης μεταξύ του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, της Περιφέρειας Ηπείρου και του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, προϋπολογισμού 200.000 ευρώ, έχοντας ως στόχο τη διαφύλαξη και ανάδειξη του ιστορικού χώρου Σουλίου ως σημαντικού "τόπου ιστορικής μνήμης".
'Όπως δήλωσε η Υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Λίνα Μενδώνη, "Η περιοχή του Σουλίου διαθέτει σημαντικά τοπιακά, χωρικά και ανθρωποκοινωνικά χαρακτηριστικά υψηλής ιστορικής, πολιτισμικής και πολιτικής ταυτότητας. Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου ερευνητικού προγράμματος, τα αποτελέσματα του οποίου πρόσφατα παρουσιάσαμε στην τοπική κοινότητα σε επιστημονική ημερίδα στο Σούλι, εντοπίστηκαν τα κύρια χαρακτηριστικά, αναδύθηκαν οι κυρίαρχοι προβληματισμοί και τα κρίσιμα ερωτήματα για το μέλλον του τόπου. Στόχος μας είναι η δημιουργία μιας βιώσιμης κοινότητας και η ανάδειξη του ιδιαίτερου φυσικού, ιστορικού, πολιτισμικού χαρακτήρα του τόπου, μέσα από την προστασία και ανάδειξη του ευρύτερου πολιτισμικού τοπίου του Τετραχωρίου του Σουλίου, του φυσικού και του δομημένου περιβάλλοντος, της υλικής όσο και της άυλης κληρονομιάς. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται η σύνδεση του αρχαιολογικού χώρου με άλλα σημεία ενδιαφέροντος σε ένα ενιαίο δίκτυο διαδρομών, οι οποίες θα διασυνδεθούν με ευρύτερους κοινωνικοοικονομικούς στόχους. Η ψηφιακή ανάδειξη του χώρου του Τετραχωρίου, των συνδεδεμένων με αυτόν διαδρομών, των μνημείων και των σημείων φυσικού και ιστορικού ενδιαφέροντος μέσα από εφαρμογές εικονικής και επαυξημένης πραγματικότητας, συμβάλλει στην αναβάθμιση της εμπειρίας του επισκέπτη. Βάσει των αποτελεσμάτων της έρευνας, κρίνεται επιτακτική η ανάγκη για μελέτη και εφαρμογή ολοκληρωμένου και σύγχρονου χωρικού σχεδίου για την ισόρροπη ανάπτυξη της περιοχής, το οποίο θα λαμβάνει υπ’ όψη του πέραν των αρχαιολογικού και ιστορικού ενδιαφέροντος χώρων, οικιστικά σύνολα και υφιστάμενες ανθρωπογενείς δραστηριότητες, καθώς και ο καθορισμός χρήσεων γης. Oφείλουμε να διευθετήσουμε τα ζητήματα που συνδέονται με την αποκατάσταση των ημιερειπωμένων κατοικιών, ιδιοκτησίας του ελληνικού Δημοσίου, και τη συμβίωση του αρχαιολογικού χώρου με την πρωτογενή παραγωγή, Είναι αναγκαίο να αναπτυχθούν συνέργειες με τον ιδιωτικό τομέα, πάντα με κανόνες που θα οριστούν από το Κράτος, για την αποκατάσταση και επανάχρηση των κτηρίων, ενώ απαιτούνται δημόσιες υποδομές και νομοθετικές ενέργειες. Είναι απολύτως εφικτό ο τόπος να αναπτυχθεί ουσιαστικά, να αποκαλυφθεί εκ νέου και να αποδοθεί στο κοινό, ως ιστορική δωρεά στα πολιτιστικά και πολιτικά ήθη, ενισχύοντας τη σύγχρονη ιστορία".
Το πρόγραμμα, διαρθρώθηκε σε τρία στάδια, και είχε ως αντικείμενο την αναγνώριση και συστηματική έρευνα και αξιολόγηση του ιστορικού τόπου του Σουλίου με στόχο τη συλλογή και καταγραφή σημαντικών στοιχείων που αφορούν στα μνημεία της περιοχής του Τετραχωρίου, καθώς και την κατάθεση προτάσεων για την προστασία, προβολή και ανάδειξη της ιστορικής, αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς και ταυτότητας της περιοχής. Η έρευνα περιλαμβάνει τη συλλογή στοιχείων, τη χαρτογράφηση των χαρακτηριστικών συγκρότησης του χώρου αλλά και των κρίσιμων συντελεστών και των προοπτικών για την ανάδειξη του, αλλά και την διατύπωση προτάσεων για την προβολή και ανάδειξη της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, την προστασία και ανάδειξη των ιστορικών τεκμηρίων και τη δημιουργία πολιτιστικών διαδρομών. Προβλέπεται, επίσης, η δημιουργία ενός ενιαίου δικτύου μνημείων και των βασικών υποδομών ανάδειξής τους, η βελτίωση της επισκεψιμότητας και της προσβασιμότητάς τους.
Ως προς την υφιστάμενη κατάσταση, η έρευνα ανέδειξε την κακή κατάσταση διατήρησης του ιστορικού αποθέματος, στην πλειοψηφία των κτηρίων, των ιστορικών διαδρομών, των δρόμων, των προσβάσεων, τη δυσκολία προσπέλασης στον χώρο και προσέγγισης στα κτήρια, εξωτερικά και εσωτερικά, λόγω της βλάστησης, αλλά κυρίως λόγω της, κατά τόπους, εκτεταμένης κατάρρευσης του οικοδομικού αποθέματος. Το Σούλι αποτελεί τη σημερινή είσοδο στο Τετραχώρι. Είναι ο πλέον φορτισμένος ιστορικά οικισμός. Ως οικισμό μπορεί κανείς να αντιληφθεί ένα μικρό, νεότερο τμήμα του. Το Κάστρο της Κιάφας βρίσκεται σε πλήρη εγκατάλειψη. Εντοπίζονται 28 "Σουλιώτικες" κατοικίες, Οικία Ζέρβα, "Σχολείο", ο Ναός Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Στον Αβαρίκο η προσέγγιση είναι δύσκολη, μέσω δύσβατου χωματόδρομου. Εντοπίζονται 23 ιστορικά κτήρια κατοικίας και οι εκκλησίες του Αγίου Σπυρίδωνα και του Αγίου Δημητρίου. Η Σαμονίβα έχει διαφορετικό χαρακτήρα από τους υπόλοιπους οικισμούς του Τετραχωρίου, καθώς υπάρχουν νεότερα κτήρια λόγω της συνεχούς κατοίκησής της από το 1932. Καταγράφονται 19 σπίτια, σχολείο, εκκλησία και κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις.
Το Σούλι κατοικούνταν από τις Σουλιώτικες οικογένειες, έως την εποχή της οριστικής τους εκδίωξης από τους Οθωμανούς (1822), οπότε εγκαταλείφθηκαν και καταστράφηκαν οι οικισμοί. Μόνον η Σαμονίβα επανακατοικήθηκε από το 1825, αποκλειστικά από κτηνοτρόφους. Ο ιστορικός χώρος του Σουλίου (Τετραχωρίου και Κάστρου Κιάφας) είναι κηρυγμένος - οριοθετημένος αρχαιολογικός χώρος. Το 1956 το Υπουργείο Πολιτισμού κήρυξε ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία τα "ερείπια του Σουλίου, το Φρούριο του Αλή Πασά (Κάστρο Κιάφας) και τη Γέφυρα του Ντάλλα, στην Σαμονίβα. Ο βασικός οικιστικός πυρήνας του Τετραχωρίου αναπτύσσεται σταδιακά γύρω στα τέλη του 17ου αιώνα. Διαδοχικά αναπτύσσονται οι οικισμοί: Σούλι, Σαμονίβα, Κιάφα και Αβαρίκος. Τον μείζονα χώρο του Σουλίου συμπληρώνει ομάδα άλλων επτά οικισμών που αποτελούν το Επταχώρι, έμμεσα συνδεδεμένοι με την ιστορικότητα του χώρου. Το ορεινό τοπίο όλης της περιοχής, αδρό λιτό, "δωρικό" είναι ιδιαίτερα επιβλητικό που υποβάλλει άμεσα στον γνώστη της ιστορίας την ισχυρή εντύπωση της άμεσης αλληλεξάρτησης του ιστορικού "γίγνεσθαι" και του φυσικού περιβάλλοντος.
