Στη δημοφιλέστατη οπερέτα «Νυχτερίδα» του Γιόχαν Στράους υιού -το πρώτο έργο που ανέβασε το 1940- περιορίσθηκαν ουσιαστικά οι εορτασμοί της Εθνικής Λυρικής Σκηνής για τη συμπλήρωση 80 χρόνων λειτουργίας της, αφού λόγω κορωνοϊού ανεστάλη η σκηνική παρουσίαση της «Πάπισσας Ιωάννας» του Βασιλαντωνάκη, της νέας όπερας που παρήγγειλε ο θεσμός για την επέτειο.
Ανήμερα της, στις 5/3, παρακολουθήσαμε την τελευταία παράσταση της «Νυχτερίδας», που δόθηκε σε επανάληψη της παλαιότερης (2014), αλλά ξαναδουλεμένης παραγωγής του Αλέξανδρου Ευκλείδη. Με αφορμή το εορταστικό γκαλά του πρίγκηπα Ορλόφσκι, προβλήθηκε αρχικά ένα ολιγόλεπτο βίντεο (σε σκηνοθεσία Βασίλη Κοσμόπουλου) με πρωταγωνιστή τον ηθοποιό Άγγελο Παπαδημητρίου, ο οποίος -σε ρόλο υποβολέα της ΕΛΣ- διέτρεξε εν τάχει, με χιούμορ αλλά και κάποιες υπερβολές, την ιστορία του οργανισμού.
Ακολούθησε η άνοδος στη σκηνή 13 παλαίμαχων καλλιτεχνών από όλες τις δυνάμεις (Μονωδοί – Μπαλέτο – Χορωδία) της Λυρικής, οι οποίοι ανταποκρίθηκαν στην τιμητική της πρόσκληση, προκαλώντας τη συγκίνηση και το θερμό, μεγάλης διάρκειας χειροκρότημα του κοινού. Επρόκειτο για μια συμβολική και διακριτική χειρονομία, που τίμησε τους Έλληνες καλλιτέχνες, εργάτες/στυλοβάτες του θεάτρου στην περιπετειώδη πολυετή διαδρομή του, που συχνά ξεχνιούνται προς όφελος κάποιων λαμπερών -πλην μεμονωμένων και συνήθως υπερτονιζόμενων- μετακλήσεων προσώπων…
Η επέτειος χάρισε, εξάλλου, την ευκαιρία να επανεκτιμηθεί, τουλάχιστον στο θεατρικό της σκέλος, η δουλειά του Ευκλείδη, ιδίως υπό το φως της νέας της επεξεργασίας με τη βοήθεια της Αγγέλας Σαρόγλου. Εκμεταλλευόμενος με γνώση και φαντασία ιστορικούς και όχι μόνο παραλληλισμούς, ο σκηνοθέτης είχε μεταφέρει, ως γνωστόν, τη δράση του έργου από την αριστοκρατική Βιέννη του 1874, ένα μόλις χρόνο μετά το οικονομικό κραχ, στην αστική Αθήνα της 20ης Απριλίου 1967, παραμονής του πραξικοπήματος! Τα βιεννέζικα ανακτορικά σαλόνια «υποκαταστάθηκαν» από τις καμπάνες του «Αστέρα» της Βουλιαγμένης, οι δεξιώσεις με βαλς και άφθονη σαμπάνια από την ανεμελιά, τον ηδονισμό, τη ξέφρενη διασκέδαση των ελληνικών ‘60s.
Προσπερνώντας τη διάθεση για απλή νοσταλγία, το όλο εμπλουτίσθηκε με αναφορές στην εποχή του επικρατούντος τότε ψυχρού πολέμου: ο πρίγκηπας Ορλόφσκι μετετράπη στον πρέσβη της ΕΣΣΔ στην Αθήνα, και το γκαλά του σε μια δεξίωση με ευθείες αναφορές στον ανταγωνισμό Σοβιετικών και Αμερικανών κοσμοναυτών για το ποιος θα φτάσει πρώτος στο φεγγάρι, στη «συνομιλία» της πρωτοπορίας του σύγχρονου χορού της εποχής με τα σοβιετικά μπαλέτα, ή ακόμη στην προετοιμασία του απριλιανού πραξικοπήματος και την αμερικανική ανάμιξη σε αυτό.
Η επιθυμία του Ευκλείδη για «επαναπλαισίωση» της κοσμαγάπητης οπερέτας κατά τρόπο περισσότερο οικείο στον Έλληνα θεατή οδήγησε στη σουρεαλιστική «συμβίωση» δύο διαφορετικών αισθητικών, αυτής του παλιού εμπορικού κινηματογράφου (μιούζικαλ της δεκαετίας του ’60) για την διαμόρφωση του κωμικού πλαισίου των δύο πρώτων πράξεων με αυτήν του πολιτικού κινηματογράφου (μεταγενέστερων δεκαετιών) για τη φυλακή της Γ’ πράξης. Η προκλητική, πλην ευφυής ιδέα (που συνοδεύθηκε από αρκετές -αν και λιγότερες απ’ό,τι στο αρχικό ανέβασμα- εύστοχες λεπτομέρειες/σχόλια) οπτικοποιήθηκε πειστικά, με άρωμα και χρώμα «εποχής», τόσο σε επίπεδο σκηνικών (Σωτήρης Στέλιος) όσο -και κυρίως- σε επίπεδο κοστουμιών (Αλεξία Θεοδωράκη).
Ευτύχησε δε να συνοδεύεται από μία έξοχη, νέα απόδοση του λιμπρέτου στα ελληνικά από τον Δημήτρη Δημόπουλο, η οποία διήγειρε συστηματικά το νου (τουλάχιστον των πιο ενημερωμένων θεατών). Αιχμές, υπαινιγμοί, απουσία χυδαιότητας και φθήνιας συμπορεύθηκαν γόνιμα στην τόσο αναγκαία, στο συγκεκριμένο έργο ώσμωση «σοβαρού/ διδακτικού» και «ελαφρού/διασκεδαστικού».
Παρότι σε σχέση με το προ εξαετίας ανέβασμα η όλη -οπωσδήποτε επιτυχημένη- προσέγγιση υπήρξε και πιο σφιχτή σε επίπεδο δραματουργικών αξόνων, και πιο αποτελεσματική σε επίπεδο θεατρικής διδασκαλίας/καθοδήγησης, «προδόθηκε» και πάλι στο επίπεδο της μουσικοθεατρικής εκτέλεσης!. Και τούτο γιατί η προσφυγή στα εργαλεία του εγχώριου εμπορικού κινηματογράφου παραμένει ελάχιστα συμβατή με τον κόσμο της βιεννέζικης οπερέτας, ενώ συνδέεται και με ένα διαφορετικό χιούμορ. Οι κώδικες των δύο ειδών (ελαφρού μουσικού θεάτρου;) δεν είναι κοινοί, οι προσλαμβάνουσες των θεατών είναι διαφορετικές. Αν σε αυτά προστεθούν οι διαφορετικές υποκριτικές ικανότητες ή/και μανιέρες των μονωδών, το θέαμα σπάνια παρήγαγε χαμόγελο (ενώ έδινε διαρκώς τροφή για σκέψη!) ή διατηρούσε αμείωτο το ενδιαφέρον. Τα ίδια φυσικά (αν όχι, χειρότερα) ισχύουν και για τα παλαιότερα, «παραδοσιακά» ανεβάσματα του έργου στη Λυρική, που παρέμεναν εντελώς αδιάφορα για το ελληνικό κοινό…
Μεγαλύτερες ενστάσεις ήγειρε το ακρόαμα, το οποίο -αν μη τι άλλο- επιβεβαίωσε δυνατότητες και όρια της νεώτερης γενιάς Ελλήνων μονωδών (και μάλιστα όχι μόνο στο τραγούδι αλλά και την πρόζα) αλλά και αρχιμουσικών. Οι παραστάσεις υποστηρίχθηκαν από δύο διανομές, τις οποίες ακούσαμε στις 16/2 (την δεύτερη) και στις 5/3 (την πρώτη).
Τις καλύτερες εντυπώσεις άφησε συνολικά η δεύτερη διανομή, αφενός γιατί τραγούδησε με μεγαλύτερη ευγένεια και ακρίβεια, αφετέρου γιατί τους κεντρικούς χαρακτήρες ενσάρκωσαν τραγουδιστές που συμμετείχαν στο ροντάρισμα της παραγωγής τον περασμένο Δεκέμβρη στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην Ροζαλίντα της υψιφώνου Άννας Στυλιανάκη και στον Άϊζενστάιν του βαρυτόνου (της ιδανικής δηλ. τεσσιτούρας για το ρόλο!) Νίκου Κοτενίδη, το σκηνικό και μουσικό δέσιμο των οποίων λειτούργησε για μια ακόμη φορά. Ωραίο τίμπρο και λεπτή υπόκριση διέθετε ο βαρύτονος Γιώργος Ιατρού στον κομβικό ρόλο του Φάλκε. Αντιστικτικά, λειτούργησε καλά η περισσότερο ζωηρή παρουσία της υψιφώνου Μαριλένα Στριφτόμπολα, δροσερής Αντέλας και του τενόρου Χρήστου Κεχρή, ως α-λα-Τόνυ-Σφήνος Άλφρεντ.
Ο καλοτραγουδισμένος Άλφρεντ του τενόρου Βασίλη Καβάγια ξεχώρισε από την α’ διανομή, στην οποία δέσποσε η υπερβολικά πληθωρική ίσως παρουσία του τενόρου Δημήτρη Πακσόγλου ως Άϊζενστάιν, με σαφείς επιρροές από το ελληνικό θέατρο και κινηματογράφο. Η χημεία του με την Ροζαλίντα της υψιφώνου Ελένης Καλένος και τον Φάλκε του βαρύτονου Γιάννη Σελητσανιώτη δεν υπήρξε ιδανική, ιδίως επειδή οι δύο τελευταίοι πρόσεξαν περισσότερο το τραγούδι απ’ό,τι την υπόκριση. Μια καλλιτέχνις με την καριέρα της υψιφώνου Βασιλικής Καραγιάννη δεν έχει πλέον λόγο ν’αναμετριέται με το ρόλο της Αντέλας, ενώ ο βαρύτονος Κωστής Ρασιδάκις αποκωδικοποίησε καλύτερα αυτόν του διευθυντή φυλακών Φρανκ από τον ομόλογό του Μάριο Σαραντίδη.
Αχίλλειος πτέρνα και των δύο διανομών υπήρξε η ανάθεση του ρόλου του Ορλόφσκι σε πολύ ελαφριές μεσοφώνους (;), την Άρτεμη Μπόγρη και τη νεαρή Ταξιαρχούλα Κανάτη. Όσο και αν αμφότερες ενσάρκωσαν πειστικά τον Σοβιετικό πρέσβη, φωνητικά υπερίσχυσε η Μπόγρη λόγω του πιο σκούρου φωνητικού ηχοχρώματος.
Αρκετά καλά, αν και ανάλογα με τη μανιέρα ενός εκάστου, σκιαγραφήθηκαν οι πολλοί δευτεραγωνιστικοί ρόλοι, ελάχιστα κεφάτη και όχι πάντοτε άρτια συντονισμένη ήχησε η Χορωδία της ΕΛΣ, ενώ επιτυχημένη ήταν -και σε δραματουργικό επίπεδο- η συμμετοχή χορευτών του μπαλέτου στις χορογραφίες που επιμελήθηκε η Μαρία Κουσουνή.
Ανάμικτες εντυπώσεις άφησε και η μουσική διεύθυνση του νεαρού -και αρκετά προβεβλημένου, εσχάτως- αρχιμουσικού Γιώργου Ζιάβρα. Νευρική, στεγνή, ελάχιστα συνεκτική στην παράσταση της 16/2, ήχησε πολύ πιο ισορροπημένη ρυθμικά και μελωδικά και σαφώς αφηγηματικά εντελέστερη και υποστηρικτική των μονωδών σε αυτήν της 5/3!
Την ουσιαστικότερη, πάντως, επετειακή προσφορά συνιστά ασυζητητί η έκδοση -χάρη και στη γενναιόδωρη χορηγία του «Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος»- ενός πολυτελούς, καλαίσθητου λευκώματος με τίτλο «1940-2020 – 80 χρόνια Εθνική Λυρική Σκηνή». Ο ογκώδης (άνω των 650 σελίδων) τόμος, που εκδόθηκε υπό την εποπτεία και με κείμενα του Υπεύθυνου Δραματολογίας της ΕΛΣ Νίκου Α. Δοντά, περιλαμβάνει 1.000 -πολλές εκ των οποίων ανέκδοτες!- φωτογραφίες από τις περίπου 500 παραγωγές (και 3.000 παραστάσεις) των 8 πρώτων δεκαετιών ζωής του μονάκριβου λυρικού μας θεάτρου, επανεγγράφοντάς το τεκμηριωμένα στη συλλογική μνήμη.
Μακράν του να αποτελεί ένα ιδανικό για φιλόμουσους κάθε ηλικίας coffee table book, στο οποίο γειτνιάζουν μύθοι και αφανείς εργάτες της λυρικής τέχνης (και όχι μόνο), το δίγλωσσο λεύκωμα-φωτογραφική ιστορία της ΕΛΣ έχει και μείζονα εκπαιδευτική/ερευνητική χρησιμότητα. Αφενός για την ακριβή και ευσύνοπτη αφήγηση της μέχρι σήμερα διαδρομής του θεσμού με άξονα τα θέατρα στα οποία φιλοξενήθηκε, από την οποία προκύπτει η όχι πάντοτε ανέφελη συμπόρευσή του με τις κοινωνικοπολιτικές αλλαγές που βίωσε η χώρα. Αφετέρου για το πολύτιμο επίμετρο-παραστασιολόγιο, στο οποίο καταγράφονται για πρώτη φορά όλα τα έργα που ανέβηκαν στη Λυρική από το 1940 μέχρι σήμερα (με ό,τι αυτό συνεπάγεται από πλευράς επιλογών και κατευθύνσεων ρεπερτορίου), αλλά και για το αναλυτικό ευρετήριο με τους εκατοντάδες των συντελεστών, Έλληνες και ξένους, διάσημους και μη, οι οποίοι συνέβαλαν στην πρόοδο ενός πολιτιστικού οργανισμού, που έχει εξελιχθεί πλέον στη ναυαρχίδα των μουσικών μας πραγμάτων.
Η εξαιρετική αφιερωματική έκδοση (που διατίθεται ήδη στα Ταμεία της ΕΛΣ, το SNFCC shop και σε επιλεγμένα βιβλιοπωλεία με προτεινόμενη τιμή € 62) δεν έχει τίποτε να ζηλέψει από αντίστοιχες πολύ σημαντικότερων από την ΕΛΣ θεσμών σε διεθνές επίπεδο. Και μόνο το γεγονός ότι μέσα από αυτήν η Λυρική καταφέρνει να σταθεί «ισότιμα» με μεγάλες οπερατικές σκηνές του εξωτερικού λέει πολλά για την ποιότητα του όλου εγχειρήματος…
