Λιγότερο προσανατολισμένα σε εκδηλώσεις θρησκευτικής μουσικής απ’ό,τι συνήθως υπήρξαν -ίσως και λόγω της αβεβαιότητας για το χρόνο των εκλογών- τα προγράμματα των βασικών πολιτιστικών θεσμών κατά την πρόσφατη προπασχαλινή περίοδο. Καθώς αφενός η Λυρική παρέμεινε φέτος απρόσμενα αδρανής και αφετέρου δεν καταφέραμε να παρακολουθήσουμε την καθιερωμένη συναυλία της ΚΟΑ (12/4) με την "Missa solemnis" του Μπετόβεν (ιδιαίτερο, πάντως, έργο εκκλησιαστικής μουσικής), τα φώτα της δημοσιότητας στράφηκαν στο ΜΜΑ και το ΚΠΙΣΝ.
Οι δύο πρώτες συναυλίες του παρόντος σημειώματος δόθηκαν στο πλαίσιο του φιλόδοξου, πολυσυλλεκτικού "Φεστιβάλ της Άνοιξης", που διοργάνωσε -με μεγάλη επιτυχία- το Μέγαρο κατά το πρώτο δεκαήμερο του Απρίλη, είχαν δε έντονο "εθνικό" άρωμα.
Αυτό της Πολωνίας ήταν κυρίαρχο την 1/4, με αφορμή την εμφάνιση στην ασφυκτικά γεμάτη "Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης" της "Sinfonia Varsovia", ενός νεοπαγούς συμφωνικού συνόλου που ιδρύθηκε το 1984 ως ορχήστρα δωματίου.
Υπό την διεύθυνση του κύριου προσκεκλημένου αρχιμουσικού της Αλεξάνταρ Μάρκοβιτς, το σύνολο ερμήνευσε έργα κορυφαίων Πολωνών συνθετών (Σοπέν, Πεντερέτσκι) σε μια συναυλία που συνδιοργάνωσε το κρατικό πολιτιστικό Ινστιτούτο "Άνταμ Μιτσκέβιτς", με σκοπό την προώθηση της εθνικής μουσικής κληρονομιάς.
Η βραδιά, πάντως, άνοιξε με την πανέμορφη Εισαγωγή στον "Ελεύθερο σκοπευτή" του Βέμπερ, εμβληματική όπερα του γερμανικού ρομαντισμού. Μολονότι ακριβής και σαφώς φροντισμένη, η εκτέλεση ήχησε περισσότερο συμφωνική παρά θεατρική, με ό,τι αυτό συνεπαγόταν για την απόδοση ατμόσφαιρας και διαθέσεων της παρτιτούρας. Τα τόσο κρίσιμα εδώ κόρνα αλλά και τα σόλι ξύλινων πνευστών (κλαρινέτο!) έδωσαν μεν ένα σαφές στίγμα της φύσης και του χαρακτήρα της Αγάθης, αλλά η δραματουργία της μουσικής απαιτούσε εξίσου ένα πιο αέρινο παίξιμο από τα έγχορδα και ένα λιγότερο στιβαρό ορχηστρικό έλεγχο.
Ακολούθησε το 2ο Κοντσέρτο για πιάνο του Σοπέν, με σολίστ έναν ακόμη εξέχοντα Πολωνό μουσικό, τον Ράφαλ Μπλέχατς. Ο 37χρονος πιανίστας (μόλις ο 2ος , μετά τον Κρύστιαν Ζίμερμαν, νικητής -το 2005- του περίφημου Διεθνούς Διαγωνισμού Πιάνου "Σοπέν" της Βαρσοβίας) χάρισε μιαν ερμηνεία σπάνιας ποιητικής και ευαισθησίας, η οποία, χωρίς να υπολείπεται σε (δεξιο)τεχνική πληρότητα, αξιοποίησε πρωτίστως μία πρωτοφανή πλαστικότητα φραστικής και έναν ευφάνταστο χειρισμό ταχυτήτων και δυναμικών. Το αρχικό maestoso ήχησε -αιφνιδίως- περισσότερο σαν τρυφερή εκμυστήρευση, το ενδιάμεσο larghetto απογειώθηκε από το καντάμπιλε του παιξίματος, στο καταληκτικό allegro vivace έλαμψε ο μεγάλης πτητικότητας και εκλεπτύνσεων ήχος. Η "θηλυκή" τρυφερότητα της ερμηνείας δικαίωσε την αστείρευτη μελωδικότητα του κοντσέρτου, αναδεικνύοντας συνάμα την ευγένεια του συναισθήματος. Εκμεταλλευόμενος ένα ορχηστρικό κλιμάκιο ευπρόσδεκτα μεσαίου μεγέθους, ο Μάρκοβιτς εστίασε στο να αντλήσει μια στρωτή συνοδεία, που ανέδειξε το ρόλο του σολίστ, αποφεύγοντας να τονίσει την -ούτως ή άλλως, αμήχανη- ενορχήστρωση.
Στις ενθουσιώδεις επευφημίες του αθηναϊκού κοινού, ο Μπλέχατς αντιχάρισε ένα μοναδικής λικνιστικής εκφραστικότητας Βαλς (το 2ο του έργου 64) του Σοπέν, βγαλμένο μέσα από την αυθεντικότερη κεντροευρωπαϊκή παράδοση.
Η βραδιά ολοκληρώθηκε με την καθηλωτική 2η Συμφωνία του Πεντερέτσκι, τη δεύτερη, νεορομαντική συμφωνική του απόπειρα, μετά από την αβανγκαρντίστικη 1η. Ο σπουδαίος συνθέτης χρημάτισε μουσικός διευθυντής (από το 1997) και καλλιτεχνικός διευθυντής (από το 2003) της Sinfonia Varsovia, κάτι που δικαιολογούσε τη σαφή της εξοικείωση με το ημίωρης διάρκειας και συνεχούς ροής έργο.
Παρά την ανεπίληπτη εκτέλεση, που φώτισε -με επαρκή διαφάνεια συμφωνικού ήχου- το θεματικό πλούτο του έργου (περιλαμβανομένων των οφειλών σε Μάλερ και Σοστακόβιτς αλλά και της συντομότατης αναφοράς στην "Άγια Νύχτα", στην οποία οφείλεται το ανεπίσημο προσωνύμιό της "των Χριστουγέννων"), η φορτισμένη γραφή, απότοκο -κατά τον ίδιο τον συνθέτη- της "ανάγκης εσωτερίκευσης και περιγραφής του υπαρξιακού δράματος του πάσχοντος ανθρώπου", αποδόθηκε μάλλον αδρομερώς.
Η ευθύνη βάρυνε τον Σέρβο αρχιμουσικό: η απουσία πλαστικότερων τέμπι, η αμηχανία διαχείρισης -πλην των συναρπαστικών κορυφώσεων (έξοχα πνευστά!)- της υποδόριας και διάχυτης στο υπόλοιπο έργο έντασης, η ατελής προβολή των συγκρουσιακών διαθέσεων της μουσικής διέρρηξαν τον ειρμό της αφήγησης, κάνοντας την Συμφωνία να ηχεί σαν μια σειρά ασύνδετων μεταξύ τους επεισοδίων.
Δύο μέρες αργότερα (3/4), η επόμενη φεστιβαλική εκδήλωση είχε …άρωμα Βαλτικής, αποτελώντας προάγγελο των εκδηλώσεων θρησκευτικής μουσικής που προσφέρονται καθιερωμένα πριν το Πάσχα. Το εσθονικό δωδεκαμελές φωνητικό σύνολο "Vox Clamantis" υπό τον Εσθονό αρχιμουσικό Γιάαν-Εϊκ Τούλβε παρουσίασε το "Passio", ήτοι τα "Κατά Ιωάννην Πάθη" (1982) του συμπατριώτη τους Άρβο Παιρτ, μια από τις σπουδαιότερες συνθέσεις της σύγχρονης θρησκευτικής μουσικής.
Το ερμητικό, 70λεπτης διάρκειας έργο συγκαταλέγεται μεταξύ των πρώτων και εμβληματικών δειγμάτων του λεγόμενου Ιερού Μινιμαλισμού, που, ως γνωστόν, έχει απήχηση σ’ένα πολύ ευρύτερο κοινό από αυτό, παραδοσιακό, της κλασικής μουσικής. Τούτο εξήγησε, αναμφίβολα, και την αθρόα προσέλευση στην "Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης" ενός "διαφορετικού" ακροατηρίου, που παρακολούθησε τη συναυλία με υποδειγματική προσήλωση, γνωρίζοντας, προφανώς, τι επρόκειτο να ακούσει.
Ο Παιρτ ασπάσθηκε την ορθόδοξη πίστη το 1972 (όταν η χώρα του ήταν μέλος της Σοβιετικής Ένωσης) και μελέτησε επισταμένως το γρηγοριανό μέλος και την παλαιά πολυφωνία του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, επί των οποίων βασίσθηκε άλλωστε η επινόηση της καινοτόμου συνθετικής, "τιντιναμπουλικής" τεχνικής του. 10 χρόνια αργότερα ολοκλήρωσε το "Passio", που άρχισε να γράφει μετά τη μετοίκησή του στο Βερολίνο. Εν προκειμένω, ο συνθέτης, εστιάζοντας στα κεφάλαια 18 και 19 του "Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου", αφηγείται μουσικά το Θείο Πάθος με όσο το δυνατό πιο λιτό τρόπο. Στο γραμμένο για σολίστ, μικτή χορωδία, ενόργανο σύνολο (βιολί, όμποε, βιολοντσέλο και φαγκότο) και εκκλησιαστικό όργανο έργο, οι βιβλικές περικοπές τραγουδιούνται στα λατινικά, ενώ προστίθενται μια σύντομη εισαγωγή και ένας επίλογος.
Οι ιδιαιτερότητες της μουσικής γραφής …απεικονίσθηκαν θαυμαστά στο επί σκηνής στήσιμο των 22 συντελεστών. Οι ρόλοι του Ιησού και του Πιλάτου αποδόθηκαν από βαθύφωνο (Κίρικαλ) και τενόρο (Σόοσαλου), οι οποίοι τοποθετήθηκαν στο ύψος και εκατέρωθεν του εκκλησιαστικού οργάνου (Σάλουμαε). Στο επίπεδο βτης ορχήστρας, η δεκαμελής τετράφωνη χορωδία (πέντε άντρες, πέντε γυναίκες), που εκπροσωπεί το ανθρώπινο πλήθος, τοποθετήθηκε υψηλότερα από το τετραμελές ενόργανο σύνολο, το οποίο πλαισίωσαν οι 4 σολίστ μονωδοί στους οποίους ο Παιρτανέθεσε το ρόλο του Ευαγγελιστή. Η ποικιλοτρόπως αντιληπτή επιλογή του αριθμού 4 παρέπεμπε στις τέσσερις άκρες του Σταυρού.
Πέρα από τη "μυσταγωγική" παρουσίαση, και το ακρόαμα επιβεβαίωσε τις ιδιαιτερότητες αυτές: την πρωτοκαθεδρία του κειμένου σε σχέση με τη μουσική, τις διαφορετικές μελωδικές και τιντιναμπουλικές γραμμές για μονωδούς, ευαγγελιστές και οργανικό σύνολο, τον κυρίαρχο ρόλο της δραματικής εξαγγελίας σε σχέση με το τραγούδι (ελάχιστες διφωνίες ή συνηχήσεις ή διάλογοι). Κυρίως όμως επιβεβαίωσε την πρωτίστως υποβλητική, πνευματική/στοχαστική διάσταση μιας μουσικής αρκετά απομακρυσμένης από το "παραδοσιακό" θρησκευτικό συναίσθημα και τις συχνά συνδεόμενες με αυτό δραματουργικές εξάρσεις.
Εξάλλου, όσο και αν η άψογη και ακριβής από τεχνικής άποψης (δυναμικές, καθαρότητα εκφοράς λόγου) ερμηνεία, που διέπλασε ο Τούλβε, δικαίωσε απόλυτα τις προθέσεις του δημιουργού, η μάλλον κουραστική εμπειρία της ζωντανής/ συναυλιακής ακρόασης κατέδειξε έμμεσα γιατί η μουσική αυτή ενδείκνυται πρωτίστως για ιδιωτική, κατά μόνας απόλαυση – μέσω ενός -προηγμένου ή μη- ηχητικού συστήματος ή μέσω διαδικτύου σε συσκευές όπως π.χ. τα i-pad, που χρησιμοποίησαν και στη συναυλία οι -εξαιρετικά προηγμένοι τεχνολογικά- Εσθονοί μουσικοί.
Η πρώτη μουσική εκδήλωση της Μεγάλης Εβδομάδας διοργανώθηκε από το "Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος". Τη Μεγάλη Δευτέρα 10/4, η κατάμεστη "Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος" φιλοξένησε ρεσιτάλ της γνωστής κοντράλτο Μαρίτας Παπαρίζου, την οποία συνόδευσαν "Οι Σολίστες της Βενετίας" ["I Solisti Veneti"] υπό τον σημερινό διευθυντή τους, εκλεκτό αρχιμουσικό Τζουλιάνο Καρέλλα.
Οι σχέσεις της Παπαρίζου με το ιστορικό ενόργανο σύνολο και τον σπουδαίο ιδρυτή του Κλάουντιο Σιμόνε είναι παλιές, και εκτείνονται από συναυλίες μέχρι ηχογραφήσεις. Και η παρούσα, ενταγμένη στο πλαίσιο διεθνούς περιοδείας, αθηναϊκή συναυλία υπό τον τίτλο "Το Θείο Πάθος και ο Μύθος στην Όπερα" συνδεόταν με αναμενόμενη δισκογραφική καταγραφή.
Το εξαιρετικά ενδιαφέρον "υβριδικό" πρόγραμμα περιελάμβανε στο πρώτο μέρος θρησκευτικά κομμάτια (τον ύμνο "Salve Regina" του Πόρπορα και την συγκινητική άρια "Sileant Zephyri" από το μοτέτο "Filiae maestae Jerusalem" του Βιβάλντι), ενώ στο δεύτερο μία επιλογή από άριες του Βιβάλντι (δύο άκρως δεξιοτεχνικές από τις όπερες "Σεμίραμις" και "Ολυμπιάδα" και την μαγευτικής ομορφιάς "Sovvente il sole" από τη σερενάτα "Andromeda liberata") καθώς και την άρια της Δηιάνειρας από την όπερα/ορατόριο "Ηρακλής" του Χαίντελ. Πέρα από τις φωνητικές συνθέσεις, το ιταλικό σύνολο απέδωσε και τρεις ενόργανες του Βιβάλντι, τη 'Συμφωνία" για έγχορδα και μπάσο κοντίνουο RV 169, την Εισαγωγή στην όπερα "Ολυμπιάδα" και το άκρως δεξιοτεχνικό "Κοντσέρτο για βιολί έγχορδα και μπάσο κοντίνουο" RV 212, με έγκυρο σολίστ τον εξάρχοντά του Λούτσιο Ντεγκάνι.
Σε ορχηστρικό επίπεδο, ο 66χρονος Καρέλλα εξασφάλισε προσεγμένες εκτελέσεις και μία αβίαστα υποστηρικτική συνοδεία από τους "Σολίστ της Βενετίας", σύνολο με μεγάλη εμπειρία στην παλαιά μουσική, το οποίο, όμως, παραμένει σταθερό στην επιλογή να μην παίζει σε όργανα εποχής και να προσεγγίζει συντηρητικά τις κατακτήσεις (πχ. σε ταχύτητες, δυναμικές, διακινδυνεύσεις) της ιστορικής ερμηνευτικής. Ο γεμάτος, καλά εστιασμένος ήχος των εγχόρδων χάριζε συνεχώς μια διαφορετική, αν και "παλιομοδίτικη", αύρα στο ακρόαμα.
Σοβαρή και φιλέρευνη καλλιτέχνις, η Παπαρίζου είναι κάτοχος μιας σπάνιας φωνής (κοντράλτο), που εξακολουθεί να παραμένει σαγηνευτικά "ανδρόγυνη" στη χαμηλή περιοχή και αξιόμαχη στην υψηλή, αν και στερείται πλέον ομοιογένειας σε όλη την έκταση. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να ανταποκρίνεται καλύτερα στις απαιτήσεις των αργών, λυρικών αριών (όπως αυτές από θρησκευτικά έργα) απ’ό,τι σε αυτές των γρήγορων, υπέρμετρα δεξιοτεχνικών – σήμα κατατεθέν του ιταλικού μπαρόκ, και δη του Βιβάλντι. Από την άλλη, είναι εξίσου προφανές ότι το ταμπεραμέντο της είναι ιδανικό για την όπερα. Τούτο το παράδοξο εξηγεί τις συνολικά κάπως άνισες εντυπώσεις που άφησε η όμορφη βραδιά, στο βαθμό μάλιστα που για τους πιο ενημερωμένους φιλόμουσους είναι εν πολλοίς ζήτημα γούστου το με ποιες κατηγορίες φωνών και ερμηνευτικές επιλογές (και …ελευθερίες) αποδίδονται εντελέστερα τα συγκεκριμένα φωνητικά κομμάτια και οι ανήσυχοι συναισθηματικοί τους κόσμοι!
Λεζάντα πρώτης φωτογραφίας: Ο Πολωνός πιανίστας Ράφαλ Μπλέχατς ερμηνεύει το 2ο Κοντσέρτο για πιάνο του Σοπέν, συνοδευόμενος από την Sinfonia Varsovia υπό τον Αλεξάνταρ Μάρκοβιτς ("Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης" Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, 1/4) © Χάρης Ακριβιάδης
