@ Χάρης Ακριβιάδης
Διατηρώ ακόμη ζωντανή την ανάμνηση μιας προ εικοσαετίας περιήγηση στην Αρχαία Μεσσήνη με τον Πέτρο Θέμελη, τότε που το όραμά του έπαιρνε σάρκα και οστά, ως έναν ξεχωριστό τόπο μοναδικής ομορφιάς πέρα από τη συναρπαστική ιστορία της σπουδαίας ελληνικής πόλης του 4ου αιώνα π.Χ. Όταν, λοιπόν, ήρθε η πρόσκληση του Μεγάρου Μουσικής για τη συναυλία του Λεωνίδα Καβάκου με το Apollωn Ensemble, το νέο σχήμα κορυφαίων ελλήνων μουσικών της νέας γενιάς που συνέθεσε, απάντησα αμέσως θετικά. Ακούγοντας το βράδυ της 11ης Ιουλίου στο Εκκλησιαστήριο/Ωδείο της Αρχαίας Μεσσήνης, τμήμα του συγκροτήματος Ασκληπιείου (3ος αι. π.Χ.) ανάμεσα σε 650 περίπου άτομα, το εξαιρετικής βιρτουοζιτέ και χημείας ενσάμπλ να παιζει τα κοντσέρτα για βιολί του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, έχοντας πρώτα περπατήσει στο ελαφρώς υγρό από τις λίγες ψιχάλες έδαφος του γαλήνιας ομορφιάς αρχαιολογικού χώρου ανάμεσα στις ελιές ήξερα ότι αυτή θα ήταν μια ανάμνηση ζωής.
Μια ιστορική συναυλία
Δεν είναι τυχαίο ότι αυτή η ιστορική συναυλία επιλέχθηκε για να μαγνητοσκοπηθεί ως τέτοια από την μεγαλύτερη εταιρεία παραγωγής ταινιών κλασικής μουσικής στον κόσμο, την UNITEL και θα υπάρχει στο αρχείο της, προς αναμετάδοση από όποιον ενδιαφερόμενο, ενώ τα τέσσερα έργα του Μπαχ που επιλέχθηκαν για την Αρχαία Μεσσήνη, τα Κοντσέρτα για βιολί σε λα ελάσσονα, σε μι μείζονα, σε σολ ελάσσονα και σε ρε ελάσσονα, περιλαμβάνονται στο νέο CD του Λεωνίδα Καβάκου και του Apollωn Ensemble (Noé Inui–βιολί, Αλέξανδρος Σακαρέλλος–βιολί, Ηλίας Λιβιεράτος–βιόλα, Τιμόθεος Γαβριηλίδης-Πέτριν–βιολοντσέλο, Μιχάλης Σέμσης–κοντραμπάσο, Ιάσων Μαρμαράς–τσέμπαλο), το οποίο ηχογραφήθηκε στο Μέγαρο τον Σεπτέμβριο του 2023 για την Sony. Τα βιολιά έμοιαζαν να αιωρούνταν ακολουθώντας τη διαδοχή γρήγορο-αργό-γρήγορο στα μέρη των κονσέρτων με τις μελωδίες να διαπλέκονται με έναν σύνθετο τρόπο και την αυτοσχεδιαστική συνοδεία του τσέμπαλου να δίνει μια πολύ ξεχωριστή ποιότητα στην ακρόαση καθώς το δειλινό προχωρούσε δίνοντας τη θέση του στα αστέρια και η ενέργεια του αρχαιολογικού χώρου συναντούσε αυτή της μουσικής αλλά και της ιδιαίτερης εκφραστικότητας των ερμηνειών.
Ο Πέτρος Θέμελης και η κοινωνικοποίηση των αρχαίων μνημείων
Ο Πέτρος Θέμελης είχε εστιάσει επί δεκαετίες το ερευνητικό ενδιαφέρον του στην ανάδειξη της πόλης της αρχαίας Μεσσήνης, η οποία αποτελεί σήμερα έναν από τους μεγαλύτερους ενιαίους αρχαιολογικούς χώρους της Ευρώπης. Όπως γράφει σε σημείωμά του: "Η αρχαία Μεσσήνη, πέρα από τις ποικίλες μορφές, υποστάσεις και λειτουργίες της, αποτελεί αυτή καθεαυτή μια τρισδιάστατη δημιουργία που συνομιλεί με το φυσικό περιβάλλον και το παγκόσμιο κοινό που την επισκέπτεται. Ένα περίοπτο έργο τέχνης, μια εξελισσόμενη δημιουργία που συγκροτείται από τα διάσπαρτα μέλη του, αναδύεται σταδιακά μέσα από βαθιές στρώσεις χωμάτων των σκοτεινών αιώνων, ζει στο παρόν μια δεύτερη ζωή που προοιωνίζεται αιώνια".
"Τα μνημεία δεν στερεώνονται / αναστηλώνονται / αναδεικνύονται για να μείνουν κενά κελύφη, περιχαρακωμένα, απρόσιτα στους πολίτες. Πρέπει να είναι ανοιχτά στο διεθνές κοινό, με λειτουργίες και χρήσεις ανάλογες με αυτές που είχαν στο παρελθόν". Πέτρος Θέμελης
Όπως είχε δηλώσει και σε παλιότερη συνέντευξή του στο αθηνόραμα "το δίλημμα: προστασία ή χρήση των μνημείων είναι ψευδές, γιατί δεν υφίσταται κατ’ ουσίαν σύγκρουση αξιών. Η απάντηση πρέπει να είναι: προστασία και χρήση. Η ελιτίστικη εκδοχή έχει την εξής στρατηγική: σώστε τα μνημεία, κρατήστε μακριά τους ανθρώπους. Οι επισκέπτες ωστόσο δεν μπορεί να μένουν έξω από το φράκτη των αρχαιολογικών χώρων, να βλέπουν από μακριά τα αρχαία θέατρα, να σταματούν στην κλειδωμένη πόρτα των ναών και των μοναστηριών. Είναι αναγκαίο να τους προσφέρεται αναψυχή σε συνδυασμό με γνώση για τα μνημεία και την αξία τους, αναψυχή που να συνάδει βέβαια με το χαρακτήρα τους".
"Τα μνημεία δεν στερεώνονται / αναστηλώνονται / αναδεικνύονται για να μείνουν κενά κελύφη, περιχαρακωμένα, απρόσιτα στους πολίτες. Πρέπει να είναι ανοιχτά στο διεθνές κοινό, με λειτουργίες και χρήσεις ανάλογες με αυτές που είχαν στο παρελθόν. Πρέπει να βιώσουν μια δεύτερη ζωή, ει δυνατόν αιώνια" πίστευε ο Θέμελης γράφοντας ότι "Η κοινωνικοποίηση των αρχαίων μνημείων, το άνοιγμά τους στη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία, η συνύπαρξη στον ίδιο χώρο αρχαίων και σύγχρονων έργων τέχνης αποτελεί τεράστιο βήμα προόδου. (...) Οι πέτρες των μνημείων δεν είναι βουβές: μιλούν σε όσους τις πλησιάζουν με αγάπη και κατανόηση και τους αποκαλύπτουν το παρελθόν και τα μυστικά τους, όπως οι απωθημένες μνήμες της ψυχής ανεβαίνουν στην επιφάνεια με τη βοήθεια των ψυχαναλυτών".
Το Μέγαρο στην Αρχαία Μεσσήνη: μια αρχή που θα έχει συνέχεια
Με δείπνο σε μισελινάτο εστιατόριο παρομοίασε την εμπειρία του κονσέρτου μια φίλη κάνοντας με να σκεφτώ ότι το όραμά του Θέμελη για έναν αρχαιολογικό χώρο ανοιχτό στον κόσμο και στις πολιτιστικές εκδηλώσεις πραγματώνει μεταξύ άλλων τον εκδημοκρατισμό μιας υψηλής ποιότητας πολιτιστικής εμπειρίας και αξίζει να βρει συνέχεια, πάντα με σεβασμό στην ταυτότητα του χώρου και ήπια λογική. Κάτι το οποίο φαίνεται να έχει ήδη μπει στα σκαριά, αφού όπως μας είπε ο πρόεδρος του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών Νίκος Ε. Πιμπλής μετά το πέρας της εκδήλωσης, υπάρχει η διάθεση για μια πιο διαρκή παρουσία του Μεγάρου στην Αρχαία Μεσσήνη, λειτουργώντας ως ένα είδος γέφυρας με τους τοπικούς φορείς και συμβάλλοντας έτσι ώστε να μείνει ζωντανός ο χώρος. "Δεν είμαστε έτοιμοι για ένα φεστιβαλ αλλά ίσως για ένα τριήμερο εκδηλώσεων. Ο Καβάκος που του το είπαμε ενθουσιάστηκε και ψάχνει ήδη ημερομηνίες!" μας είπε χαρακτηριστικά, ενώ άφησε ανοιχτό το ενδεχόμενο και για την αξιοποίηση μεγαλύτερης χωρητικότητας σημείων του αρχαιολογικού χώρου όπως το θέατρο αλλά και το στάδιο, για αλλού βεληνεκούς, βέβαια, γεγονότα.
Ο Λεωνίδας Καβάκος και η Αρχαία Μεσσήνη
Μιλώντας με τον Λεωνίδα Καβάκο μια μέρα πριν τη συναυλία, μας αποκάλυψε ότι η γνωριμία του με τον Πέτρο Θέμελη και η πρόταση του εκλιπόντος αρχαιολόγου που συνέδεσε τη ζωή του με την Αρχαία Μεσσήνη και έχει ταφεί εντός του αρχαιολογικού χώρου, να κάνει μια συναυλία εκεί ξεκίνησε εδώ και χρόνια. Στην πρώτη τους βόλτα εκεί ο Καβάκος έμεινε εντυπωσιασμένος από τον χώρο και τη δουλειά που είχε γίνει, ένιωσε ότι περπατάει σε μια ζωντανή πόλη, όπου υπήρχαν δραστηριότητες όπου κι αν κοιτούσες. Θεώρησε, λοιπόν, ότι αντί για μια συναυλία θα έπρεπε να σχεδιαστεί κάτι πιο ξεχωριστό, ένα φεστιβάλ ίσως, μια συζήτηση που συνεχίστηκε και εξελίχθηκε σε μια φιλία με τον αρχαιολόγο, στον οποίο και αφιέρωσε το συγκεκριμένο κονσέρτο, το οποίο δεν πρόλαβε, αλλά και την άρια από την τρίτη σουίτα του Μπαχ, ένα από τα "δώρα" που μας επιφύλασσαν τα ανκόρ, όταν πήρε τον λόγο μετά το βασικό μέρος της συναυλίας και αναφέροντας ότι ελπίζει να την ακούει από όπου είναι.
Η πρόσκληση του Μεγάρου στον Καβάκο ήρθε, όπως θα μας διηγηθεί ο Νίκος Πιμπλής όταν ακυρώθηκαν τα σχέδια για μια συναυλία της Ορχήστρας του Φλωρεντινού Μουσικού Μαΐου στο θέατρο, με τον διεθνή μετρ του βιολιού να βρίσκει μετά δυσκολίας μια κενή ημερομηνία στην ηλεκτρονική ατζέντα του για τα μέσα Ιουλίου, η οποία στη συνέχεια μπόρεσε να μετακινεί με δυσκολία κατά μια μέρα επειδή συνέπιπτε, όπως αποδείχθηκε στην πορεία, με την πρεμιέρα του Φεστιβάλ Χορού Καλαμάτας. Και από τις δύο πλευρές υπήρχε μεγάλη θέληση, όπως ανέφεραν αμφότεροι, να λυθούν οι δυσκολίες και να γίνει πράξη η απαιτητική και κοστοβόρα εκδήλωση (με τη χορηγία του Ιδρύματος Γεωργίου και Βικτωρίας Καρέλια και με την υποστήριξη του Ιδρύματος Φ. Κωστοπούλου και με τη συνεργασία του Διάζωμα) και το αποτέλεσμα τους δικαίωσε.
Apollωn Ensemble: ένα "καλλιτεχνικό παιδί" αλλά και μια αμφίδρομη σχέση με ωραία χημεία
Ο Καβάκος σκέφτηκε ότι θα ήταν πάρα πολύ ωραίο για τη συναυλία αυτή να είναι μαζί με εκλεκτούς Έλληνες συναδέλφους, ορισμένους από τους οποίους τους γνώριζε από μικρά παιδιά και άλλους στην πορεία αλλά που όλους τους θεωρεί εξαιρετικούς μουσικούς και εξαιρετικούς ανθρώπους και τον ενέπνευσαν να φτιάξουν το Apollωn Ensemble, το οποίο θεωρεί καλλιτεχνικό του παιδί. Τόσο ο ίδιος όσο και οι μουσικοί, μας μίλησαν για τη μεταξύ τους χημεία, το πόσο ωραία περνάνε μαζί και τη διάθεσή τους να συνεχιστεί αυτή η συνεύρεση, χωρίς φυσικά να παραλείψουν να μιλήσουν για τα όσα διδάσκονται από τον Καβάκο - δάσκαλο και συνεργάτη ταυτόχρονα-, αν και ο ίδιος επέμεινε να μην μιλάνε γι αυτόν!
Η συμμετρία του Μπαχ και τα αρχαία μνημεία
"Η μουσική του Μπαχ είναι πάρα πολύ κοντά στο πνεύμα των μεγάλων αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, δηλαδή, είναι μια μουσική δομημένη, σχεδόν όσο τέλεια είναι ένα αρχαίο ελληνικό θέατρο". Λεωνίδας Καβάκος
Πώς όμως κατέληξαν στον Μπαχ για την πρώτη τους αυτή συναυλία στην Ελλάδα; Όπως μας είπε ο Καβάκος παρότι πέρασαν από το μυαλό τους και κάποιες πιο ποιμενικές επιλογές λόγω της τοποθεσίας δίπλα στη φύση κατέληξαν στον Μπαχ γιατί η "μουσική του συνδυάζει τον αυθορμητισμό της ελεύθερης έκφρασης μέσα από τον αυτοσχεδιασμό, με την απόλυτη μαθηματική κατανομή του υλικού το οποίο χρησιμοποιεί κάθε φορά και την οργάνωση του σε μία συμμετρία η οποία είναι εφάμιλλη των αρχαίων μνημείων. Η μουσική του Μπαχ είναι πάρα πολύ κοντά στο πνεύμα των μεγάλων αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, δηλαδή, είναι μια μουσική δομημένη, σχεδόν όσο τέλεια είναι ένα αρχαίο ελληνικό θέατρο. Επίσης είναι μια μουσική που παρόλο που γράφτηκε τον 18ο αιώνα έχει αγκαλιάσει, κατά την άποψη μου, όλους τους μεταγενέστερους τρόπους έκφρασης. Ήταν πραγματικά υπεράνθρωπο αυτό που έκανε τότε ο Μπαχ, αν αναλογιστούμε τον αριθμό των έργων που συνέθεσε. Ήταν ένας καλλιτέχνης που δεν είχε όρια.".
Οι παθογένειες που εγκλωβίζουν τους μουσικούς στην Ελλάδα και το μετέωρο στοίχημα του πολιτιστικού τουρισμού
Έχοντας όλοι ως βάση τους το εξωτερικό και ερχόμενοι στην Ελλάδα όσο συχνά μπορούν (ο Τιμόθεος Γαβριηλίδης-Πέτριν είναι και καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Νέων Καλλιτεχνών Σάμου, όπου φέτος θα εμφανιστεί και ο Καβάκος) μίλησαν για τις δυσκολίες του να είσαι μουσικός στη χώρα μας σήμερα και τις παθογένειες που αντί να βοηθούν τη νέα γενιά να ανοίξει τα φτερά της την εγκλωβίζουν, αρχής γενομένης από το ζήτημα της διαβάθμισης των πτυχίων, για το οποίο ο Καβάκος εξέφρασε την πίστη ότι η κυβέρνηση θα το λύσει, την κατάσταση των ωδείων (αναφέροντας χαρακτηριστικά το πώς έχει αφεθεί να ρημάξει το ιστορικό κτίριο του Ελληνικού Ωδείου στην οδό Φειδίου όπου είχε φοιτήσει η Μαρία Κάλλας, την αποκατάσταση του οποίου έχει αναγγείλει το Υπουργείο Πολιτισμού), τις αμοιβές που δεν μπορούν να συγκριθούν με αυτές αλλού στην Ευρώπη. Τόνισαν, όπως και ο Καβάκος, τη σημασία του να δημιουργηθεί ένα πιο σημαντικό, διεθνές φεστιβάλ κλασικής μουσικής σε αρχαιολογικό χώρο, ως μοχλός ανάπτυξης του κλάδου αλλά και του πολιτιστικού τουρισμού.
Ο Καβάκος μίλησε για την ανάγκη να δημιουργηθεί ένα δίκτυο πολιτισμού ανά την Ελλάδα, σε όλες τις μεγάλες πόλεις αντί να ερημώνουν οι χώροι που έχουν ήδη δημιουργηθεί στο παρελθόν, το πώς η Ελλάδα δυστυχώς δεν έχει επενδύσει σε τίποτα άλλο εκτός από τη θάλασσα και τον ήλιο και το έλλειμμα του πολιτιστικού τουρισμού αλλά και της εξαγωγής του αρχαίου δράματος. Ειδικότερα σε μια εποχή που είναι σημαντικό να ενισχυθεί η ανθρωποκεντρική παιδεία και ο πολιτισμός ενάντια στον κανιβαλισμό και την αναζωπύρωση των πολέμων που επικρατεί. Ως προς μελλοντικά σχέδια του συνόλου, σε ερώτηση αν είναι ανοιχτή στην προσθήκη νέων μελών αναφέρθηκε στον παρωχημένο νόμο της μονοθεσίας (μια ελληνική επινόηση που είχε να κάνει με τις συνθήκες που ίσχυαν άλλοτε) που απαγορεύει να συμμετέχουν μουσικοί από ορχήστρες σε σύνολα τα οποία είναι παραπάνω από 12 άτομα, ο οποίος πρέπει να καταργηθεί άμεσα γιατί όσο ισχύει οι επιφανείς μουσικοί δεν έχουν τη δυνατότητα να φτιάξουν κάτι πιο ευέλικτο από μια μεγάλη ορχήστρα. Έτσι, ή θα πάνε εκεί που τους πάει η μεγάλη ορχήστρα ή θα κάνουν ατομικό ρεσιτάλ. Θα ήθελε, όπως είπε "το Apollωn Ensemble να είναι ένα σύνολο το οποίο θα έχει την ευελιξία να προσκαλέσει περισσότερους μουσικούς έτσι ώστε να διευρύνει και το ρεπερτόριο του. Αυτή τη στιγμή, αν φέρουμε 4-5 πνευστά, έχουμε φτάσει ήδη στο όριο και δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα άλλο.".
