Δεσπόζουσα θέση στην πυκνή συναυλιακή δραστηριότητα του φθινοπώρου είχε το θαυμάσιο Φεστιβάλ πιάνου, που προσέφερε η …Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ από τις 2 Νοεμβρίου μέχρι τις 4 Δεκεμβρίου 2019. Ο αφιερωμένος στο ρομαντισμό πλούσιος προγραμματισμός περιελάμβανε ρεσιτάλ καταξιωμένων και νέων σολίστ, συναυλία με μεγάλα πιανιστικά κοντσέρτα και masterclass, στα οποία παρατηρήθηκε μεγάλη προσέλευση κοινού. Όχι τυχαία, σ’αυτά εκπροσωπήθηκε ευρέως η λαμπρή γενιά των 40άρηδων ανδρών πιανιστών.
Υπό την καλλιτεχνική επιμέλεια του πιανίστα Χαράλαμπου Αγγελόπουλου, το Φεστιβάλ είναι το αποτέλεσμα της συνεργασίας της Εναλλακτικής Σκηνής με το γνωστό Φεστιβάλ Πιάνου της Θεσσαλονίκης: οι δύο διοργανώσεις «έτρεξαν» για τρίτη συνεχή χρονιά σχεδόν παράλληλα, με κοινές δράσεις, συντελεστές και ρεπερτόριο. Τον κεντρικό άξονα του Φεστιβάλ αποτέλεσαν 5 ρεσιτάλ, από τα οποία δεν καταφέραμε να ακούσουμε αυτό, εναρκτήριο του έμπειρου Δημήτρη Τουφεξή και αυτό της νεώτερης της παρέας Νεφέλης Μούσουρα. Όλα τα ρεσιτάλ προλόγισε με παιδαγωγική διάθεση, ακρίβεια και μέτρο ο Κώστας Χάρδας.
Στη ρομαντική παράδοση, ο πιανιστικός ήχος έγινε ο ιδανικός καμβάς έκφρασης εξωμουσικών ερεθισμάτων, όπως λογοτεχνικών έργων, φιλοσοφικών ιδεών και βέβαια πινάκων ζωγραφικής. Τη σύνδεση μουσικής και ζωγραφικής τόνισε το πρόγραμμα που χάρισε στις 6/11 ο Τίτος Γουβέλης.
Η «Μνηστεία της Παρθένου» του Ραφαήλ επηρέασε την περίφημη «Μνηστεία» (Sposalizio) από τη 2η σειρά των Χρόνων Προσκυνήματος του Λιστ, που αποδόθηκε με τη δέουσα στοχαστικότητα. Μεγάλη διαφάνεια ήχου επενδύθηκε στο «Νησί της χαράς» του Ντεμπυσσύ, που παρέπεμπε στον πίνακα του Γουαττώ «Επιβίβαση για τα Κύθηρα». Τη μελαγχολική διάθεση της «Επιστροφής» του Μπαίκλιν ζωντάνεψε το «Πρελούδιο αρ. 10» του έργου 32 του Ραχμάνινωφ, που ήχησε σαν εσωτερική εκμυστήρευση. Μία άγνωστη γκραβούρα ενέπνευσε στον Μεσσιάν τον «Ασπασμό του βρέφους Ιησού Χριστού» (από τη συλλογή «Είκοσι στοχασμοί για τον Ιησού Χριστό βρέφος»), μία τεχνικά απαιτητική, στυλιστικά ετερόκλητη σύνθεση με ιμπρεσιονιστικές πινελιές και ρομαντικές εξάρσεις. Τρεις πίνακες των Μουνκ, Κλιμτ και φαν Γκογκ αποτέλεσαν αφορμή να γράψει ο σύγχρονος Ισραηλινός συνθέτης Γκιλ Σοχάτ μία σπονδυλωτή σουίτα ισάριθμων «Αυτοσχεδιασμών», διακριτών τεχνικών και υφολογικών απαιτήσεων.
Αν ο Γουβέλης απέδωσε έξοχα κάθε κομμάτι (δεκάλεπτης περίπου διάρκειας) του πρώτου μέρους, διέπρεψε στο κύριο έργο της βραδιάς, τις «Εικόνες από μια έκθεση» του Μούσσοργκσκυ, έργο αισθητικής «περιπάτου», που ο Ρώσος συνθέτης έγραψε κατόπιν περιήγησης σε μιαν έκθεση έργων του φίλου του Βίκτορ Χάρτμαν. Η εντυπωσιακή (δεξιο)τεχνική αρματωσιά του αποτέλεσε, εν προκειμένω, τμήμα μιας πληρέστατης εκφραστικής παλέτας: ο ηχοχρωματικός πλούτος του παιξίματος συνδυάσθηκε με πρωτοφανή περιγραφική ικανότητα (που αξιοποίησε φαντασία και δύναμη υπαινιγμών), σπάνια αίσθηση -και ροή- αφήγησης και αδιαμφισβήτητη φινέτσα.
Πέραν του απόλυτου ελέγχου των εκφραστικών του μέσων, ο 42χρονος πιανίστας επιβεβαίωσε τη «διανοητική» κυριαρχία (επί) των έργων που ερμηνεύει. Απότοκο παιδείας, ευρυμάθειας, συνεχούς διεύρυνσης ρεπερτορίου, ανάγκης για εξέλιξη, τούτο το διόλου αυτονόητο χάρισμα εξηγεί -μεταξύ άλλων- τη ζηλευτή θέση του ανάμεσα στους πιανίστες της γενιάς του… Τού επιτρέπει δε να εκτονώνει ένα τέτοιο ρεσιτάλ με …ένα εμβληματικό κομμάτι του γαλλικού μπαρόκ, τους «Μυστηριώδεις φραγμούς» του Φρ. Κουπρέν!
Εξαιρετικά ερεθιστικό ήταν από πλευράς σχεδιασμού και ερμηνειών και το πρόγραμμα (26/11) της Λίλιας Μπογιατζίεβα, της σημαντικής Βουλγάρας πιανίστριας που διατηρεί στενούς δεσμούς με τη χώρα μας. Το ενδιαφέρον του ρεσιτάλ έγκειτο στην εστίαση στη δημιουργική συνομιλία του ρομαντισμού με το παρελθόν, υπό την έννοια της ανίχνευσης κάποιων από τις ποικίλες πηγές έμπνευσής του.
Από τις μεσαιωνικές λογοτεχνικές μπαλάντες άντλησε έμπνευση ο Μπραμς για τις 4 νεανικές «Μπαλάντες» του. Ο καλειδοσκοπικός πλούτος των αποχρώσεων του ήχου και η αφηγηματική ρευστότητα του sostenuto παιξίματος της σολίστ οριοθέτησαν μία ερμηνεία μεγάλης περιγραφικής δύναμης αυτών των σκοτεινών κλιμάτων κομματιών. Ακόμη πιο επιτυχημένη πρόβαλε η εκτέλεση του κομματιού «Πρελούδιο, χορικό και φούγκα» που ο Φρανκ συνέθεσε υπό την αναπόφευκτη επίδραση του Γ.Σ. Μπαχ, με το έργο του οποίου η πιανίστα έχει επανειλημμένα αναμετρηθεί. Εν προκειμένω, η καθαρότητα απόδοσης πολυφωνίας και ρυθμών της γραφής, η διαμόρφωση μιας φραστικής που ισορροπούσε λεπτά μεταξύ αυστηρότητας/λιτότητας και φαντασίας συνοδεύθηκαν από ωραία ανάδειξη της διάχυτης μελαγχολίας.
Ολόκληρο το δεύτερο μέρος κάλυψε η περίφημη τελευταία «Σονάτα αρ. 21» του Σούμπερτ. Με γεμάτο ήχο, σεβασμό των αγωγικών ενδείξεων, μεγάλη πλαστικότητα στα τέμπι και στέρεες τρίλιες, η Μπογιατζίεβα εκτύλιξε άνετα το περίπλοκο μουσικό συντακτικό, υπογραμμίζοντας την εξέλιξη της κλασικής φόρμας από τον Αυστριακό ρομαντικό σε σχέση με το μπετοβενικό πρότυπο. Παρότι δεν έλειψαν τα ολισθήματα και οι αστάθειες (ιδίως στις πιο δεξιοτεχνικές παραγράφους), οι σαφείς αρετές αφήγησης και η συναισθηματική ειλικρίνεια της ερμηνείας έδωσαν μια καλή εικόνα της ανήσυχης δραματουργίας και των αμφίθυμων διαθέσεων ενός έργου-σταθμού για την πιανιστική φιλολογία του ρομαντισμού και όχι μόνο!
Εκτός προγράμματος, η σολίστ χάρισε την 3η από τις Excursions του Μπάρμπερ, ένα ρυθμικά δύσκολο κομμάτι του Αμερικανού νεορομαντικού συνθέτη, το έργο του οποίου έχει διακονήσει ευδόκιμα τόσο σε αίθουσες συναυλιών όσο και σε στούντιο ηχογραφήσεων.
Το Φεστιβάλ ολοκληρώθηκε (4/12/2019) με ένα εξίσου αναμενόμενο ρεσιτάλ, αυτό του Θοδωρή Τζοβανάκη, ο οποίος συγκαταλέγεται μεταξύ των κορυφαίων πιανιστών μας. Το πρόγραμμα αρθρώθηκε γύρω από «εκλεκτικές συγγένειες» της εποχής του ρομαντισμού, κοινωνικής/αισθηματικής ή καλλιτεχνικής φύσεως.
Στις πρώτες ανήκουν οι γνωστοί δεσμοί του ζεύγους Ρόμπερτ και Κλάρας Σούμαν με τον Μπραμς, έργα των οποίων κάλυψαν το πρώτο μισό της βραδιάς. Αρχικά ακούσθηκαν οι «Πεταλούδες» του Ρ. Σούμαν. Μεγάλη πτητικότητα και διαφάνεια ήχου, λεπταίσθητες αποχρώσεις και ποιητική διάθεση επενδύθηκαν εδώ για να αποδοθεί ο συναισθηματικός και ψυχολογικός (μικρό)κοσμος κάθε επεισοδίου αυτής της ιδιότυπης σουίτας. Πιο εξωστρεφές ήχησε στη -σαφώς επηρεασμένη από τον Σοπέν- μελωδικότητά του το «Νυχτερινό σε φα μείζονα» (έργο 6 αρ. 2) της Κλάρας Βηκ-Σούμαν. Αντίθετα από τις νεανικές συνθέσεις του ζεύγους, από την πιανιστική εργογραφία του Μπραμς επελέγησαν δύο κομμάτια της ωριμότητας, το πρώτο «Ιντερμέδιο» του έργου 117 και η 2η «Ραψωδία» του έργου 79. Αναδεικνύοντας με καθαρότητα το πλούσιο (αρμονικά και πολυφωνικά) μουσικό συντακτικό, ο 46χρονος σολίστ ενστάλαξε στην πιο φορτισμένη γραφή ικανές δόσεις περισυλλογής, ποίησης και ευγένειας συναισθήματος.
Οι καλλιτεχνικοί δεσμοί μεταξύ συνθετών τονίσθηκαν μετά την ανάπαυλα, με αφορμή μεταγραφές για πιάνο από τον Λιστ 6 τραγουδιών του Σούμπερτ. Η φωνή υποκαταστάθηκε εν προκειμένω από το πιάνο, το οποίο εύλογα ανέλαβε ρόλο αφηγητή, μολονότι η δεξιοτεχνική ρητορική του Ούγγρου συνθέτη ηχούσε διαρκώς μεγαλόστομη, συγκρινόμενη προς την τρυφερή λιτότητα του Αυστριακού ομολόγου του. Ευτυχώς, ο Τζοβανάκης άρθηκε πέρα από την δεδομένη (δεξιο)τεχνική του άνεση (έστω και με όχι πάντοτε ελεγχόμενες κορυφώσεις), προβάλλοντας με σπάνια αίσθηση του legato (χωρίς κατάχρηση του πεντάλ) τη συναισθηματική νηφαλιότητα της σουμπέρτιας μελωδικής, φωνητικών ποιοτήτων γραμμής.
Το θαυμαστής ρευστότητας και εκφραστικής αμεσότητας παίξιμό του υπηρέτησε άρτια τόσο τα πιο εσωστρεφή κομμάτια (όπως τον αινιγματικό «Οργανοπαίχτη», το άκρως ποιητικό «Ο Μυλωνάς και το ρυάκι» ή τον ανήσυχο «Οδοιπόρο», το αδιέξοδο του οποίου φωτίσθηκε γλαφυρά), όσο και αυτά που απαιτούσαν δραματικότερο χτίσιμο εντάσεων και παθών («Ο Άτλας», «Η Μαργαρίτα στο ροδάνι», «Ο βασιλιάς των ξωτικών»). Τεκμήριο βαθιάς κατανόησης και προσεγμένης προβολής της εξέλιξης και των διαφορετικών πτυχών του ρομαντισμού, το ρεσιτάλ διευκόλυνε την κατάδυση στην ουσία του!
Εμβόλιμα, φιλοξενήθηκε (14/11/2019) στην «Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος» συναυλία με 3 μεγάλα κοντσέρτα του ρομαντισμού, ερμηνευμένα από ισάριθμους πιανίστες, σημαίνοντες εκπροσώπους της ίδιας γενιάς. Τους συνόδευσε η Ορχήστρα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής υπό τον Ντάνιελ Σμιθ. Η μετάκληση του ταλαντούχου Αυστραλού αρχιμουσικού έγινε δυνατή με τη στήριξη της δωρεάς του «Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος» για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής εξωστρέφειας της Λυρικής.
Αντίθετα απ’ό,τι συμβαίνει στο εξωτερικό, η Ορχήστρα της ΕΛΣ σπάνια αναμετράται με το συμφωνικό ρεπερτόριο, περιοριζόμενη -πλην των παραστάσεων όπερας- το πολύ σε συνοδείες λυρικών γκαλά. Το γιατί συμβαίνει αυτό δεν είναι του παρόντος, και σε κάθε περίπτωση αγνοούμε αν η συγκεκριμένη συναυλία σηματοδοτεί κάποια επερχόμενη αλλαγή ή απλώς αποτέλεσε μια ευκαιριακή σύμπραξη. Ούτως ή άλλως, και ανεξαρτήτως της -αδιαμφισβήτητης- ποιότητας των μουσικών της, η ορχήστρα βούτηξε στα βαθειά, καλούμενη ν’αντιμετωπίσει κοντσέρτα που απαιτούν απολύτως ισοδύναμη συνοδοιπορία σολίστ-ορχήστρας.
Από το πρώτο κιόλας έργο, το 1ο Κοντσέρτο για πιάνο του Μπραμς, έγινε αμέσως αντιληπτή η μη εξοικείωση των μουσικών με την αμιγώς συμφωνικών ποιοτήτων γραφή του Γερμανού συνθέτη, την οποία επιδείνωσε ο επί σκηνής «εγκιβωτισμός» του συνόλου σε ανακλαστικές του ήχου ξύλινες επιφάνειες, που έπνιγαν τον ήχο των πνευστών και εξέθεταν αυτόν των -τοποθετημένων εκτός τους- εγχόρδων!
Ατυχώς, ούτε ο αρχιμουσικός μπόρεσε να συντονίσει την εκτέλεση, ούτε ο εκλεκτός σολίστ Γιώργος-Εμμανουήλ Λαζαρίδης βρέθηκε σε καλή βραδιά, δίνοντας μιαν ελάχιστα ισορροπημένη -ως προς τη συνολική εποπτεία των μουσικών μεγεθών- ερμηνεία του κοντσέρτου. Παρότι ο 41χρονος πιανίστας διαθέτει την παλέτα ήχου (σε βάρος, δυναμικές, ευελιξία) και έκφρασης (νηφάλιο συναίσθημα) που απαιτεί η πυκνή γραφή του Μπραμς, η πάγια εσχάτως επιμονή στην ηδονοθηρική εκτύλιξη της μελωδικής γραμμής (αργές ταχύτητες, «στρογγυλές» νότες) στοιχίζει στην πλαστικότερη διαμόρφωση των φράσεων, ενώ στερεί τη μουσική από τον παλμό και το ανάγλυφό της, ηχώντας σταθερά συγκρατημένη. Έτσι, το αποτέλεσμα ήταν καλύτερο στις μελωδικές παραγράφους και σε ολόκληρο το αργό ενδιάμεσο adagio, αλλά προβληματικότερο στα πιο γοργά περάσματα και στο δεξιοτεχνικό καταληκτικό ροντό, καθώς το μεν πιανιστικό παίξιμο δεν ήταν ανεπίληπτο, ενώ δεν βρέθηκε και ο αναγκαίος κοινός βηματισμός με την ορχήστρα…
Τα πράγματα βελτιώθηκαν σταδιακά στο δεύτερο έργο του προγράμματος, το κοσμαγάπητο 1ο Κοντσέρτο για πιάνο του Τσαϊκόφσκι, έργο που φημίζεται για τον κυρίαρχα συγκρουσιακό χαρακτήρα της μουσικής του, ο οποίος δικαιώνεται μόνο όταν σολίστας και ορχήστρα συμπορεύονται σε όμοια επίπεδα εγρήγορσης, έντασης και υψηλών θερμοκρασιών. Εν προκειμένω, παρότι από το ορχηστρικό παίξιμο έλειψαν η αιχμηρότητα των διατυπώσεων και η πιο επιθετική συμμετοχή στις αντιπαραθέσεις με το πιάνο, η Ορχήστρα της ΕΛΣ έδειξε να κατανοεί εντελέστερα την απερίφραστα μελωδική ρομαντική γραφή του Ρώσου συνθέτη. Πολύ θετική ήταν η συμμετοχή του εξαίρετου 44χρονου σολίστ Στέφανου Θωμόπουλου, ο οποίος διέπλασε μια δεξιοτεχνικά εντυπωσιακή (παρά κάποια ολισθήματα στις γρήγορες παραγράφους) και εκφραστικά γενναιόδωρη ερμηνεία. Μεστός ήχος, μουσικότητα, άρτια εποπτεία του συνόλου του μουσικού υλικού με αθλητικά αρθρωμένη φραστική, καλά ζυγιασμένες διακυμάνσεις δυναμικής και χαρακτηριστικοί τονισμοί λεπτομερειών συνέθεσαν ένα πρώτης τάξης εκφραστικό οπλοστάσιο…
Η βραδιά ολοκληρώθηκε με το 2ο Κοντσέρτο για πιάνο του Ραχμάνινωφ, που απέδωσε υποδειγματικά ο Κάρολος Ζουγανέλης. Θαυμαστή δεξιοτεχνική άνεση και ισορροπημένο ευγενές συναίσθημα, αίσθηση της ρευστότητας του ήχου και του ώριμου, ρομαντικού ύφους της μουσικής οριοθέτησαν το στίγμα της ερμηνείας του εγκατεστημένου στο Παρίσι πιανίστα.
Ο μεγάλος και ρωμαλέος ήχος του πρόβαλε με φυσικότητα σε πρώτο επίπεδο πάνω από αυτόν της ορχήστρας, ξετυλίγοντας αβίαστα τις χειμαρρώδεις, απολύτως χαρακτηριστικές μελωδίες του Ραχμάνινωφ, διασφαλίζοντας συνάμα ότι θα ακουσθούν σημαντικές τρυφερές λεπτομέρειες της γραφής. Με εξίσου φυσικό τρόπο ερχόταν σε διάλογο με την πληθωρική -αλλά πολύ πιο συγκεντρωμένη- ορχήστρα (και δη με το κλαρινέτο του Γιάννη Καραγιαννίδη στο αργό κεντρικό μέρος adagio sostenuto) ή εντασσόταν στον ήχο της. Χωρίς να διολισθαίνει σε μελιστάλακτες «χολυγουντιανές» διατυπώσεις, ο 42χρονος σολίστ δικαίωσε τον λυρισμό της παρτιτούρας, νοηματοδοτώντας συνεχώς τη μουσική δραματουργία. Επανενέταξε έτσι ευπρόσδεκτα τον εμιγκρέ Ρώσο συνθέτη στο κάδρο της ευρωπαϊκής μεταρομαντικής παράδοσης.…
