Με αδιαμφισβήτητη καλλιτεχνική και εισπρακτική επιτυχία ολοκληρώθηκαν προ ημερών, στην "Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος" του ΚΠΙΣΝ, οι 6 παραστάσεις της όπερας του Σοστακόβιτς "Λαίδη Μάκβεθ του Μτσενσκ", που πρότεινε η Εθνική Λυρική Σκηνή σε αναβίωση της σκηνοθεσίας της γνωστής Γαλλίδας ηθοποιού Φαννύ Αρντάν.
Ήταν απολύτως ορθή η επιλογή να ξαναπαρουσιασθεί μία από τις ομορφότερες παραγωγές της πρώτης θητείας του Γιώργου Κουμεντάκη, η οποία εστίασε σε μείζονα έργα του λυρικού ρεπερτορίου του 20ού αιώνα.
Σ’αυτό που θεωρείται ως ένα από τα αιχμηρότερα δείγματά του, η κινηματογραφικής λογικής "τοιχογραφία εποχής" που υπέγραψε η Αρντάν άφησε -όπως και το 2019- πολύ δυνατές εντυπώσεις, ιδίως στο εικαστικό της σκέλος, το οποίο επιμελήθηκε μια δημιουργική ομάδα διεθνούς ακτινοβολίας. Από την έξοχη οπτικοποίηση εντυπωσίασαν και πάλι το ημιαφαιρετικό σκηνικό (κατά βάση το υποστατικό της οικογένειας Ισμαήλωφ) του Τομπίας Χόαϊζελ, τα εξαιρετικά πλούσια, προσεγμένα σε κάθε λεπτομέρεια κοστούμια εποχής των Μιλένας Κανονέρο και Πέτρας Ράϊνχαρτ, οι υποβλητικοί φωτισμοί του Λούκα Μπιγκάτσι, η θεατρικά χορογραφημένη κινησιολογία της Κολλεκτίβας (ΛΑ)ΟΡΝΤ. Την αναβίωση της σκηνοθεσίας ανέλαβε με υποδειγματική συνέπεια ο Ίων Κεσούλης, αυτήν των φωτισμών ο Δημήτρης Κουτάς, αυτήν της κινησιολογίας οι Νάνσυ Νεραντζή και Γιάννης Τσιγκρής.
Τοποθετώντας τη δράση στον 19ο αιώνα (την εποχή δηλ. που γράφηκε η νουβέλα του Λεσκόφ), η Αρντάν αφηγήθηκε με ακρίβεια, σαφήνεια και μια κάποια σχολαστικότητα την τραγική, συχνά αμοραλιστική ιστορία της Κατερίνας Ισμαήλοβα μέσα στο πλαίσιο των -διαπροσωπικών, οικογενειακών και κοινωνικών- σχέσεων και θεσμών στην ύπαιθρο επί τσαρικής Ρωσίας. Από την όλη παραδοσιακή προσέγγιση (που οριακά μόνο "σκίασαν" οι παρουσίες γυμνών χορευτών στην αρχή και στο τέλος της όπερας, εν είδει υπενθύμισης της αιώνιας πάλης καλού/κακού – άνδρα/γυναίκας) έλειψε, εύλογα, μια γλαφυρότερη προβολή της έντασης των συναισθημάτων και κυρίως της ψυχολογίας της κεντρικής ηρωίδας.
Ευτυχώς, στο λογοκριμένο αριστούργημα του Σοβιετικού συνθέτη (που παρουσιάσθηκε στην αρχική εκδοχή του 1934 και θεωρείται γενικώς από τα έργα που δικαιώνονται σκηνικά μάλλον εύκολα λόγω της πρωτοφανούς αμεσότητάς του) η σκιαγράφηση χαρακτήρων και καταστάσεων προκύπτει συνεχώς -και- μέσα από την μοναδικής δύναμης μουσική του Σοστακόβιτς.
Παρά δε τον σταθερά αυξημένο συντελεστή δυσκολίας σε μουσικό επίπεδο, η παράσταση της πρεμιέρας που παρακολουθήσαμε (21/10) κινήθηκε εκ νέου σε μεγάλα ύψη.
Η -πολυπληθής- φωνητική διανομή, με λίγες αλλαγές -σε δευτεραγωνιστικούς ρόλους- σε σχέση με το αρχικό ανέβασμα, υπήρξε κατ’αρχάς σαφώς ισορροπημένη και με έντονο ελληνικό χρώμα, πλην του πρωταγωνιστικού ζεύγους. Την Κατερίνα και τον Σεργκέι ερμήνευσαν και πάλι πολύ καλά, αν και με μουσικοδραματικά κάπως πιο βαριά παρουσία, δύο καταξιωμένοι και έμπειροι Ρώσοι τραγουδιστές, η υψίφωνος Σβετλάνα Σοζντάτελεβα και ο τενόρος Σεργκέι Σεμισκούρ. Περισσότερο λυρική παρά τραγική, η Κατερίνα της πρώτης συνδύασε προσεγμένο τραγούδι και αποστασιοποιημένη υπόκριση, ενώ ο δεύτερος ενσάρκωσε με τη δέουσα τραχύτητα το ρόλο του αριβίστα εραστή της.
Εξαιρετικός ήταν ο μπασοβαρύτονος Γιάννης Γιαννίσης ως αυστηρός, λάγνος πεθερός Μπορίς. Τους σύντομους πλην δραματουργικά κομβικούς χαρακτήρες των Ζινόβι και Αξίνιας ανέδειξαν πειστικά ο τενόρος Γιάννης Χριστόπουλος και η υψίφωνος Σοφία Κυανίδου. Από τους μικρότερους ρόλους-βινιέτες ξεχώρισαν ο Παπάς του μπάσου Τάσου Αποστόλου, η Σονιέτκα της μεσοφώνου Μαρισίας Παπαλεξίου και ο εξαθλιωμένος χωρικός του τενόρου Νίκου Στεφάνου. Φωνητικά και θεατρικά αξιόπιστη υπήρξε η συμμετοχή της ΕΛΣ, που δίδαξε καλά ο Αγαθάγγελος Γεωργακάτος.
Λόγω της εκφραστικής απλότητας της φωνητικής γραφής, το ενδιαφέρον κέντρισε πρωτίστως η μουσική διεύθυνση του Ιταλού Φαμπρίτσιο Βεντούρα, μολονότι λιγότερο αναλυτική και ακριβής από αυτήν, συναισθηματικά πιο νηφάλια του Βασίλη Χριστόπουλου προ 4ετίας. Ο έμπειρος οπερατικός αρχιμουσικός χειρίσθηκε με μεγαλύτερη ελευθερία την εξαιρετικά πυκνή και απαιτητική παρτιτούρα: υιοθέτησε συνολικά πιο αργά τέμπι και μεγαλύτερες διακινδυνεύσεις στις παροξυστικές κορυφώσεις με τη σύζευξη έντονων ρυθμών και σκληρών αρμονικών διαφωνιών, φώτισε διαφορετικά, περισσότερο εξπρεσιονιστικά την σπάνιας έντασης ενορχήστρωση, όπως τα πικρού λυρισμού ιντερλούδια ή τις σκωπτικές παραγράφους με κάθε λογής σπαράγματα χρηστικής μουσικής. Η κολοσσιαίων διαστάσεων ορχήστρα (συμπεριλαμβανομένων των μελών της μπάντας χάλκινων στα μπαλκόνια του α’ θεωρείου) ανταποκρίθηκε με γενναιότητα και εγρήγορση στις επιλογές του, έστω και με το τίμημα κάποιων ατελειών συντονισμού. Χωρίς να αμελεί τη στήριξη των τραγουδιστών, η διεύθυνσή του επέτρεπε στη μουσική να καθοδηγεί διαρκώς τη δράση και να νοηματοδοτεί τις αλλεπάλληλες μεταπτώσεις διαθέσεων, αυξάνοντας τον θεατρικό παλμό της παράστασης!
Αν κάποιος συνθέτης συνδέθηκε στενά και πολύπλευρα με τον Σοστακόβιτς αυτός ήταν ο Άγγλος Μπέντζαμιν Μπρίττεν, οι λυρικές δημιουργίες του οποίου θεωρούνται -δικαίως- από τις πλέον ιδιαίτερες και ενδιαφέρουσες του σύγχρονου ρεπερτορίου. Παρότι η Εθνική Λυρική Σκηνή επί Κουμεντάκη δεν έχει ακόμα παρουσιάσει κάποιαν από αυτές, πρότεινε στις 30/9 στον Χώρο υποδοχής της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος στο ΚΠΙΣΝ μία ξεχωριστή παράσταση βασισμένη σε δύο κύκλους τραγουδιών του, με τον τίτλο "Τhis is Βritten" (που παραπέμπει ηχητικά και στη χώρα καταγωγής του μουσουργού). Η βραδιά έλαβε χώρα στο πλαίσιο του κύκλου εκδηλώσεων Booklover’s Point του 3ου Φεστιβάλ Λυρικός Νότος που συνδιοργανώνει η ΕΛΣ με το Σύνδεσμο Δήμων Νότιας Αττικής.
Αντλώντας έμπνευση από κορυφαία λογοτεχνικά έργα, πολλές από τις συνθέσεις του Μπρίττεν πετυχαίνουν μιαν ασυνήθιστη σύζευξη λόγου και μουσικής. Εν προκειμένω οι σπάνια παρουσιαζόμενοι -ακόμη και στο εξωτερικό- κύκλοι τραγουδιών βασίσθηκαν σε ποίηση του αιρετικού Ουίλλιαμ Μπλέϊκ και τα "Ιερά Σονέτα" του αναγεννησιακού ποιητή Τζων Νταν. Ο πρώτος ("Τραγούδια και παροιμίες του Ουίλλιαμ Μπλέϊκ") ερμηνεύθηκε από τον κορυφαίο μας βαρύτονο Δημήτρη Πλατανιά, ο δεύτερος από τον τενόρο Χρήστο Κεχρή. Αμφότερους συνόδευσε στο πιάνο η Σοφία Ταμβακοπούλου.
Την "παράσταση", που βασίσθηκε στη λογική της σκηνικής εγκατάστασης (installation), υπέγραψε ο σκηνοθέτης Θέμελης Γλυνάτσης σε συνεργασία με τους Χρυσούλα Κοροβέση και Μάριο Γαμπιεράκη, υπεύθυνους για το σχεδιασμό (βιντεο)προβολών, ενώ συνέπραξαν οι ηθοποιοί Παναγιώτης Ευαγγελίδης και Αλέξης Ζερβάνος.
Δύσκολα θα μπορούσε να φαντασθεί κανείς καταλληλότερο σκηνοθέτη για ένα τέτοιο, διόλου αυτονόητο "εγχείρημα" από τον Γλυνάτση, που κατέχει και την παιδεία, και την διανοητική αρματωσιά και την αγάπη για την μουσική που αυτό προϋποθέτει. Ο ίδιος επιμελήθηκε με την Αθηνά Δημητριάδου και της εξαιρετικής μετάφρασης των ποιημάτων που προβλήθηκαν -άκρως ευπρόσδεκτα- ως υπότιτλοι σε οθόνες κείμενες εκατέρωθεν του σκηνικού χώρου του ισογείου, όπου τοποθετήθηκε και το πιάνο.
Η σκηνική εγκατάσταση αξιοποίησε τόσο το χώρο υποδοχής όσο και το πρώτο επίπεδο/όροφο του πύργου βιβλίων της Βιβλιοθήκης, από το μπαλκόνι του οποίου τραγούδησαν και κινήθηκαν οι συντελεστές (τραγουδιστές και περφόρμερς), πλαισιωμένοι από σειρά animations που προβάλλονταν πάνω στα (και με φόντο τα) βιβλία. Είχε δε σαν στόχο να μεταδώσει τόσο μουσικά όσο και σκηνικά την ιδιαίτερη συναισθηματική και φιλοσοφική φόρτιση των δύο κύκλων που εξερευνούν μεγάλα βασανιστικά ερωτήματα της ύπαρξης μέσα από την θρησκευτική αναζήτηση/αμφιβολία αλλά και την προσωπική απόγνωση ποιητών και συνθέτη.
Ήταν η απουσία δραματουργίας που οδήγησε στη δημιουργία μιας αλληλουχίας εικόνων/τοπίων από την -κυριολεκτική ή αφηρημένη- αίσθηση που αφήνει η ποίηση. Παρότι συνεπής και διεξοδικά επεξεργασμένη από κάθε άποψη, η όλη, αξιολογότατη υβριδική προσπάθεια άφησε μιαν κάποια αίσθηση αμηχανίας. Αφενός γιατί η σχετικά κοντινή απόσταση του κοινού από το "σκηνικό χώρο", η πολυχρωμία του καμβά των βιβλίων και η μη εύρεση λύσεων από πλευράς φωτισμών δεν επέτρεπαν να γίνονται πάντοτε αντιληπτές με σαφήνεια οι προβολές. Αφετέρου, γιατί οι προβολές αυτές, συνδυαζόμενες με την συνεχή, ενίοτε στυλιζαρισμένη "κίνηση" -ή/και διάδραση- τραγουδιστών και performers επέβαλαν στο κοινό μια δύσκολη άσκηση αποκωδικοποίησης των δρώμενων που προϋπέθετε γνώση και κατανόηση του αδόμενου ποιητικού λόγου – εγχείρημα μάλλον καταδικασμένο a priori, δεδομένης της ιδιοσυγκρασιακής, αντι-αφηγηματικής διάστασης των ποιημάτων και της ιδιαίτερης θεματικής τους (ενοχή, θρησκεία, τιμωρία, εξιλέωση)…
Από μουσικής πλευράς, η βραδιά ικανοποίησε σε μεγάλο βαθμό σε επίπεδο τόσο τραγουδιού όσο και πιανιστικής συνοδείας. Τον κύκλο του Νταν, που περιλαμβάνει πιο βίαια και απελπισμένα τραγούδια, απέδωσε ο Κεχρής με τη γνωστή καθαρότητα εκφοράς και ένα φωτεινό φωνητικό ηχόχρωμα, που παρέπεμπε αρκετά σε αυτό του τενόρου Πήτερ Πήαρς, που τα πρωτοερμήνευσε. Με εξίσου καθαρή άρθρωση, ωραία γραμμή και μέτρο που θύμισε πολύ τον πρώτο διδάξαντα Φίσερ-Ντήσκαου ερμηνεύθηκαν από τον Πλατανιά τα πιο λιτά και μελαγχολικά τραγούδια του κύκλου του Μπλέϊκ. Πάντως, η οπερατική εμπειρία του εκλεκτού βαρύτονου θα υπηρετούσε ενδεχομένως εντελέστερα μια πιο εξπρεσιονιστική προσέγγιση, απόλυτα υπερασπίσιμη εν προκειμένω για όσους γνωρίζουν την ερμηνεία ενός Μπέντζαμιν Λούξον. Η πιανιστική συνοδεία της Ταμβακοπούλου υπήρξε, ως συνήθως, υπόδειγμα ακρίβειας, αφηγηματικής ρευστότητας και υποστήριξης των μονωδών.
Σε κάθε περίπτωση, μια εκδήλωση πολύτιμη για την - αναγκαία- γνωριμία με ένα δύσκολα προσπελάσιμο αλλά καθ’όλα αξιόλογο κεφάλαιο του έργου ενός σημαντικού συνθέτη.
Λεζάντα πρώτης φωτογραφίας: Η Κατερίνα Ισμαήλοβα (Σβετλάνα Σοζντάτελεβα – κέντρο) ασφυκτιά μέσα στο γάμο με τον Ζινόβι (Γιάννης Χριστόπουλος - αριστερά) λόγω και της αυταρχικής παρουσίας του πεθερού της Μπορίς (Γιάννης Γιαννίσης): σκηνή από την Α’ πράξη της όπερας "Λαίδη Μάκβεθ του Μτσενσκ" του Σοστακόβιτς που παρουσίασε η Εθνική Λυρική Σκηνή έως τις 9/11 στην "Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος" στο ΚΠΙΣΝ © Γεώργιος Καλκανίδης
