«Η Επιστροφή του Οδυσσέα στην πατρίδα» του Μοντεβέρντι, που παρουσιάσθηκε στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών (4 & 5/8) από την Καμεράτα υπό τον Γιώργο Πέτρου, σε σκηνοθεσία Μαριάννας Κάλμπαρη, υπήρξε η μοναδική σκηνική παραγωγή όπερας του φετινού καλοκαιριού. Ο οπωσδήποτε επαρκής βαθμός υλοποίησής της σε δύσκολες -λόγω κορωνοϊού- συνθήκες άμβλυνε τις συνολικά άνισες εντυπώσεις που αποκόμισαν όσοι συνέρρευσαν στο Ηρώδειο. Ήταν η πρώτη φορά που προτάθηκε από το Φεστιβάλ η δεύτερη από τις μόλις τρεις διασωθείσες όπερες του σημαντικού Ιταλού συνθέτη. Το έργο είχε ανεβεί, πάντως, δις κατά τη δεκαετία του ‘90 στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, ενώ το 2006 -εν μέσω της άνθησης του μπαρόκ στη χώρα μας- είχε ακουσθεί στο Φεστιβάλ Όπερας της Αρχαίας Κορίνθου και πάλι σε μουσική διεύθυνση Πέτρου.
Δύο χρόνια αργότερα (2008) ο Έλληνας αρχιμουσικός συνεργάσθηκε για πρώτη φορά με την Κάλμπαρη σε σκηνικό ανέβασμα του «Ιούλιου Καίσαρα» του Χαίντελ στο Μέγαρο της Θεσσαλονίκης. Η παραγωγή αυτή δεν άφησε αξιομνημόνευτο αποτύπωμα ιδίως λόγω της ανέμπνευστης σκηνοθεσίας: 12 χρόνια αργότερα, και παρά κάποιες σποραδικές εξορμήσεις στοχώρο του λυρικού θέατρου, η νυν καλλιτεχνική διευθύντρια του Θεάτρου Τέχνης δεν φαίνεται να κατανοεί ακόμη τις ιδιαιτερότητες του είδους.
Η σκηνοθεσία της σ’ένα από τα πρώτα δείγματα όπερας της ιστορίας κινήθηκε σε εντελώς συμβατικά πλαίσια. Έστω κι αν δύσκολα θα συγκατέλεγε κανείς την δίπρακτη πλην μάλλον σχοινοτενή «Επιστροφή του Οδυσσέα» μεταξύ των αριστουργημάτων του πρώιμου μπαρόκ, η παραγωγή του Ηρωδείου δεν κατάφερε να τραβήξει το ενδιαφέρον σε σκην(οθετ)ικό επίπεδο. Στοχεύοντας συνειδητά στην απαγκίστρωση από μια παραδοσιακή οπτικοποίηση του πιστού στο ομηρικό πρωτότυπο έργου, Κάλμπαρη και Γιωργίνα Γερμανού (υπεύθυνη για σκηνικά και κοστούμια) έπεσαν στην παγίδα της κοινοτοπίας του «αστικού δράματος», που έχει κατακλύσει τις μοντέρνες οπερατικές σκηνοθεσίες. Στο μονοτοπικό ημι-αφαιρετικό σκηνικό σωρεύθηκαν από βάρκα (του Οδυσσέα) και βράχια (της Ιθάκης) μέχρι… νυφικό κρεβάτι (της Πηνελόπης) με φυτευτή ελιά, αναποδογυρισμένα έπιπλα και ψυγείο μεταπολεμικών δεκαετιών, τα περισσότερα καλυμμένα με λεπτό νάιλον πλαστικό, υπονοώντας το πάγωμα χρόνου και τάξης σ’ένα περιβάλλον «μολυσμένο», που θα αποκατασταθεί/αποκαθαρθεί με την επιστροφή του ήρωα…
«Η Επιστροφή του Οδυσσέα στην πατρίδα» του Μοντεβέρντι, σε σκηνοθεσία Μαριάννας Κάλμπαρη, υπήρξε η μοναδική σκηνική παραγωγή όπερας του φετινού καλοκαιριού. Ο οπωσδήποτε επαρκής βαθμός υλοποίησής της σε δύσκολες -λόγω κορωνοϊού- συνθήκες άμβλυνε τις συνολικά άνισες εντυπώσεις που αποκόμισαν όσοι συνέρρευσαν στο Ηρώδειο.
Σύγχρονο στίγμα είχαν και τα κοστούμια (ιδιαίτερα αυτά των Μνηστήρων-στρατιωτικών), ενώ δεν έλειψαν και κάποιες πινελιές επικαιρότητας (αντισηπτικά τζελ). Η αμηχανία φάνηκε από τον εισαγωγικό Πρόλογο, που επελέγη -προφανώς, λόγω δυσκολίας «εκσυγχρονισμού» του- να παραπέμπει στον 17ο αιώνα του Μοντεβέρντι: οι αλληγορίες του («Εύθραυστη ανθρώπινη φύση», «Χρόνος», «Τύχη» και «Έρωτας») γλύτωσαν τη σκηνική αποεξιδανίκευση, ενώ μουσικοί,αρχιμουσικός και κάποιοι τραγουδιστές εμφανίσθηκαν φορώντας μαύρα ενδύματα, που παρέπεμπαν σε μεσαιωνικά «μυστήρια».
Η παράσταση σώθηκε αφενός από την καλή θεατρική κίνηση των μονωδών (απότοκο σχετικής διδασκαλίας ή της δεδομένης σκηνικής εμπειρίας των μονωδών;) και αφετέρου από κάποιες δόσεις χιούμορ, που προέκυπτε από τις ενίοτε επιτυχημένα εκμοντερνισμένες «αποδόσεις» χαρακτήρων/συμβόλων ή από μεμονωμένες σκηνές (όπως αυτή της Μνηστηροφονίας). Μικρός απολογισμός, αν ληφθούν υπ’όψη η στερεοτυπική κοινοτοπία και η διαρκής αίσθηση ότι η σκηνοθεσία λειτουργούσε σχεδόν συστηματικά ερήμην της ευγένειας της μουσικής, αδυνατώντας να αναδείξει τον πυρήνα της μουσικής δραματουργίας, δηλ. τον μύθο της ανθρώπινης περιπλάνησης/περιπέτειας…
Πολύ πιο δυνατές εντυπώσεις άφησε η όλη δουλειά σε μουσικό και φωνητικό επίπεδο (παρακολουθήσαμε την παράσταση της 5/8). Η όπερα δόθηκε χωρίς διάλειμμα, με αρκετές, αλλά όχι καίριες περικοπές (περιορισθείσα σε δίωρη διάρκεια) και -λόγω του ανοιχτού χώρου- με διακριτική, αν και τοπικά άνιση ηχητική ενίσχυση.
Με όπλα τη βαθιά γνώση και τη μακρόχρονη πρακτική της ιστορικά ενημερωμένης ερμηνευτικής σε όργανα εποχής, ο Γιώργος Πέτρου επέλεξε να αντιμετωπίσει την ασαφή ενορχήστρωση της πρώιμα μπαροκικής οπερατικής παρτιτούρας με ένα μικρό (13μελές) κλιμάκιο της Καμεράτας. Σημαίνοντα ρόλο είχε η ομάδα σταθερού βασίμου (Χρυσικόπουλος και Πέτρου στα τσέμπαλα, Κίτσος στη θεόρβη, Ιάσων Ιωάννου στο τσέλο, Ρεπαπής στο βιολόνε), ενώ στον ηχοχρωματικό πλούτο συνέβαλαν μόνο το φλάουτο του Δημήτρη Κούντουρα και τα κρουστά του Αλέξανδρου Ιωάννου. Αφηγηματικά εύροη, ακριβής και συνεκτική, η μουσική διεύθυνση διασφάλισε ακρόαμα ποιότητας και προσεγμένη στήριξη στους μονωδούς.
Της σε γενικές γραμμές ισορροπημένης διανομής δέσποσε ένα «βασιλικό» πρωταγωνιστικό ζεύγος, που είχε ξεκάθαρη αντίληψη του ότι τα λυρικά έργα του Μοντεβέρντι πρέπει να αντιμετωπίζονται ως αληθινές όπερες: το καλαίσθητο, στυλιζαρισμένο τραγούδι και οι γεμάτες φωνές τους συνοδεύθηκαν από το σμίλεμα χαρακτήρων με ψυχολογικό βάθος. Για τον κεντρικό ρόλο που απαιτεί άνεση στην υψηλή φωνητική περιοχή επελέγη ένας βαρύτονος, και μάλιστα της κλάσης του Τάση Χριστογιαννόπουλου, ο οποίος διαπρέπει διεθνώς και στο συγκεκριμένο ρεπερτόριο: κάνοντας πάλι επίδειξη του πληρέστατου εκφραστικού οπλοστασίου του (υποδειγματική γραμμή τραγουδιού, άρθρωση αδόμενου λόγου, υπόκριση) διέπλασε ένα ολοκληρωμένο πορτρέτο του περιπλανώμενου Οδυσσέα. Πλάι του, η μεσόφωνος Μαίρη-Έλεν Νέζη ενστάλαξε, πέραν της γνωστής μουσικότητάς της, συναίσθημα και φινέτσα στην Πηνελόπη, αποφεύγοντας τις συνήθεις «ψυχρές» ενσαρκώσεις του ρόλου.
Παρότι άνισα εξοικειωμένοι με τις ιδιαίτερες απαιτήσεις ύφους, αισθητικής και έκφρασης τραγουδιού (ουσιαστικά, μαδριγαλιού) του πρώιμου μπαρόκ, οι υπόλοιποι μονωδοί απέδωσαν αρκετά ικανοποιητικά την πληθώρα δευτεραγωνιστικών όλων. Ξεχώρισαν για την άρτια μουσικοδραματική παρουσία τους οι τενόροι Βασίλης Καβάγιας (Τηλέμαχος, Ευρύμαχος) και Γιάννης Φίνας (Εύμαιος), και η μεσόφωνος Έλενα Μαραγκού (Ευρύκλεια, Εύθραυστη ανθρώπινη φύση). Η υψίφωνος Μίνα Πολυχρόνου (Αθηνά, Έρωτας) και η μεσόφωνος Ελένη Βουδουράκη (Μελανθώ, Τύχη) χάρισαν φροντισμένο τραγούδι που αξιοποίησε τα διακριτά ηχοχρώματά τους (φωτεινό / πιο μεστό-πολυτελές αντίστοιχα). Ο τενόρος Δημήτρης Ναλμπάντης σκάρωσε μια θεατρικά σκαμπρόζικη βινιέτα του α-λα-Φάλσταφ Ίρου. Τέλος, πειστικοί ως Φαίακες, αλλά μάλλον υπερβολικοί ως Μνηστήρες πρόβαλαν οι Μάριος Σαραντίδης, Νικόλας Μαραζιώτης και Ιάσων Μαρμαράς: η θεατρικά πληθωρική και κεφάτη σκηνική παρουσία τους επισκίαζε συχνά τις φωνητικές τους επιδόσεις…
