Με τρία σημαντικά γεγονότα (μία οπερατική παραγωγή, ένα γκαλά όπερας και ένα ντοκιμαντέρ) ολοκληρώθηκαν τα αφιερώματα μειζόνων μουσικών θεσμών μας (Εθνική Λυρική Σκηνή, Μέγαρα Μουσικής Αθηνών και Θεσσαλονίκης) στην Μαρία Κάλλας, με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη γέννησή της το 2023, που μας αποχαιρετά σε λίγες μέρες.
Μεταξύ 8 και 10 Δεκεμβρίου το Μέγαρο Μουσικής της Θεσσαλονίκης πρότεινε 3 παραστάσεις της όπερας του Γκάσπαρε Σποντίνι "Η Εστιάδα", η σύγχρονη αναβίωση της οποίας (1954) είναι συνδεδεμένη με την Κάλλας και την περίφημη παραγωγή του Βισκόντι στην Σκάλα του Μιλάνου. Η εμβληματική της περιόδου του κλασικισμού "λυρική τραγωδία" (1807) προαναγγέλλει σε διάφορα σημεία τη ρομαντική grand opéra του 19ου αιώνα, καθώς στην εποχή της αποτέλεσε το μεγαλύτερο μουσικό και σκηνικό υπερθέαμα λόγω των πρωτοπόρων χορευτικών αλλά και καινοτομιών, όπως ειδικά οπτικά και ηχητικά εφέ. Εν προκειμένω ακούσθηκε όχι στην πρωτότυπη γαλλική εκδοχή (που ηχογραφήθηκε πρόσφατα), αλλά στην ιταλική της μετάφραση και με μεγάλες περικοπές ιδίως της μουσικής για μπαλέτο.
Η παραγωγή στη συμπρωτεύουσα αποτέλεσε προϊόν συνεργασίας με το "Teatro Grattacielo" της Νέας Υόρκης, όπου το έργο είχε πρωτοπαρουσιασθεί τον Οκτώβρη, σε σκηνοθεσία του Ελληνοαμερικανού καλλιτεχνικού του διευθυντή (και γνωστού πρώην βαρύτονου) Στέφανου Κορωναίου. Δόθηκε δε με διανομή διακεκριμένων ξένων και Ελλήνων μονωδών (διπλή στους πρωταγωνιστικούς ρόλους), σε μουσική διεύθυνση του Γάλλου αρχιμουσικού Φιλίπ Φορζέ και με τη σύμπραξη της Συμφωνικής Ορχήστρας του Δήμου Θεσσαλονίκης και της Μικτής Χορωδίας Θεσσαλονίκης.
Ο Κορωναίος αντιμετώπισε ως ένα περίτεχνο παιχνίδι συμβόλων την ιστορία της Τζούλιας, ιέρειας στο ναό της θεάς Εστίας, που βασανίζεται ανάμεσα στα θρησκευτικά της καθήκοντα και την αγάπη της για τον Ρωμαίο στρατηγό Λικίνιο, τη σύγκρουση δηλ. των ανθρώπινων διλημμάτων μ’ένα σύστημα εξουσίας και τις ιεραρχίες του. Η οπτικοποίηση υπήρξε λιτή, πλην απόλυτα ευανάγνωστη, συνδύασε δε την πλήρη απουσία σκηνικών και αρχαιοπρεπή κοστούμια (Λυδία Βενιέρη) με ένα σύγχρονο εικαστικό βλέμμα, κράμα βιντεοπροβολών (σχεδιασμός: Λυδία Βενιέρη / projectionist & video mapping: Χαρά Σπαθή) και παιχνιδιών με έντονους φωτισμούς neon (Δημήτρης Κουτάς) α-λα-Μπομπ Ουίλσον, οι οποίοι υπαγόρευαν σκηνικούς και ψυχολογικούς τόπους. Η κίνηση των συντελεστών (Κώστας Καφαντάρης) υπήρξε απολύτως συμβατική, συνοδευόμενη πάντως από την πιο στυλιζαρισμένη κινησιολογία ενός ζεύγους χορευτριών (ιερειών), οι οποίες πλαισίωναν συστηματικά τους πρωταγωνιστές επί σκηνής.
Το ακρόαμα υπήρξε πολύ πιο επιτυχημένο, ιδίως από πλευράς τραγουδιού. Η διανομή ευτύχησε να διαθέτει δύο πολύ αξιόλογα ζεύγη πρωταγωνιστών και δη ένα συναρπαστικό πρώτο (8/12), που αποτέλεσαν η υψίφωνος Αλεξία Βουλγαρίδου (Τζούλια) και ο διάσημος Αργεντινός τενόρος Μαρσέλο Άλβαρες (Λικίνιος). Με ισχυρά όσο και φωτεινά τίμπρα, μεγάλη δύναμη δραματικής εξαγγελίας και λαγαρή άρθρωση του αδόμενου λόγου, οι δύο εκλεκτοί μονωδοί δικαίωσαν πλήρως το ιδιαίτερο, κλασι(κιστι)κό ύφος της γραφής (με εκτενείς απαγγελλόμενους μονολόγους και σύντομες άριες), ενώ υπήρξαν και δραματικά πειστικοί λόγω της μεγάλης σκηνικής τους εμπειρίας.
Λιγότερο ταιριαστό πρόβαλε το ζευγάρι της δεύτερης διανομής (9/12), που αποτέλεσαν η Αφροαμερικανίδα υψίφωνος Ίντρα Τόμας (που ερμήνευσε το ρόλο στο νεοϋορκέζικο ανέβασμα) και ο γνωστός Ισπανός τενόρος Χοσέ Μπρος. Το καλλιεπές τραγούδι και η -προορισμένη για ρομαντικό μπελ-κάντο- ελαφριά και ευέλικτη φωνή του Μπρος χάρισε ενδιαφέρουσα αντίστιξη με το πιο χειμαρρώδες, ορμητικό τραγούδι του Άλβαρες, αλλά "έδεσε" οριακά με το παχύ ηχόχρωμα της παρτενέρ του. Λιγότερο εκφραστική από την Βουλγαρίδου, με θολή εκφορά της ιταλικής γλώσσας και βαριά σκηνική παρουσία, η Τόμας δεν διέθετε ούτε σκηνική χημεία με τον βραχύσωμο Μπρος. Στους λοιπούς ρόλους ευχαρίστησαν ιδιαίτερα Ιταλοί μονωδοί: η μεσόφωνος Μαρίνα Κομπαράτο, υφολογικά καλλιεπής Πρωθιέρεια των Εστιάδων, ο βαρύτονος Ντέβιντ Τσεκκόνι, καλοτραγουδισμένος Τσίνα και κυρίως ο μπάσος Μάρκο Σπόττι, επιβλητικός Αρχιερέας (στην παράσταση της 9/12). Λόγω ασθενείας του τελευταίου στην πρεμιέρα τον αντικατέστησε ο Ιταλός μπασοβαρύτονος Τζανλούκα Μαργκέρι, ο οποίος, όμως, ήχησε φωνητικά επαρκέστερος για το ρόλο του Αρχηγού των Μάντεων (που ερμήνευσε στις 9/12). Καλός ήταν ο Ύπατος του βαρύτονου Αλεξάνδρου Δελιαλή, που κάλυψε στην πρεμιέρα και το ρόλο του Αρχηγού των Μάντεων.
Παρότι ο Φορζέ δίδαξε εξαιρετικά την απαιτητική, γεμάτη ορχηστρικές και αρμονικές καινοτομίες παρτιτούρα, η λιγότερο έμπειρη οπερατικά Συμφωνική Ορχήστρα του Δήμου Θεσσαλονίκης την απέδωσε απλώς αξιοπρεπώς, ευρισκόμενη συχνά στα όρια των δυνατοτήτων της. Αξιοπρεπής μουσικοδραματικά υπήρξε και η απόδοση της Μικτής Χορωδίας Θεσσαλονίκης (διδασκαλία: Μαίρη Κωνσταντινίδου). Πάντως, αμφότερα τα σύνολα βελτίωσαν την απόδοσή τους στη δεύτερη παράσταση.
Παρά τις όποιες επιφυλάξεις, μόνο έπαινοι πρέπουν στο Μέγαρο της Θεσσαλονίκης για την τολμηρή απόφαση ανεβάσματος -για πρώτη, άραγε, φορά στην Ελλάδα; -ενός έργου τόσο απαιτητικού αλλά και στενά συνδεδεμένου με την Κάλλας…
Στις 3/12 το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών διοργάνωσε ακόμα ένα γκαλά όπερας "Αφιέρωμα στην Μαρία Κάλλας" με διάσημους διεθνώς τραγουδιστές, γνωστούς στο αθηναϊκό κοινό. Αν η Αλβανίδα υψίφωνος Ερμονέλα Γιάχο είχε εμφανισθεί πρόσφατα (2020) και εντυπωσιάσει ως Μαντάμα Μπαττερφλάι στην Εθνική Λυρική Σκηνή, λίγοι ίσως θυμούνται ότι ο Αμερικανός τενόρος Τσαρλς Καστρονόβο είχε εμφανισθεί στο ξεκίνημα της καριέρας του (το 2004) ως Αλφρέντο σε "Τραβιάτα" του Μεγάρου. Τους συνόδευσε η Φιλαρμόνια Ορχήστρα Αθηνών υπό τον αρχιμουσικό Λουκά Καρυτινό.
Όπως και στο προηγούμενο αντίστοιχο γκαλά (των Στίχινα/Πλατανιά), το πρόγραμμα που προσφέρθηκε δεν ήταν απόλυτα αντιπροσωπευτικό της Ελληνίδας ντίβας, στο βαθμό που ελάχιστα αποσπάσματά του είχε ερμηνεύσει επί σκηνής ή σε στούντιο ηχογραφήσεων. Την αδυναμία αυτή αναπλήρωσε, ευτυχώς, το κύρος των τραγουδιστών και η σχετική σπανιότητα του ρεπερτορίου.
Γιάχο και Καστρονόβο αποτελούν δύο ειδικές περιπτώσεις λυρικών τραγουδιστών. Η πρώτη διακρίνεται για μία φωνή κάπως θαμπού ηχοχρώματος, όχι ιδιαίτερα μεγάλης έκτασης και με σχετικά αδύναμη χαμηλή περιοχή, αλλά με τεράστια ευχέρεια σε ψηλές νότες και πιάνι, όπως -και κυρίως- για ένα τραγούδι μοναδικής συναισθηματικής αμεσότητας, που ταιριάζει γάντι στο ρεπερτόριο του βερισμού. Ο δεύτερος, ένας πραγματικός τενόρος σπίντο, για μια φωνή ιδιαίτερη, με σκοτεινό ηχόχρωμα (αρκετά εγγύ σ’αυτό ενός βαρυτόνου), πολύ θερμή χαμηλή αλλά και πιο στενή ψηλή περιοχή.
Στο πρώτο μέρος του ρεσιτάλ, που ήταν αφιερωμένο στην γαλλική όπερα, ο Καστρονόβο κέρδισε τις εντυπώσεις λόγω της καλύτερης άρθρωσης της γαλλικής γλώσσας και της μεγαλύτερης εξοικείωσης με το συγκεκριμένο ρεπερτόριο. Περισσότερο ευχαρίστησε στην άρια του Μυλιό από την Γ’ πράξη της σπάνια παιζόμενης όπερας του Λαλό "Ο βασιλιάς του Υς" παρά στην άρια του Ντε Γκριέ από την Γ’ πράξη της όπερας του Μασνέ "Μανόν", που βοούσε για μεγαλύτερη ευαισθησία. Αυτήν και αιθέρια πιάνι επιστράτευσε η Γιάχο για να αποδώσει τόσο την άρια από την Γ’ πράξη της όπερας "Λουίζα" του Γκυστάβ Σαρπαντιέ όσο και την μεγάλη άρια "του καθρέφτη" της Θαΐδας από την Β’ πράξη της ομώνυμης όπερας του Μασνέ, μολονότι η νοηματοδότηση του αδόμενου κειμένου υπήρξε ανεπαρκής.
Η δεδομένη οπερατική εμπειρία και η σκηνική χημεία των δύο τραγουδιστών (σημειωτέον ότι το συγκεκριμένο ρεσιτάλ δόθηκε στο πλαίσιο ευρύτερης ευρωπαϊκής περιοδείας) συνέβαλε στη μουσικοδραματικά επιτυχημένη και κυρίως εκφραστική απόδοση του ντουέτου Μανόν-Ντε Γκριέ από την Γ’ πράξη της "Μανόν", με το οποίο ολοκληρώθηκε το πρώτο μέρος της βραδιάς.
Η συνέχεια με βεριστικό ρεπερτόριο υπήρξε περισσότερο εντυπωσιακή. Ο Καστρονόβο ενθουσίασε με την γεμάτη πάθος απόδοση της άριας του Τουρίντου από την "Καβαλλερία Ρουστικάνα" του Μασκάνι και την συγκινητική ερμηνεία του "θρήνου" του Φεντερίκο από την Β’ πράξη της όπερας "Αρλεζιάνα" του Τσιλέα. Εξίσου συγκινητική ήταν η Γιάχο στην άρια της Αντριάνας Λεκουβρέρ από την Α’ πράξη της ομώνυμης όπερας του Τσιλέα και στην περίφημη άρια της Βαλλύ από την Α’ πράξη της ομώνυμης όπερας του Καταλάνι, παρά την οριακή ανταπόκριση στις φωνητικές προκλήσεις του συγκεκριμένου ρόλου. Την αναμφισβήτητα κορυφαία στιγμή του ρεσιτάλ αποτέλεσε το …φινάλε του, που κάλυψε ολόκληρο το ερωτικό ντουέτο Τσο-Τσο-Σαν και Πίνκερτον από την Α’ πράξη της "Μαντάμα Μπαττερφλάι" του Πουτσίνι, στο οποίο ευχαρίστησε η εντελής μελωδικά ώσμωση των φωνών και η ταιριαστή υπόκριση.
Ο Καρυτινός παρέσχε σε αμφότερους θαυμάσια υποστηρικτική ορχηστρική συνοδεία, ενώ εκμαίευσε από μια Φιλαρμόνια σε καλή -πλην κόρνων- φόρμα προσεγμένο παίξιμο τόσο σε δύο πρελούδια από την "Κάρμεν" του Μπιζέ (ωραία σόλι φλάουτου της Δώρας Ιορδανίδου) όσο και στα χιλιοπαιγμένα, δημοφιλή ιντερμέδια από την "Καβαλλερία Ρουστικάνα" και την πουτσίνεια "Μανόν Λεσκώ". Ιδιαιτέρως άξιο αναφοράς ήταν το ορθοτονικά ανεπίληπτο σόλο του εξάρχοντα βιολιστή της Γιαροσλάβ Τοκάρεφ στην άρια από την "Αντριάνα Λεκουβρέρ".
Στις ενθουσιώδεις επευφημίες του κοινού της "Αίθουσας Χρήστος Λαμπράκης" οι δύο καλλιτέχνες επέμειναν -σωστά- στον Πουτσίνι, αποδίδοντας δύο διάσημες άριες ("E lucevan le stelle" και "Vissi d’arte") από την "Τόσκα" αλλά και το ντουέτο "O soave fanciulla" από την Α’ πράξη της "Μποέμ".
Την προηγουμένη (2/12) προβλήθηκε στην "Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος" της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο ΚΠΙΣΝ ένα πολύ ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ του Βασίλη Λούρα, καλλιτεχνικού συμβούλου προγραμματισμού και επικοινωνίας της ΕΛΣ, με τίτλο "Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία – Tα άγνωστα ελληνικά χρόνια της Κάλλας". Ο Λούρας είχε την ιδέα, επιμελήθηκε της έρευνας και του σεναρίου, ενώ συνυπέγραψε με τον Μιχάλη Ασθενίδη τη σκηνοθεσία. Επιστημονικοί σύμβουλοι αυτής της συμπαραγωγής της Λυρικής με την Escape ήσαν οι Άρης Χριστοφέλλης και Σοφία Κομποτιάτη, παραγωγός η Στέλλα Αγγελέτου.
Το διάρκειας 105 λεπτών ντοκιμαντέρ επιχειρεί να φωτίσει την περίοδο της προσωπικής και καλλιτεχνικής ενηλικίωσης της νεαρής Κάλλας (τότε Καλογεροπούλου) κατά την οκταετία 1937-1945 που έζησε στην Αθήνα (ήδη τεκμηριωμένη διεξοδικά στο σημαντικό βιβλίο του Νίκου Πετσάλη-Διομήδη), καθώς και τα χρόνια μετά το 1957, όταν η παγκόσμια πλέον ντίβα επανασυνδέεται με την Ελλάδα.
Αυτό το ομιχλώδες πλην εξαιρετικά πολύτιμο για τη ζωή και την καριέρα της "Divina" κεφάλαιο εξιστορήθηκε εν προκειμένω με κινηματογραφικούς όρους. Αξιοποιήθηκε προς τούτο με σπάνια οικονομία ένα πολύτιμο υλικό: τοπόσημα της Αθήνας (θαυμάσιες νυχτερινές λήψεις!) συνδεδεμένα με τη ζωή, τις σπουδές και την καριέρα της, -όχι πάντοτε χρειαζούμενες- συνεντεύξεις με σειρά προσώπων (αλλά και σπάνια οπτικοακουστικά τεκμήρια -μη ζώντων σήμερα- συνεντευξιαζόμενων από τον Πετσάλη-Διομήδη, που παραχώρησε η οικογένειά του), animation αλλά και συναρμογή με κρίσιμα αποσπάσματα από ήδη διαθέσιμο διεθνώς οπτικοακουστικό υλικό σε σχέση με την περίοδο αυτή.
Το ντοκιμαντέρ υπήρξε υποδειγματικό από πλευράς αφήγησης, καθώς έδωσε διακριτικά αλλά με σαφήνεια όλο το πλέγμα σχέσεων μέσα στο οποίο ενηλικιώθηκε η Κάλλας εκείνη την -σε μεγάλο βαθμό (εμφυλιο)πολεμική- περίοδο: τις δύσκολες σχέσεις με τη μητέρα και τους συναδέλφους της, τον θαυμασμό και τον φθόνο που προκάλεσε, τις κακοποιητικές συμπεριφορές, την ήδη από τότε διαμορφούμενη λειτουργία των πολιτιστικών θεσμών μέσω των προσώπων που τα διοικούν. Ταυτόχρονα υπενθύμισε τη δύναμη του ταλέντου, της μελέτης, του σθένους, της επιμονής, της προσωπικότητάς της.
Μείζονα προσφορά του αποτέλεσε η αποκάλυψη για πρώτη φορά δύο σημαντικών τεκμηρίων. Το πρώτο (εικόνα/ήχος) αφορούσε την γνωστή ερμηνεία της άριας της Σαντούτσας (από την "Καβαλλερία Ρουστικάνα") στο πλαίσιο των "Γιορτών Λόγου και Τέχνης" της Λευκάδας το 1964, υπό την πιανιστική συνοδεία του -τότε 19χρονου- Κυριάκου Σφέτσα. Το δεύτερο αποτέλεσε το αποκατεστημένο απόσπασμα ηχογράφησης σε μαγνητοταινία μελέτης που έκανε στην άρια "Madre pietosa Vergine" από τη "Δύναμη του Πεπρωμένου" του Βέρντι στο σπίτι της στο Παρίσι, τον Αύγουστο του 1977, λίγες μόνο μέρες πριν τον θάνατό της, με τη φίλη της πιανίστα Βάσω Δεβετζή.
Αυτό τo ολιγόλεπτο υλικό επιβεβαίωσε την σοβαρότητα, την πειθαρχία και την αυστηρότητα της Κάλλας, που μαζί με το ταλέντο συνέβαλαν στην τεράστια σταδιοδρομία της, ενώ αιφνιδίασε ευχάριστα με την ανέλπιστα καλή -τουλάχιστον για όσους θυμούνται τα κοπιώδη ηχητικά κατάλοιπα της δεκαετίας του ’70- κατάσταση της φωνής της.
Λόγω της εκπαιδευτικής χρησιμότητας και της πρωτοτυπίας του αντικειμένου της, η όλη δουλειά -που σεβάσθηκε επιπροσθέτως στο έπακρο τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας- οφείλει να τύχει ευρύτερης προβολής σε Ελλάδα και εξωτερικό. Το ότι αποτελεί πρώτης τάξεως εξαγώγιμο πολιτιστικό προϊόν πιστοποίησε η προβολή του (8/12) στο κοινό του γαλλικού καναλιού France 5.
Μέχρι την ευρύτερη προβολή του ντοκιμαντέρ, κάθε φιλόμουσος είναι αναγκαίο να παρακολουθήσει προσεκτικά το βίντεο-ρεσιτάλ "H Μαρία Κάλλας στην Ελλάδα, 1937-1945 - Το ρεπερτόριο που ποτέ δεν ακούσαμε…", το οποίο έκανε πρεμιέρα στις 16/12 στην GNO TV και θα είναι διαθέσιμο δωρεάν έως και τις 31 Δεκεμβρίου 2024. Σε ιδέα, κείμενο και μουσική διδασκαλία Άρη Χριστοφέλλη, μπορεί κανείς να αποκτήσει ακριβή γνώση του ρεπερτορίου που ερμήνευσε η Μαριάννα Καλογεροπούλου από το 1937 έως το 1945 στην Αθήνα, είτε στο πλαίσιο των ωδειακών εξετάσεών της είτε σε παραστάσεις, ακροάσεις, γιορτές και ρεσιτάλ. Υπό την πιανιστική συνοδεία της Σοφίας Ταμβακοπούλου, συμμετέχουν οι μονωδοί Φανή Αντωνέλου, Βασιλική Καραγιάννη, Νίνα Κουφοχρήστου, Μαρία Κωστράκη, Βιολέττα Λούστα, Χρύσα Μαλιαμάνη, Άρτεμις Μπόγρη, Μαίρη-Έλεν Νέζη και Τάσος Αποστόλου.
Για λόγους πληρότητας, ας αναφερθούν ακόμη αφενός η λειτουργία από τις 26/10 του "Μουσείου Μαρία Κάλλας" του Δήμου Αθηναίων (επί της οδού Μητροπόλεως 44), αφετέρου η συνέχιση μέχρι τον Γενάρη δύο εκθέσεων για την Κάλλας. Αυτή με τίτλο "UNBOXING CALLAS: Μια αρχειακή εξερεύνηση στη συλλογή Πυρομάλλη και το αρχείο της ΕΛΣ", σε επιμέλεια Βασίλη Ζηδιανάκη, θα φιλοξενείται μέχρι τις 10/1 στον 2ο όροφο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος και στο Φουαγέ της ΕΛΣ. Αυτή με τίτλο "Καληνύχτα, σας αγαπώ", που περιλαμβάνει κυρίως προσωπικά αντικείμενα-ενθυμήματα και φορέματα από τη συλλογή του Νίκου Χαραλαμπόπουλου, σε επιμέλεια Λίλης Πεζανού, θα φιλοξενείται μέχρι τις 30/1 στο Φουαγέ του ισογείου της "Αίθουσας Χρήστος Λαμπράκης" του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών.
Εν κατακλείδι, το 2023 οι πολιτιστικοί μας θεσμοί τίμησαν την Μαρία Κάλλας με πολλούς και ποικίλους τρόπους, σεβόμενοι το διαμέτρημά της. Από κει και πέρα καλό θα είναι εφεξής να ασχοληθούν και προβληματισθούν άπαντες (και δη οι νεώτεροι καλλιτέχνες) με την ουσία της προσφοράς της – ένα απείρως δυσκολότερο στοίχημα…
Λεζάντα πρώτης φωτογραφίας: Στιγμιότυπο από το φινάλε της Α’ πράξης της όπερας "Η Εστιάδα" του Σποντίνι που ανέβασε -μεταξύ 8 και 10/12- το Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με το "Teatro Grattacielo" της Νέας Υόρκης: στο κέντρο διακρίνεται το πρωταγωνιστικό ζεύγος Μαρσέλο Άλβαρες – Αλεξίας Βουλγαρίδου (φωτογραφία από την πρεμιέρα της 8/12) © Αμάντα Πρωτίδου
