"Η Ιστορία της Μουσικής του Εθνικού Θεάτρου": Μια νέα, ωραία έκδοση, με πλούσια συζήτηση

Η δημοφιλία του κινηματογράφου και της τηλεόρασης εξοικείωσε το κοινό με τη μουσική που γράφτηκε για διάφορες ταινίες και σειρές, ωθώντας πολλά soundtracks να περάσουν το κατώφλι της σύγχρονης λόγιας δημιουργίας –όπου κατά βάση ανήκουν– σημειώνοντας πωλήσεις εφάμιλλες pop δίσκων. Έτσι, συνθέσεις όπως αυτές του Nino Rota για τον "Νονό" και του John Williams για τον "Πόλεμο των Άστρων" ή ακόμα κι εκείνη του Jerrold Immel για τη σαπουνόπερα "Ντάλλας", χαράχτηκαν βαθιά στο συλλογικό ασυνείδητο, πρωτίστως στη Δύση.

Η μουσική των θεατρικών παραστάσεων, ωστόσο, έμεινε κατά κύριο λόγο στη σκιά των παραπάνω εξελίξεων. Σε πιο ανθηρές εποχές της δισκογραφίας, βέβαια, τα soundtracks των πιο επιτυχημένων παραστάσεων του Μπρόντγουέι ή των σκηνών του Λονδίνου έβρισκαν μάλλον εύκολα τον δρόμο της έκδοσης (ως original cast recordings), ορισμένες φορές κι αυτόν της μαζικής αποδοχής –όπως συνέβη λ.χ. με το "Ωραία Μου Κυρία", με τον "Βιολιστή στη Στέγη" και φυσικά με το "Φάντασμα της Όπερας" του Andrew Lloyd Webber. Πέρα από τέτοιες πολυπλατινένιες περιπτώσεις, όμως. η απήχηση και ο αντίκτυπος των θεατρικών scores δεν κινήθηκαν ποτέ σε ανάλογα επίπεδα. 

Στην Ελλάδα, η σκηνική μουσική παραμένει τόπος αρκετά αχαρτογράφητος, αν και κατά καιρούς βγήκαν δίσκοι που απασχόλησαν το κοινό (λ.χ. "Οδός Ονείρων", "Το Μεγάλο Μας Τσίρκο", "Η Γειτονιά Των Αγγέλων") ή προέκυψαν τραγούδια πανελλήνιας εμβέλειας, σαν π.χ. το "Χάρτινο Το Φεγγαράκι", το οποίο πρωτακούστηκε στο ανέβασμα του "Λεωφορείον Ο Πόθος" το 1948. Τώρα, λοιπόν, ένα καινούριο βιβλίο επιχειρεί να τοποθετήσει μία πολύτιμη ψηφίδα στο όλο παζλ, ξετυλίγοντας την ιστορία της μουσικής που συνόδευσε τις παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου από το 1932 ως το 2005. Ο λόγος για το "Η Ιστορία της Μουσικής του Εθνικού Θεάτρου 1932-2005: Από την Εθνική Μουσική Σχολή στην Πρωτοπορία", το οποίο υπογράφει ο Νικόλαος Αθ. Μάμαλης για τις εκδόσεις Fagottobooks. 

Πρόκειται ασφαλώς για μελέτη, οπότε δεν θα το έλεγες βιβλίο για το πλατύ αναγνωστικό κοινό, αν και αξίζει να σημειώσουμε ότι η γλώσσα του συγγραφέα μένει απλή και κατανοητή ακόμα κι όταν συζητά κάπως πιο δύσκολα ζητήματα, όπως λ.χ. τη διαμάχη για το αν η μουσική στα ανεβάσματα των αρχαίων τραγωδιών έπρεπε να υποτάσσεται στα κείμενα ή τη συνθετική δράση του Δημήτρη Μητρόπουλου (μετέπειτα καταξιωμένου ως διεθνούς φήμης μαέστρου), την οποία διέκρινε ένα πνεύμα πιο κοσμοπολίτικο, συγκριτικά με αυτό της κυρίαρχης Εθνικής Σχολής. Επίσης, το σταμάτημα στο 2005 δείχνει αυθαίρετο, γεγονός που παραδέχεται ωστόσο και ο Μάμαλης στην εισαγωγή του, επιχειρηματολογώντας αρκετά (όχι όμως κι απολύτως) πειστικά για την επιλογή. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, δεν πειράζει. Ανοίγει έτσι πεδίο και για επόμενους ενδιαφερόμενους, όσους μπορεί να πιάσουν εδώ το νήμα μελλοντικών εκδόσεων.

Ασφαλώς, ο αναγνώστης δεν πρέπει να χάσει επαφή με το γεγονός ότι ο Μάμαλης έγραψε για τη μουσική των παραστάσεων του Εθνικού Θεάτρου και όχι γενικά για τα soundtracks των ελληνικών σκηνικών δρώμενων της καταγραφόμενης εποχής. Το λέω αυτό γιατί, ανά σημεία, μπορεί να προκύψει η ανάγκη μιας ευρύτερης εικόνας –λ.χ. όταν οι σελίδες πραγματεύονται τη συνεισφορά του Μάνου Χατζιδάκι, του Μίκη Θεοδωράκη ή του Νίκου Μαμαγκάκη. Μια τέτοια εικόνα, όμως, είναι εκτός πλαισίου εδώ, ακόμα κι αν ο συγγραφέας επιχειρεί, ενίοτε, να δώσει ορισμένες πινελιές. Άλλωστε δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι, παρά την κομβικής σημασίας τομή του Κάρολου Κουν και του Θεάτρου Τέχνης του (από το 1942 και μετά), ήταν το Εθνικό που, εν πολλοίς, καθόρισε αποφασιστικά τα θεατρικά πράγματα της χώρας μας. Ειδικά κατά τον 20ό αιώνα, όταν επί σειρά ετών είχε και το αποκλειστικό δικαίωμα να ανεβάζει παραστάσεις στην Επίδαυρο.

Εντός αυτών των ορίων, λοιπόν, ο Μάμαλης προσφέρει μια πλούσια έρευνα και συζήτηση, χωρισμένη σε 7 κεφάλαια. Μάλιστα, υπήρξε μέριμνα ώστε να μην υπάρχει μόνο βιβλιογραφία στο τέλος, αλλά κι ένα χρήσιμο ευρετήριο, με το Fagotto να χαρίζει τη γνώριμη εκδοτική ποιότητά του ως προς τις συνολικά 366 σελίδες, επενδύοντας σε καλό χαρτί και σε μια γραμματοσειρά αρκούντως απλωτή, ώστε να μην ταλαιπωρεί τα μάτια. 

Το βιβλίο ασχολείται εκτενώς με τα ανεβάσματα των αρχαίων ελληνικών τραγωδιών. Και δεν είναι ότι δεν στέκεται και σε άλλου είδους παραστάσεις, μένεις ωστόσο με την εντύπωση ότι, πέρα από την αδιαμφισβήτητη έμφαση που έδινε το Εθνικό Θέατρο στο αττικό δράμα, κάπου στη συγκεκριμένη επιλογή αντανακλάται και το κυρίως ενδιαφέρον του συγγραφέα –ίσως και η ζώνη ασφαλείας του; Προσωπικά, ίσως θα ήθελα μια διαφορετική κατανομή, ενώ μου έλειψε και μια πιο οργανωμένη και σε βάθος αναφορά στη σύντομη περίοδο του Βασιλικού Θεάτρου (από το 1900 ως το 1908), από την άποψη ότι πρόκειται για τον απευθείας πρόγονο του Εθνικού. 

Ωστόσο δεν επιθυμώ να επιμείνω σε τέτοιες παρατηρήσεις, γιατί η κουβέντα που στήνει ο Μάμαλης γύρω από τις τραγωδίες είναι ζωηρή και ενδιαφέρουσα, ενώ απηχεί και τις γενικότερες νόρμες κάθε περιόδου, όσον αφορά τη λόγια πλευρά της μουσικής δημιουργίας. Ο συγγραφέας καταδεικνύει εύστοχα και με σαφήνεια τις διαρκείς επιρροές που πήγαζαν από τις σχετικές εξελίξεις στη Δυτική Ευρώπη, οι οποίες προηγούνται ακόμα και του Βασιλικού Θεάτρου –με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον διεθνώς αναγνωρισμένο "Οιδίποδα" (1858) του Jules Lacroix– εξακολουθώντας να επηρεάζουν κατά καίριο τρόπο τις σημαντικότερες προσπάθειες της Β΄ Ελληνικής Δημοκρατίας πριν την ίδρυση του Εθνικού Θεάτρου, όπως δείχνει π.χ. η "Εκάβη" του Φώτου Πολίτη. Παράσταση που ανέβηκε στο Καλλιμάρμαρο το 1927, με πρωτότυπη μουσική του Αιμίλιου Ριάδη και διευθυντή ορχήστρας τον Μανώλη Καλομοίρη.

Αυτό το δυτικοευρωπαϊκό πλαίσιο αναφοράς, άλλωστε, είναι που θα μεταβάλλει το κυρίαρχο Παράδειγμα από τη δεκαετία του 1960 και μετά, όχι μόνο παύοντας την πρωτοκαθεδρία του λόγου έναντι της μουσικής, αλλά εξασφαλίζοντας και μια σημαντική δημιουργική στέγη για τους συνθέτες της ηλεκτρακουστικής πρωτοπορίας. Ο Μάμαλης στέκεται ορθά στην "Αντιγόνη" του Γιάννη Α. Παπαϊωάννου (1954), από την οποία ξετυλίγει έπειτα το νήμα που οδηγεί στον Γιώργο Σισιλιάνο, στον Ιάννη Ξενάκη, στον Μιχάλη Αδάμη, στον Γιάννη Χρήστου και στη γενικότερη είσοδο της τεχνολογίας και της μαγνητοταινίας στις παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου. Δείχνοντας πως, παρά την πειραματική φύση των αναζητήσεών τους ή τις κατά καιρούς αντιδράσεις απέναντι σε ό,τι ορισμένοι έβρισκαν ως ηχητικό υποκατάστατο της απούσας μουσικής τέχνης, δημιουργήθηκε μια τάση που άντεξε ακόμα και επί Χούντας. 

Η Χούντα, εν προκειμένω, στόχευσε περισσότερο στην προβολή της αρχαίας κωμωδίας, την οποία ήθελε όμως μετασχηματισμένη σε ένα λαϊκότερο σκηνικό δρώμενο από όσο ήταν ως τότε για τους ιθύνοντες του Εθνικού Θεάτρου. Ως προς την τραγωδία, όμως, αν και φρόντισε να αποκλειστεί ο Ξενάκης για ιδεολογικούς λόγους, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, άφησε άθικτη την έως τότε συνθήκη, προσυπογράφοντας άτυπα (έστω και κατ' ανάγκη) τη ρήση του διευθυντή δραματουργίας Άγγελου Τερζάκη (1968) ότι "δεν είναι νοητόν να καλήται το σύγχρονον κοινόν να συγκινηθή με την παρουσίασιν τραγωδίας σκηνοθετημένης διά κοινόν αρχαίον".

Εδώ πρέπει να πούμε, βέβαια, ότι ο Μάμαλης έχει κάνει πολύ καλή δουλειά ως προς την ανάδειξη του ιδεολογικού πλαισίου που υπηρετούσε σε κάθε περίοδο το Εθνικό Θέατρο, το οποίο δεν πρέπει να λησμονούμε ότι ήταν ένας κρατικός φορέας, άμεσα εξαρτώμενος οικονομικά από τις εκάστοτε κυβερνήσεις. Από μια τέτοια σκοπιά, νομίζω ότι δικαιώθηκε η χρονολογική διάταξη των κεφαλαίων του, που φαίνεται να τον απασχόλησε ως προς τη δομή του έργου. Ίσως το τελευταίο μέρος, εκείνο δηλαδή που καλύπτει το διάστημα από το 1981 ως το 2005, να μπορούσε να σπάσει σε δύο διαφορετικές (και εκτενέστερες;) ενότητες, όμως αυτό δεν αποτελεί κριτική για το ποιοτικό του περιεχόμενο –καταδεικνύει απλά μια ανάγκη να μάθεις περισσότερα, που δημιουργείται καθώς διαβάζεις. 

Υπάρχουν τώρα κι άλλες ωραίες λεπτομέρειες εδώ κι εκεί, οι οποίες θα άξιζε να συζητηθούν ευρύτερα. Κατά την περίοδο 1940-1950, ας πούμε, ο Μάμαλης επισημαίνει ότι η ανάθεση της μουσικής επιμέλειας των παραστάσεων του ευρωπαϊκού ρεπερτορίου στον αρχιμουσικό Γεώργιο Λυκούδη οδήγησε στη θεσμοθέτηση ενός είδους "συναυλίας" μέσα στον χώρο του θεάτρου. Το 1964, πάλι, το Εθνικό Θέατρο ανέβασε το θρησκευτικό δράμα "Χριστός Πάσχων" (με απαγόρευση χειροκροτημάτων, σε ένδειξη ευσέβειας), κόντρα σε ισχυρές αντιδράσεις των εκκλησιαστικών κύκλων, παρότι τη μουσική επιμελήθηκε ο Σίμωνας Καράς, στηριγμένος σε βυζαντινούς ύμνους. 

Αλλά περισσότερη σημασία έχει, τελικά, ότι όλα αυτά αρθρώνουν ένα καλογραμμένο, χρήσιμο και κατατοπιστικό βιβλίο, το οποίο πλουτίζει και τις γνώσεις μας, μα και την οπτική μας πάνω στις σκηνικές μουσικές της νεότερης Ελλάδας. Όπως ειπώθηκε και πιο πριν, βέβαια, πρόκειται απλά για μια ψηφίδα στο παζλ της αναζήτησης αυτών. Όμως καλύπτει ωραία και με σαφήνεια τα όσα συνέβησαν στο πλαίσιο του Εθνικού Θεάτρου, που είναι πολύ σημαντικά στην όποια σχετική συζήτηση. Θα ήταν ωραίο αν, σε βάθος χρόνου, μαθαίναμε και την εμπορική τύχη του συγγράμματος, έτσι για να έχουμε μια ρεαλιστική εικόνα του αν και πόσο απασχολούν τελικά όλα τούτα το ευρύτερο μουσικόφιλο (και θεατρόφιλο;) κοινό των δικών μας ημερών.