Lucie Jansch
Στιγμές υπνωτιστικής -εικαστικής- ομορφιάς αλλά και έντονης -θεατρικής- αμηχανίας χάρισε η -αξιόπιστη μουσικά- νέα παραγωγή του "Οθέλλου" του Βέρντι, σε σκηνοθεσία Ρόμπερτ Ουίλσον, που έκανε πρεμιέρα στις 23 Φεβρουαρίου στην "Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος" της ΕΛΣ στο ΚΠΙΣΝ.
Οι προβολείς στράφηκαν εύλογα στον 80χρονο Αμερικανό σκηνοθέτη, εξέχουσα φυσιογνωμία στον κόσμο του "πειραματικού" θεάτρου, ο οποίος σ’αυτήν την πρώτη συνεργασία του με τη Λυρική, υπέγραψε επίσης σκηνικά και φωτισμούς. Στην ακόμη κραταιά φήμη του οφείλονται πιθανότατα τα απανωτά sold out, που οδήγησαν στην προσθήκη άλλων τριών παραστάσεων (11, 15 & 19/3), πέραν των αρχικά 5 προβλεπομένων!
Το συγκεκριμένο ανέβασμα υπήρξε συμπαραγωγή με το Πασχαλινό Φεστιβάλ του Μπάντεν-Μπάντεν, όπου πρωτοπαρουσιάσθηκε τον Απρίλιο του 2019, διχάζοντας κοινό και κριτικούς.
Πάει αρκετός καιρός από τότε που οι δουλειές του Ουίλσον εντυπωσίαζαν τον κόσμο της όπερας, ίσως γιατί έχουν αναχθεί πλέον σε στερεότυπες ασκήσεις φόρμας ερήμην των έργων, για τα οποία η πρώτη του έγνοια είναι …τι "χρώμα" τους ταιριάζει (εν προκειμένω, το βαθύ μπλε με πινελιές λευκού και κόκκινου). Στο δομημένο με εντυπωσιακές εικόνες μινιμαλιστικό σκηνικό του σύμπαν, καίριο ρόλο παίζουν, ως γνωστόν, οι υποβλητικοί και λεπτομερώς συντονισμένοι φωτισμοί, η στυλιζαρισμένη αργή κινησιολογία, τα ιδιαίτερα κοστούμια (εν προκειμένω μαύρα για όλους, πλην του λευκού για την αγγελική Δυσδαιμόνα), το έντονο μακιγιάζ (άσπρες μάσκες ακόμη και για τον Μαυριτανό κυβερνήτη).
Με τούτα ως δεδομένα, ήταν σίγουρα μεγάλο το ξάφνιασμα της έναρξης με μια ολιγόλεπτη, σιωπηλή σκηνή, την …αργά κινούμενη εικόνα ενός ετοιμοθάνατου ελέφαντα (υποβλητικό βίντεο του Τόμας Γεζόρσκι), την οποία διαδέχθηκε λίγο αργότερα, πίσω από την ημιδιάφανη κουρτίνα της σκηνής, η παρουσία ενός δεύτερου τεράστιου ελέφαντα, που ξεψυχά στην ίδια ακριβώς θέση με τον πρώτο. Ο προφανής συμβολισμός της επικείμενης κατάρρευσης ενός άλλου γίγαντα, του Οθέλλου, στόχευε, κατά τον Ουίλσον, "…να μεγεθύνει τον αντίκτυπο της σαρωτικής καταιγίδας στην έναρξη της όπερας, με τις εκρηκτικές νότες της παρτιτούρας".
Μετά το άνοιγμα της αυλαίας, η παράσταση κινήθηκε χωρίς εκπλήξεις στο παγιωμένο πια εικαστικό σύμπαν του Ουίλσον, που οριοθετούν αντιθέσεις μεταξύ φωτός και σκοταδιού, ήχων και σιωπής, "κίνησης" και ακινησίας. Θα ήταν άδικο να παραγνωρίσει κανείς τη μαγεία της συγκεκριμένης θεώρησης με τις ξεκάθαρες αναφορές στη φιλοσοφία και την τέχνη (θεάτρου και κινηματογράφου περιλαμβανομένων) της Άπω Ανατολής, την εκμαυλιστική δύναμη των εικόνων ή ακόμη των θραυσμάτων αντικειμένων και των συμβολισμών τους, τις παγωμένες, εκτός χωροχρόνου, σιλουέτες των πρωταγωνιστών επί μίας γυμνής σκηνής... Η απουσία ευθείας αναφοράς στην ενετοκρατούμενη μεσαιωνική Κύπρο, "ιστορικό" τόπο της δράσης, συνοδεύθηκε από κάποιες έμμεσες στη Γαληνοτάτη (οι βάτες με τους βενετσιάνικους λέοντες στο μανδύα του Οθέλλου, τα θραύσματα από κίονες και καμάρες που παρέπεμπαν στο Παλάτι των Δόγηδων κλπ.).
Η αισθητικά υπέροχη πλην εν τέλει κουραστική ματιά δεν είναι, εύλογα, δυνατό να "κουμπώσει" χωρίς προβλήματα με όλα τα μεγάλα έργα του λυρικού ρεπερτορίου, πολλώ δε μάλλον με το ύστερο αριστούργημα του σπουδαίου Ιταλού συνθέτη του ρομαντισμού, η δικαίωση του οποίου αποτελεί ένα εξαιρετικά δύσκολο μουσικοθεατρικό εγχείρημα.
Και τούτο γιατί ο "Οθέλλος" είναι ένα έργο που αναβλύζει πάθη, ακόμη και στις πιο λεπτές αποχρώσεις του. Και φυσικά δεν μπορεί να αποτελέσει δικαιολογία ή να παρουσιασθεί ως δήθεν πλεονέκτημα της προσέγγισης του Ουίλσον ότι επιτρέπει την εστίαση στη συγκλονιστική μουσική και την καλύτερη κατανόησή της: αυτό μπορεί να γίνει και στο πλαίσιο μιας πολύ καλής συναυλιακής εκτέλεσης, χωρίς την ανάγκη -πολυτελών έστω- "συνοδευτικών" εικόνων και κοστουμιών!
Η όπερα είναι εξάλλου "μουσική μετά θεάτρου" και εδώ ο Ουίλσον απέτυχε καθαρά: στατική τοποθέτηση μονωδών (σε πρώτο πλάνο) και χορωδών (στο βάθος της σκηνής), απουσία θεατρικής καθοδήγησης/διδασκαλίας (ο Οθέλλος πεθαίνει …όρθιος!), ανεπαρκής σκιαγράφηση -εξαιρουμένου του Ιάγου- της συνθετότητας και των ψυχολογικών διακυμάνσεων των χαρακτήρων (σχεδόν ανύπαρκτη προβολή του πόσο "ξένος" αισθανόταν ο Οθέλλος, έντονη παθητικότητα της Δυσδαιμόνας), τραγούδι με "παλιομοδίτικο" μέτωπο προς το κοινό, που θα κέρδιζε πολύ αν οι σολίστ είχαν μεγαλύτερη ελευθερία κίνησης και σωματικών επαφών…
Το μουσικό σκέλος της παράστασης προσέφερε μεγαλύτερη ικανοποίηση, περισσότερο πάντως σε επίπεδο τραγουδιού απ’ό,τι σε αυτό της μουσικής διεύθυνσης. Ο 32χρονος αρχιμουσικός Στάθης Σούλης τα πήγε οπωσδήποτε καλύτερα -σε σχέση με την προ ημερών τελευταία παράσταση του "Αντρέα Σενιέ"- από πλευράς στάθμισης των ηχητικών όγκων, συνοδείας των μονωδών, αφηγηματικής ρευστότητας. Για να δικαιωθεί όμως η πλουσιότατης ενορχήστρωσης παρτιτούρα δεν αρκούν η ενέργεια και ο παλμός: απαιτείται μεγαλύτερη εμπειρία στη διαχείριση του δράματος, μέσω της ισόρροπης προβολής των στιγμών πυρέσσουσας έντασης και των λυρικών ξέφωτων, της γλαφυρής διαμόρφωσης των κλιμάτων και της ατμόσφαιρας κάθε πράξης, του φωτισμού των λεπτομερειών.
Η άρτια απόδοση της Ορχήστρας της ΕΛΣ συνέβαλε στις εν γένει θετικές εντυπώσεις, επιτρέποντας να γίνει επαρκώς αντιληπτό γιατί ο "Οθέλλος" άνοιξε πραγματικά καινούργιους δρόμους στην όπερα. Δεν έλειψαν αρκετές ξεχωριστές στιγμές, όπως το εκφραστικό σόλο αγγλικού κόρνου (της εκτάκτως συμπράξασας στην πρεμιέρα Χριστίνας Παντελίδου) στην αρχή της μεγάλης άριας της Δυσδαιμόνας στην Δ’ πράξη. Αξιόπιστη υπήρξε η φωνητική συμμετοχή της Χορωδίας της ΕΛΣ.
Η παραγωγή ευτύχησε να διαθέτει ένα ισχυρό πρωταγωνιστικό τρίο, που αναμετρήθηκε επιτυχημένα -παρά τις όποιες ενστάσεις- με δυσκολότατους ρόλους και όχι αυτονόητες σκην(οθετ)ικές κατευθύνσεις. Ο Λετονός τενόρος Αλεξάντρς Αντονένκο απέδειξε γιατί θεωρείται ένας από τους κορυφαίους παγκοσμίως ερμηνευτές του Οθέλλου την τελευταία δεκαπενταετία: το ηρωικό, φωτεινό τίμπρο και η αγέρωχη υψηλή φωνητική περιοχή σπανίζουν στις μέρες μας, ενώ και η κάπως παγερή ενσάρκωση του ρόλου (που παρέπεμπε σε βαγκνερικούς ήρωες) ταίριαζε γάντι στην όλη σκηνοθετική σύλληψη ενός επιβλητικού, άκαμπτου, πνιγμένου από τη ζήλια στρατηγού/"σαμουράι". Βέβαια, έλειψαν έντονα τόσο ένα πιο μεσογειακό, σκούρο ηχόχρωμα όσο και οι κρίσιμες για την πειστική απόδοση των συναισθηματικών μεταπτώσεων του ήρωα φωτοσκιάσεις.
Η Ρουμάνα υψίφωνος Τσέλια Κοστέα υπήρξε πλάι του μια άκρως πειστική στην αθωότητα και αξιοπρέπειά της Δυσδαιμόνα. Παρότι η φωνή έχει πια κάπως βαρύνει (αλλά διαθέτει την ισχύ για να επιβληθεί στο μεγαλόπρεπο σύνολο που κλείνει την Γ’ πράξη), ο ηχοχρωματικός πλούτος, η μουσικότητα, τα ωραία πορταμέντι και πιανίσσιμι, η προσεγμένη φραστική και άρθρωση εγγυήθηκαν ένα τραγούδι μοναδικής πληρότητας, ενώ αξιοσημείωτη ήταν η προσπάθειά της να ανταποκριθεί στις σποραδικές "σκηνικές οδηγίες" (κινήσεις γιαπωνέζικης κούκλας) του Ουίλσον.
Την κορυφαία ερμηνεία της βραδιάς και μια συναρπαστική προσωπογραφία του υποχθόνιου Ιάγου χάρισε ο βαρύτονος Τάσης Χριστογιαννόπουλος, με υπόκριση σπάνιων εκλεπτύνσεων και γενναιόδωρο τραγούδι, έστω και αν δεν διαθέτει την ιδανική -από πλευράς όγκου και χρώματος- φωνή του ρόλου. Ο σπουδαίος τραγουδιστής ευνοήθηκε και από την πιο ευέλικτη σκηνική παρουσία που του επεφύλαξε ο σκηνοθέτης, ως του προσώπου που κινεί τα νήματα σ’ένα θίασο μαριονεττών, παρά την μάλλον ατυχή μάσκα με τα υπερτονισμένα χαρακτηριστικά, που παρέπεμπε στους "κακούς" χαρακτήρες του ιαπωνικού θεάτρου…
Από τους πολλούς και αξιοπρεπώς αποδοθέντες δευτεραγωνιστικούς ρόλους ξεχώρισε κυρίως ο επιβλητικός Λουδοβίκος του μπάσου Πέτρου Μαγουλά. Εν κατακλείδι, μία πολύ ωραία παραγωγή, που ελάχιστα συναντήθηκε όμως με την ανήσυχη δραματουργία των Σαίξπηρ-Βέρντι-Μπόϊτο…
Λεζάντα κεντρικής φωτογραφίας: Στιγμιότυπο από το δραματικό φινάλε του "Οθέλλου" του Βέρντι που παρουσιάζεται στην Εθνική Λυρική Σκηνή (ΚΠΙΣΝ, "Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος", 23/2): ο Οθέλλος (Αλεξάντρς Αντονένκο) ετοιμάζεται να στραγγαλίσει την Δυσδαιμόνα (Τσέλια Κοστέα)
