© Αντώνης Παπαθεοδώρου
Το βιολί, ο θεωρούμενος βασιλιάς των οργάνων, είχε την τιμητική του στις αθηναϊκές αίθουσες συναυλιών κατά το πρώτο τρίμηνο της φετινής χρονιάς. Ειδικά το Μάρτιο, σε διάστημα μόλις 20 ημερών, προσφέρθηκαν τρία πολύ αξιόλογα ρεσιτάλ βιολιού-πιάνου από εκλεκτούς Έλληνες μουσικούς. Κοινό χαρακτηριστικό τους αποτέλεσε το ότι και οι 3 βιολιστές διακονούν τη μουσική δωματίου, ενώ παράλληλα κοσμούν τα αναλόγια των Κρατικών μας Ορχηστρών (Αθηνών και Θεσσαλονίκης), οι δύο μάλιστα ως εξάρχοντες!
Η χρονική προτεραιότητα, το πιο ψαγμένο πρόγραμμα αλλά και η πιο ισορροπημένη πιανιστική παρουσία επιβάλλουν να παρακάμψουμε την άτυπη "ιεραρχία" και να ξεκινήσουμε από το ρεσιτάλ, στην αίθουσα του "Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός" (11/3), του - κορυφαίου β’ στα β’ βιολιά της ΚΟΑ- Λαέρτη Κοκολάνη και της πιανίστριας Ελένης Νταφέκα.
Μετά από αξιομνημόνευτες εμφανίσεις σε μικρότερους χώρους συναυλιών, ο Βορειοηπειρώτης βιολιστής και η από δεκαετίας σύντροφός του σε ζωή και τέχνη χάρισαν -ως "Duo YūGEN" πλέον- ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον ρεσιτάλ υπό τον τίτλο "UNORTHODOX 3B", γεμίζοντας την εξαιρετικής ακουστικής ιστορική αίθουσα. Η "ανορθοδοξία" έγκειτο εν προκειμένω στην επιλογή έργων όχι των διάσημων "3Β" της κλασικής μουσικής (Μπαχ, Μπετόβεν, Μπραμς), αλλά τριών άλλων σημαντικών ομοτέχνων τους του 20ού αιώνα, των Μπάρτοκ, Μπατσέβιτς και Μπλοχ.
Η ''Παρτίτα" της Μπατσέβιτς και η 2η Σονάτα του Μπλοχ απαιτούν ένα βιολιστικό ήχο φωτεινό και σπάνιας ευαισθησίας, όπως αυτός του Κοκολάνη.
Η βραδιά άνοιξε με την "Ραψωδία για βιολί και πιάνο αρ. 1" του Μπάρτοκ (1928), έργο με πληθώρα μελωδικών και ρυθμικών φολκλορικών στοιχείων, στο οποίο αντανακλάται η συστηματική και σε βάθος μελέτη της παραδοσιακής μουσικής της Ουγγαρίας. Παρότι ελεύθερη λαθών και ρυθμικά ακριβής, η εκτέλεση ήχησε κάπως αποστασιοποιημένη, σφιγμένη εκφραστικά, ενώ φάνηκε να στερείται συνοχής. Ένας πολυφωνικά πιο μεστός βιολιστικός ήχος, μια ανεπιτήδευτη απλότητα και περισσότερη ένταση με "χορευτικά" ρίσκα θα πρόβαλαν εντελέστερα τον ιδιότυπο ραψωδικό χαρακτήρα και την …ενότητα του έργου.
Αντιθέτως, από κάθε άποψη υποδειγματικές ήσαν οι ερμηνείες των δύο άλλων έργων της βραδιάς, της "Παρτίτας για βιολί και πιάνο" της Πολωνής Μπατσέβιτς και της 2ης Σονάτας ("Μυστικιστικό ποίημα") του -ελβετικής καταγωγής- Αμερικανού συνθέτη Έρνεστ Μπλοχ, που αμφότερα απαιτούν ένα βιολιστικό ήχο φωτεινό και σπάνιας ευαισθησίας, όπως αυτός του Κοκολάνη.
Η "Παρτίτα" (1955) της Μπατσέβιτς, μία πυκνού συντακτικού νεοκλασική σύνθεση, φανερώνει βαθιά γνώση των τεχνικών και εκφραστικών δυνατοτήτων του οργάνου – η συνθέτις υπήρξε και δεινή βιολίστρια! Στα 4 μέρη οι (δεξιο)τεχνικοί μαίανδροι συνδυάζονται με διαφορετικές διαθέσεις: την στοχαστικής διάστασης, μελωδική, οιονεί ιμπρεσιονιστική γραφή των δύο αρχικών μερών (πανέμορφο μελαγχολικό intermezzo) διαδέχεται αυτή, πιο αιχμηρή/παιγνιώδης, με φολκλορικούς απόηχους των δύο τελευταίων (ένα ροντό μοναδικής μπραβούρας και χάρης). Οι δύο μουσικοί ανταποκρίθηκαν με άνεση σε όλες τις απαιτήσεις της αυστηρής φόρμας παρτιτούρας, ενώ το παίξιμό τους διέθετε σαφείς αφηγηματικές αρετές, με τα εύσημα να πηγαίνουν και στο πιάνο, που δεν αρκέσθηκε στην παροχή ενός άρτιου ρυθμικού υποβάθρου.
Οι κελαρυστές παρεμβάσεις της Νταφέκα δημιουργούσαν ατμόσφαιρες, ενώ συνέβαλαν καθοριστικά στην ευφράδεια αφήγησης και διαλόγου.
Ακόμη πιο εντυπωσιακή υπήρξε η απόδοση της διόλου απλής 2ης Σονάτας του Μπλοχ (1924), η οποία συνδυάζει εβραϊκά θέματα με το Γρηγοριανό Μέλος. Για να δικαιωθεί η κυρίαρχη ποιητική, ιδεαλιστική/ουμανιστική της διάσταση (το έργο συνιστά μιαν ονειροπόληση για έναν καλύτερο κόσμο) απαιτούνται αφενός ένα βιολί με αιθέριο/πτητικό, καλλιεργημένο ήχο, στέρεη τεχνική και μεγάλη πλαστικότητα φραστικής, αφετέρου ισότιμη συνοδοιπορία με το πιάνο. Οι κελαρυστές παρεμβάσεις της Νταφέκα δημιουργούσαν ατμόσφαιρες, ενώ συνέβαλαν καθοριστικά στην ευφράδεια αφήγησης και διαλόγου, αναδεικνύοντας και …τις αρετές του Κοκολάνη: την ποιότητα και ορθοτονία του ήχου (θαυμάσια υψηλή περιοχή), το καντάμπιλε (ακόμη και στα οστινάτι!) και το legato του παιξίματος, την αίσθηση γραμμής παρά τις διακυμάνσεις της δυναμικής. Μία ερμηνεία ύψιστης μουσικότητας και συναισθηματικής ειλικρίνειας, που διήγειρε αισθήσεις και πνεύμα!
Η επιτυχημένη βραδιά, που ο βιολιστής (ως σκεπτόμενος καλλιτέχνης) διάνθισε με σύντομα εμβόλιμα -ενημερωτικά ή επίκαιρα- σχόλια, ολοκληρώθηκε με ακόμη μία έθνικ πινελιά, τη μεταγραφή για βιολί-πιάνο ενός από τα "7 λαϊκά ισπανικά τραγούδια" του ντε Φάγια.
Μετά από αυτόν τον περίπλου σε κομμάτια του 20ού αιώνα, τα οποία, παρά την δεσπόζουσα αξιοποίηση παραδοσιακού/εθνικού υλικού, δεν στερούνταν μοντερνιστικών αναφορών, τα προγράμματα των νυν εξαρχόντων της ΚΟΘ και της ΚΟΑ κινήθηκαν σε πιο ασφαλή, ρομαντικά ύδατα.
Ο φημισμένος για τις επιδόσεις του στο ρεπερτόριο του μοντερνισμού βιολιστής Αντώνης Σουσάμογλου χάρισε ένα ακόμη, διαφορετικό τεκμήριο της μεγάλης κλάσης του.
Στις 23/3, στο πλαίσιο του κύκλου "Έλληνες σολίστ στην Αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος" του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, ο φημισμένος για τις επιδόσεις του στο ρεπερτόριο του μοντερνισμού βιολιστής Αντώνης Σουσάμογλου χάρισε ένα ακόμη, διαφορετικό τεκμήριο της μεγάλης κλάσης του. Στο ωριαίο ρεσιτάλ του, υπό τη συνοδεία του νεαρού, άκρως ταλαντούχου πιανίστα Σταμάτη Βλαχοδημήτρη, σύντομα έργα πλαισίωσαν δύο βασικές ρομαντικές σονάτες των Σούμαν και Μπραμς.
Ήδη από την εναρκτήρια 1η Σονάτα του Σούμαν επιβεβαιώθηκαν οι γνωστές χάρες του Θεσσαλονικιού βιολιστή: η πρωτοφανής (δεξιο)τεχνική σιγουριά, το καλλιεργημένο παίξιμο με θαυμαστά φινιρισμένη φραστική, τήρηση των αγωγικών ενδείξεων και αίσθηση του ύφους. Εν προκειμένω, η διάχυτη στο έργο μελαγχολία προβλήθηκε με ευγένεια και νηφαλιότητα συναισθήματος, χωρίς εκφραστικούς υπερθεματισμούς. Το καταληκτικό lebhaft με το αντιστικτικό κυνηγητό μεταξύ βιολιού-πιάνου ήχησε συναρπαστικό, λόγω και της σβελτάδας του πιανίστα, ο οποίος δεν είχε καταφέρει, πάντως, στα προηγούμενα μέρη να τιθασεύσει τις δυναμικές.
Η μελωδικότητα του βιολιού είχε κομβική σημασία στην 6λεπτη νεορομαντική "Φαντασία" του ελληνικής καταγωγής Αμερικανού συνθέτη Κρίστοφερ Θεοφανίδη. Η τρυφερή εκμυστήρευσή του έδεσε όμορφα με την ατμοσφαιρική παρουσία του πιάνου, στο οποίο επιφυλάχθηκε ρόλος μάλλον συνομιλητή παρά συνοδού.
Ο Βλαχοδημήτρης έδωσε ικανό δείγμα των μεγάλων δυνατοτήτων, του πλούσιου ήχου και μιας γνήσιας ρομαντικής ιδιοσυγκρασίας.
Στη μεταγραφή για βιολί-πιάνο της ορχηστρικής Σουίτας που ο Κόρνγκολντ συνέθεσε για βιεννέζικες παραστάσεις του σαιξπηρικού "Πολύ κακό για το τίποτα", εντυπωσίασαν η ορθοτονία ήχου, η λικνιστική κινητικότητα, οι θεατρικές πινελιές του παιξίματος, αλλά και η ευκολία με την οποία ο Σουσάμογλου αντιπαρήλθε τις διάσπαρτες τεχνικές δυσκολίες.
Η όμορφη βραδιά (που δόθηκε, δυστυχώς, ενώπιον λίγων θεατών – λόγω της πρεμιέρας του "Βέρθερου" στην ΕΛΣ;) έκλεισε με μιαν επιτυχημένη ανάγνωση της ώριμης "Σονάτας για βιολί και πιάνο αρ. 3" του Μπραμς, το φθινοπωρινό συναίσθημα της οποίας αναδείχθηκε από την εκφραστικότητα παιξίματος και διαλόγου των δύο μουσικών. Ο μελωδικός λυρισμός των δυο πρώτων μερών συμπληρώθηκε από τη μεγαλύτερη ένταση των δύο πιο εξωστρεφών τελευταίων, λόγω και της ισόκυρης πιανιστικής συνοδείας. Κερδίζοντας σταδιακά σε αυτοπεποίθηση, ο Βλαχοδημήτρης έδωσε ικανό δείγμα των μεγάλων δυνατοτήτων, του πλούσιου ήχου και μιας γνήσιας ρομαντικής ιδιοσυγκρασίας, που δεν ήταν πάντοτε συμβατή με την εν γένει αυστηρότητα του Σουσάμογλου. Παρά τις πολύ θετικές συνολικές εντυπώσεις, η μεταξύ τους ώσμωση παρέμενε το βασικό ζητούμενο του ρεσιτάλ, ιδίως αν ήθελε θεωρηθεί ότι αυτό συνιστούσε προάγγελο μιας συστηματικότερης σύμπραξης…
Λίγες μέρες αργότερα (29/3), η 3η Σονάτα του Μπραμς αποτέλεσε ένα -αλλά όχι το μόνο!- κοινό σημείο του ρεσιτάλ που έδωσαν στο "Ωδείο Φίλιππος Νάκας" η βιολίστρια Κατερίνα Χατζηνικολάου και ο πιανίστας Απόστολος Παληός. Το πρόγραμμα της νέας εξάρχουσας της ΚΟΑ -στα α’ βιολιά της οποίας είχε παλιότερα θητεύσει ως κορυφαίος και ο Σουσάμογλου!- ήταν επίσης εστιασμένο στο ρομαντισμό και δη διαφορετικών εθνικών σχολών (καθώς περιελάμβανε ακόμη τα "Ρομαντικά κομμάτια" του Ντβόρζακ και την "Σονάτα για βιολί και πιάνο" του Φρανκ), ενώ αυτή ήταν -αν δεν σφάλλουμε- η πρώτη συνεργασία της με τον Παληό.
Ήδη από τις πρώτες της εμφανίσεις με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών στις αρχές του χρόνου έγιναν αισθητές οι μοναδικές αρετές της πολυβραβευμένης βιολίστριας, όπως η δεξιοτεχνική δεινότητα και η πρωτοφανής αυτοπεποίθηση. Αυτό το πρώτο "μεγάλο" ρεσιτάλ -στην όχι ιδανικής ακουστικής μικρή αίθουσα- συνέβαλε στη διαμόρφωση μίας ακόμη πληρέστερης εικόνας.
Κατ’αρχάς, σε ό,τι αφορά την ποιότητα του ήχου, χυμώδους, μεστού, με μεγάλη γκάμα αποχρώσεων. Ακολούθως, σε ό,τι αφορά τις σκανδαλιστικές (δεξιο)τεχνικές ανέσεις και την ικανότητα αβίαστων διακυμάνσεων σε ταχύτητες και δυναμικές. Αρκούσε εδώ και μόνο η ακρόαση της σολιστικής καντέντσας στο πρώτο μέρος της -δοθείσας εκτός προγράμματος- "Τσιγγάνας για βιολί και πιάνο" του Ραβέλ με τα πολλά στοιχεία δεξιοτεχνίας σε ύφος τσιγγάνικου αυτοσχεδιασμού (όπως τον αρχικό παρεστιγμένο ρυθμό, τις μελωδικές φράσεις που διακρίνονται μεταξύ τους από παύσεις και βαθμιαία επεκτείνονται σε ολοένα και υψηλότερη ηχητική περιοχή, τα glissandi, τα διπλά πιασίματα, τους αρμονικούς κλπ.)! Τέλος, σε ό,τι αφορά την κατανόηση ύφους και περιεχομένου της γραφής.
Στα "Ρομαντικά κομμάτια" του Ντβόρζακ δόθηκε ορθά έμφαση στη μελωδικότητα και το συναίσθημα -αν και έλειψε η νοσταλγικότητα- της γραφής, στοιχεία που αξιοποιήθηκαν και στην ερμηνεία της 3ης Σονάτας του Μπραμς, αντιδιαστέλλοντάς την από αυτήν του Σουσάμογλου. Η δραματικότερη χειρονομία, η γενναιοδωρία του φραζαρίσματος, τα περισσότερα ρίσκα (στο εν είδει σκέρτσου "Un poco presto e con sentimento"), οι εκφραστικές κλιμακώσεις, η πιο αγαστή συμπόρευση με το πιάνο οριοθέτησαν μια προσέγγιση μεγαλύτερης αμεσότητας και ρομαντικής …ορθοδοξίας, περισσότερο συναισθηματική παρά στοχαστική.
Ήδη από τις πρώτες της εμφανίσεις με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών στις αρχές του χρόνου έγιναν αισθητές οι μοναδικές αρετές της πολυβραβευμένης Χατζηνικολάου, όπως η δεξιοτεχνική δεινότητα και η πρωτοφανής αυτοπεποίθηση.
Ήταν, όμως, η απόδοση της σπουδαίας, κυκλικής "Σονάτας" του Φρανκ, έργου εμβληματικού της γαλλο-βελγικής βιολιστικής σχολής (που τόσο σπάνια ακούμε πια σε συναυλίες) που κατέδειξε το εύρος αντίληψης της Χατζηνικολάου. Ο συνδυασμός τεχνικής και μουσικότητας, η αυστηρότερη γραμμή και η πλαστικότητα της άρθρωσης, η λεπταίσθητη διαφοροποίηση δυναμικής και χροιάς του ήχου με κλιμακούμενη ένταση στα γρήγορα μέρη (υπερβολική, πάντως, στο καταληκτικό allegretto), το παίξιμο sostenuto, με την αέναη κινητικότητα που ουδέποτε απέβαινε σε βάθος του διάχυτου λυρισμού, συνέθεταν ένα ζηλευτό εκφραστικό οπλοστάσιο.
Ατυχώς, αλλά και κάπως απρόσμενα, δεδομένου του κύρους και των εγνωσμένης αξίας επιδόσεων του Παληού στο ρομαντικό ρεπερτόριο, η πιανιστική συνοδεία του -ακριβής μεν ρυθμικά, αλλά στερούμενη αποχρώσεων- ηχούσε διαρκώς ξηρή, ενίοτε διεκπεραιωτική. Καθώς το φταίξιμο πιθανότατα πρέπει να καταλογισθεί στο πιάνο του Ωδείου, μια νέα τους εμφάνιση θα επέτρεπε ασφαλέστερα συμπεράσματα. Σε κάθε περίπτωση, η εξέλιξη, οι μελλοντικές επιλογές και η εκφραστική ωρίμανση της Χατζηνικολάου αναμένονται με ιδιαίτερο ενδιαφέρον...
Λεζάντα πρώτης φωτογραφίας: Στιγμιότυπο από το ρεσιτάλ του -απαρτιζόμενου από τον βιολιστή Λαέρτη Κοκολάνη και την πιανίστρια Ελένη Νταφέκα- "Duo YūGEN" στην Αίθουσα του "Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός" (11/3)
