Μεγάλες ορχήστρες υπό αφόρητη ζέστη στο Ηρώδειο: Ρατλ και Ορχήστρα Δωματίου της Ευρώπης συναρπάζουν περισσότερο από Ρόουβαλι και Φιλαρμόνια

Μέσα στον Ιούνιο το Φεστιβάλ Αθηνών και το Ηρώδειο υποδέχθηκαν, υπό αφόρητη ζέστη, τις δύο σημαντικότερες ξένες ορχήστρες που κοσμούν το φετινό μουσικό του πρόγραμμα, την ορχήστρα "Φιλαρμόνια" του Λονδίνου και την (επίσης εδρεύουσα στο Λονδίνο) Ορχήστρα Δωματίου της Ευρώπης, αμφότερες παλιές -και τακτικές- γνώριμες του αθηναϊκού κοινού.

Στη φιλική αυτή αναμέτρηση ενώπιον ενός -παραδόξως (ή, μήπως όχι, λόγω των τσουχτερών τιμών των εισιτηρίων;)- συγκριτικά μικρότερου ακροατηρίου από αυτό που συνέρρευσε στις μέχρι τώρα -λίγες- φεστιβαλικές εκδηλώσεις κλασσικής μουσικής ήταν το δεύτερο σύνολο που ευχαρίστησε περισσότερο υπό τη διεύθυνση ενός από τους διαπρεπέστερους μαέστρους της εποχής μας, του Βρετανού σερ Σάιμον Ρατλ. Η Ορχήστρα Δωματίου της Ευρώπης (ΟΔΕ), η σημαντικότερη ίσως παγκοσμίως ορχήστρα δωματίου, εξακολουθεί να συναρπάζει σε κάθε της εμφάνιση. Ποιος ξεχνά τις θαυμάσιες πρόσφατες συναυλίες της στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών υπό τους Παππάνο και Κων/νο Καρύδη;

Η συναυλία του Ηρωδείου αποτέλεσε τον 5ο και τελευταίο σταθμό θερινής ευρωπαϊκής της περιοδείας με το ίδιο ακριβώς -εξαιρετικά ενδιαφέρον- πρόγραμμα. Τα ψαγμένα έργα (κατά βάση από την αστείρευτη κρήνη του κεντροευρωπαϊκού ρομαντισμού), η κλάση των συντελεστών, οι σε βάθος δουλεμένες ερμηνείες δικαιολόγησαν, εύλογα, την επιτυχία της.

Η βραδιά της 30/6 ξεκίνησε με το πανέμορφο "Σκέρτσο καπριτσιόζο" του Ντβόρζακ που έτυχε μιας άρτιας, δροσερής εκτέλεσης. Η -ίσως υπερβολικά αναλυτική- μουσική διεύθυνση ανέδειξε εξαιρετικά την πληθώρα μελωδικών, λαϊκής/φολκλορικής προέλευσης θεμάτων και τις εναλλαγές διαθέσεων που τόσο γοητεύουν στα έργα του Βοημού συνθέτη, όσο και κυρίως την αριστουργηματική αντίστιξη της γραφής. Το σβέλτων αντανακλαστικών σύνολο έπαιξε θαυμάσια, έστω και αν -και λόγω μεγέθους- δεν διέθετε τη μεστή ηχητική ταυτότητα που δικαιώνει στον ύψιστο βαθμό το σλαβικό ρεπερτόριο: τα μελωδικά, καλλιεργημένα έγχορδα, τα ποιητικά ξύλινα, τα αλάνθαστα χάλκινα πνευστά ανέδειξαν, πάντως, σε αγαστή συμπόρευση, τις φωνητικές ποιότητες και τον κυρίαρχο νοσταλγικό λυρισμό της παρτιτούρας.

Ακολούθησαν δύο κύκλοι τραγουδιών, τα "5 τραγούδια σε ποίηση Ρύκερτ" του Μάλερ και τα "5 Ουγγρικά δημοτικά τραγούδια" του Μπάρτοκ (στην ορχηστρική τους μεταγραφή) με σολίστ την Τσέχα μεσόφωνο -και σύζυγο του αρχιμουσικού- Μαγκνταλένα Κοζενά. Έστω και αν η φωνή της έχει πλέον κάπως αδειάσει στη χαμηλή περιοχή, η διάσημη τραγουδίστρια εξακολουθεί να διαθέτει τις περισσότερες από τις αναγκαίες για την σωστή ερμηνευτική προσέγγιση των έντεχνων τραγουδιών αρετές: την καθαρή άρθρωση του αδόμενου λόγου, τη θεατρικότητα της προσέγγισης, την αίσθηση του ύφους, τη μουσικότητα. Ήταν προφανές ότι οι συνθέσεις του Μπάρτοκ τής "ταίριαζαν" καλύτερα και το τραγούδι της ηχούσε με μεγαλύτερη εκφραστικότητα και λιγότερη επιτήδευση σε σχέση με αυτές του Μάλερ, όπου έλειψαν μια ικανότητα γλαφυρότερης αφήγησης, κυρίως όμως ένα πιο σκούρο τίμπρο. 

Από κει και πέρα, σε αμφότερους τους κύκλους εντυπωσίασε η τέχνη και η διαύγεια με την οποία ο Ρατλ φώτισε, σε βάθος λεπτομέρειας, τις διακριτών ποιοτήτων ενορχηστρώσεις, τη ρευστότητα εναλλαγής μεταξύ χαμηλόφωνης στοχαστικότητας και μεγαλύτερης εξωστρέφειας, που οριοθετούν κλίματα, διαθέσεις και συναισθήματα των έργων. Η ΟΔΕ τον ακολούθησε με θαυμαστή προσήλωση: στον Μάλερ εντυπωσίασε η διαφάνεια και ευγένεια ήχου των εγχόρδων όπως και οι κατά τόπους εξαίσιες σολιστικές παρεμβάσεις (πχ. χάλκινων πνευστών και άρπας στο "Um Mitternacht", αγγλικού κόρνου στο "Ich bin der Welt abhanden gekommen"), στον Μπάρτοκ η εκφραστικότητα των ξύλινων…

Τη βραδιά ολοκλήρωσε μία από κάθε άποψη υποδειγματική ερμηνεία της περίφημης 9ης Συμφωνίας του Σούμπερτ, εμβληματικού έργου της περιόδου μετάβασης από τον κλασικισμό στον πρώιμο ρομαντισμό! Από ένα ορχηστρικό σύνολο μεσαίου μεγέθους (περίπου 50 μουσικών) δεν ανέμενε κανείς τίποτε λιγότερο από μία απόλυτα κλασική, φωτεινή, πραγματικά "βιεννέζικη" ερμηνεία, που διέθετε όμως και το αναγκαίο βάρος! Η εξόχως αναλυτική, συνεχώς εμπροσθοβαρής μουσική διεύθυνση -από μνήμης- του Ρατλ είχε ως αποτέλεσμα μιαν αέρινη, αβίαστη, συνεκτικού ειρμού εκτύλιξη της συμφωνικής αφήγησης. Με απόλυτο σεβασμό στις αγωγικές ενδείξεις, ο 69χρονος αρχιμουσικός αξιοποίησε πολύ εύροες ταχύτητες, φροντισμένες δυναμικές (λεπταίσθητα κυμαινόμενες στις επαναλήψεις!), κυρίως όμως τον διαυγή ήχο των εγχόρδων που συνοδεύθηκε συχνά από το αναγκαίο καντάμπιλε (π.χ. των βιολοντσέλων στο scherzo), τους ωραίους διαλόγους τους με τα ξύλινα, και δη το απαστράπτον όμποε του Φιλίπ Τοντρ (πχ. στα δύο πρώτα andante και το φινάλε), τα πολύ καλά χάλκινα (φερέγγυα κόρνα). Η καθαρότητα ανάδειξης των θεμάτων του πρώτου μέρους, η ανάλαφρης επισημότητας ανέλιξη του scherzo, η νηφάλια αισιοδοξία του φινάλε συνέβαλαν σε μια άκρως ενδιαφέρουσα ανάγνωση της επονομαζόμενης "Μεγάλης" Συμφωνίας, που έσφυζε από ζωντάνια και ωστικό παλμό, ανέδειξε ανάγλυφα το περιεχόμενο της σύνθεσης και πιστοποίησε το κύρος αλλά και την ώσμωση μεταξύ των συντελεστών, που έκαναν πραγματικά ...μουσική δωματίου!

Η επιτυχία της συναυλίας ώφειλε, πάντως, αρκετά και στην ηχητικά "στερεοφωνική" σκηνική τοποθέτηση των εγχόρδων (α' και β' βιολιά τέθηκαν στα άκρα, εκατέρωθεν των χαμηλών ομολόγων τους) και στην πιο δροσερή ατμόσφαιρα που είχε εκείνο το βράδυ στο Ηρώδειο, που επέτρεπαν να γίνονται ευκολότερα αντιληπτές οι πολλές ερμηνευτικές εκλεπτύνσεις.

Λίγες μέρες νωρίτερα (18/6), πολύ καλές αλλά όχι εξίσου δυνατές εντυπώσεις άφησε η συναυλία που έδωσε στο Ηρώδειο η ιστορική λονδρέζικη ορχήστρα "Φιλαρμόνια" υπό τον καλλιτεχνικό της διευθυντή Φινλανδό αρχιμουσικό Σάντου-Ματίας Ρόουβαλι. 

Ήταν η πολύ μεγάλη ζέστη και υγρασία που άμβλυνε, στη δεδομένη ξηρή ακουστική του ρωμαϊκού κοίλου, τον αντίκτυπο της -οπωσδήποτε επιτυχημένης- εμφάνισης των Βρετανών μουσικών σε ένα πρόγραμμα με έργα Ρώσων συνθετών ιδιαίτερων και διαφορετικών απαιτήσεων. Σε όσα εξ αυτών (όπως το πρώτο και το τελευταίο) διαδραμάτιζε καθοριστικό ρόλο ο πλούτος των ηχοχρωμάτων, η ένταση και το πάθος του παιξίματος, το αποτέλεσμα δημιούργησε επιφυλάξεις.

Η συναυλία ξεκίνησε με μία προσεγμένη από πλευράς άρθρωσης, ρυθμού και δυναμικών απόδοση της διάσημης και άκρως δεξιοτεχνικής εισαγωγής στην όπερα "Ρουσλάνος και Λιουντμίλα" του Γκλίνκα. Παρά το ακριβές παίξιμο εγχόρδων και χάλκινων πνευστών (αλλά και λιγότερο εμπνευσμένες συνεισφορές των ξύλινων), η εκτέλεση δεν επέτρεψε την πλήρη δικαίωση των διάχυτων αναφορών στο ιταλικό μπελ-κάντο αλλά και των πιο "ρουστίκ" εθνικοσχολικών τόνων.

Αντίστοιχα ίσχυσαν και για το βασικό έργο της βραδιάς, την αειθαλούς δημοφιλίας 5η Συμφωνία του Τσαϊκόφσκι, η δεδομένης ποιότητας εκτέλεση της οποίας θα μπορούσε να αποτιμηθεί δικαιότερα σε κλειστό χώρο. Ήταν, πάντως, συνεπής στο σύγχρονο ερμηνευτικό στίγμα της νεώτερης γενιάς αρχιμουσικών, που εστιάζουν στην αντικειμενικότητα και τη συναισθηματική αποστασιοποίηση, αρνούμενοι την προσφυγή στο ορχηστρικό ρουμπάτο. Ο 39χρονος Ρόουβαλι πρόβαλε μεν με συνέπεια την ανήσυχη δραματουργία του έργου, μέσα από έντονη ανάδειξη διαθέσεων και αντιθέσεων (ειδικά στο εναρκτήριο και το καταληκτικό μέρος, που δόθηκαν με τη δέουσα ένταση), εύροα τέμπι, καλές διακυμάνσεις δυναμικής και επαρκή αφηγηματική ρευστότητα, χωρίς όμως να καταφέρει να επικοινωνήσει την -τόσο κρίσιμη εν προκειμένω- αίσθηση του γνήσιου ρομαντικού πάθους (πχ. το πολύ γρήγορο βαλς του τρίτου μέρους ήχησε ελάχιστα αισθησιακό), την αίσθηση του "fatum" και του δραματικού επείγοντος. Το σφιχτοδεμένα εστιασμένο, με σαφείς ποιότητες καντάμπιλε παίξιμο των εγχόρδων, οι καλλιεπείς, στοχαστικές παρεμβάσεις των ξύλινων και οι συχνά αλλά όχι πάντοτε λαμπρές συνεισφορές των -έστω μη ηχητικά "ιδιωματικών"- χάλκινων πνευστών (ιδίως στο δεύτερο μέρος) οριοθέτησαν μία ερμηνεία που ξεχώρισε περισσότερο για την αμεσότητα παρά για τη γενναιοδωρία του συναισθήματος! 

Αντιθέτως, θαυμάσια ήχησε, εμβόλιμα, η ερμηνεία του σπάνια παιζόμενου "Κοντσέρτου για βιολί" του Στραβίνσκυ με σολίστ την γεννημένη στην Μολδαβία (αλλά πλέον και υπήκοο Αυστρίας και Ελβετίας) Πατρίτσια Κοπατσίνσκαγια. Παρότι το συγκεκριμένο έργο δεν δικαιώνεται εύκολα σε ανοιχτό χώρο, η άχαρη ακουστική εν προκειμένω μάλλον υποστήριξε την όλη ερμηνεία. Παίζοντας ξυπόλυτη και με τη γνωστή εξωστρεφή, σχεδόν θεατρική σωματική στάση, η εκλεκτή βιολίστρια φώτισε, με την ανεπίληπτη τεχνική και την στέρεη αντίληψη των ιδιαιτεροτήτων της γραφής, κάθε γωνιά της νεοκλασικής σύνθεσης, από τις ειρωνικές/σκωπτικές ακραίες παραγράφους μέχρι τα ενδιάμεσα πικρού λυρισμού κεντρικά μέρη (τις δύο "Άριες") με τις σαφείς αναφορές στο μπαρόκ.

Σε ένα έργο με ιδιότυπη αντίληψη του λυρισμού και της εκφραστικότητας, που δεν αφήνει ουσιαστικές ελευθερίες για τον σολίστ, το παίξιμό της συνδύασε νεύρο και αιχμές με ηχοχρωματική διαύγεια (τι αρμονικές στο τρίτο μέρος!) και λεπτότητα φραστικής, βρίσκοντας ισόκυρο συμπαραστάτη στην ακριβέστατη, νευρώδη και συναισθηματικά εξίσου αποστασιοποιημένη ορχηστρική συνοδεία με ποιότητες μουσικής δωματίου που διέπλασε ο Ρόουβαλι. 

Εκτός προγράμματος η 47χρονη Κοπατσίνσκαγια ερμήνευσε -με την σύμπραξη του εξάρχοντα της ορχήστρας- μία καντέντσα που έγραψε η ίδια για το συγκεκριμένο κοντσέρτο, αναπληρώνοντας την σχετική …παράλειψη του Στραβίνσκυ, ο οποίος απεχθανόταν -κατά δήλωσή της- την κενή νοήματος δεξιοτεχνία.

Όπως αναμενόταν, οι όλες συνθήκες ανέδειξαν το ακόμη πιο αιχμηρό και σβέλτο ορχηστρικό παίξιμο στο μοναδικό ανκόρ, τον σύντομο, γκροτέσκο χορό (γκαλόπ) από την μάλλον άγνωστη οπερέτα "Μόσχα, Τσερυομούσκι" του Σοστακόβιτς, με την οποία Φιλαρμόνια και Ρόουβαλι αποχαιρέτησαν το και πάλι ενθουσιώδες -όσο και εξαιρετικά θορυβώδες- "αθηναϊκό" κοινό…

Αν η διαρκής, αφόρητη ζέστη του Ιουνίου αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα που επηρέασε τις εκδηλώσεις κλασικής μουσικής του Φεστιβάλ Αθηνών, η έντονη βροχόπτωση της 4/7 οδήγησε στην ακύρωση της συναυλίας της Φιλαρμονικής Ορχήστρας του Γκρατς υπό τον Βασίλη Χριστόπουλο. Ίσως το Φεστιβάλ να έπρεπε να επανεξετάσει το ενδεχόμενο φιλοξενίας των συμφωνικών -και όχι μόνο- εκδηλώσεων σε κλειστούς χώρους, όπως είχε επιχειρηθεί -με επιτυχία- επί θητείας Γιώργου Λούκου…

Λεζάντα κεντρικής φωτογραφίας: H Τσέχα μεσόφωνος Μαγκνταλένα Κοζενά ερμηνεύει τραγούδια των Μάλερ και Μπάρτοκ κατά τη διάρκεια συναυλίας της Ορχήστρας Δωματίου της Ευρώπης υπό τον σερ Σάιμον Ρατλ στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών (Ηρώδειο, 30/6)