Με ένα εξαιρετικά πλούσιο και διαφωτιστικό κύκλο συναυλιών ολοκληρώθηκαν το Νοέμβριο οι επετειακές εκδηλώσεις που διοργάνωσαν στο Μέγαρο Μουσικής κορυφαίοι μουσικοί φορείς με αφορμή τη συμπλήρωση (το 2019) εβδομήντα χρόνων από την πρόωρη εκδημία του Νίκου Σκαλκώτα. Αυτές περιελάμβαναν επίσης έκθεση, μουσικολογικό συνέδριο, συζητήσεις, παρουσιάσεις βιβλίων και δίσκων, αλλά και θεατρική παράσταση.
Ανεξαρτήτως του ότι η υπερπληθώρα εκδηλώσεων σε τόσο στενό χρονικό διάστημα δεν ευνόησε ούτε τη μεγαλύτερη προσέλευση του κοινού ούτε και την εντελέστερη αφομοίωση του -όχι πάντοτε εύκολα προσιτού- έργου του σημαντικού, πλην μέχρι πρότινος παραγκωνισμένου και παρεξηγημένου Έλληνα συνθέτη, η καλύτερη γνωριμία με αυτό αποτέλεσε αναμφίβολα μείζονα πολιτιστική προσφορά.
Συμφωνική μουσική και μουσική δωματίου είχαν κυρίως την τιμητική τους, ενώ άκρως ευπρόσδεκτη υπήρξε η αρχική συναυλία (11/11), κατά την οποία η μεσόφωνος Άρτεμις Μπόγρη ερμήνευσε, συνοδευόμενη από τον πιανίστα Γιώργο Κωνσταντίνου, 16 τραγούδια του Σκαλκώτα (την οποία, δυστυχώς, δεν μπορέσαμε να παρακολουθήσουμε).
Το αφιέρωμα ολοκληρώθηκε στις 29/11, σε μια γεμάτη «Αίθουσα Χρ. Λαμπράκης», με συναυλία της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών υπό τον καλλιτεχνικό της διευθυντή Στέφανο Τσιαλή.
Η βραδιά άνοιξε με το ατμοσφαιρικό 12λεπτο έργο «Νεοττιάν» του 28χρονου Ευριπίδη Μπέκου, που απέσπασε δύο διακρίσεις στο Διεθνή Διαγωνισμό Σύνθεσης για Συμφωνική Ορχήστρα «Νίκος Σκαλκώτας» της Ένωσης Ελλήνων Μουσουργών, αφενός το «Βραβείο Νίκος Σκαλκώτας», αφετέρου το Βραβείο της ΚΟΑ για το καλύτερο έργο νέου Έλληνα συνθέτη, ηλικίας κάτω των 35 ετών. Φέροντας ως τίτλο μια αρχαιοελληνική λέξη που σημαίνει «φωλιά των μικρών πουλιών», το καλογραμμένο κομμάτι αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο οι μουσικές ιδέες -σαν άλλοι νεοσσοί- αναπτύσσονται, μάχονται για την επιβίωση και εξελίσσονται μέσα σε ποικιλότροπα και ποικιλόχρωμα ηχητικά περιβάλλοντα. Οι ηχητικές «μάζες» χρησιμοποιούνται ευφάνταστα σ’ένα πλέγμα ευρύτερης ρυθμικής ρευστότητας.
Ακολούθως, ο 26χρονος Μιχάλης Σέμσης -απόγονος και γόνος μιας ιστορικής οικογένειας μουσικών, και ήδη κορυφαίος κοντραμπασίστας στη θρυλική Ορχήστρα του Γκεβάντχαους της Λειψίας!- αναμετρήθηκε με το εξαιρετικά απαιτητικό «Κοντσέρτο για κοντραμπάσο και ορχήστρα» του Σκαλκώτα. Ως γνωστόν, ο συνθέτης δεν ευτύχησε ν’ακούσει όσο ζούσε κανένα από τα κοντσέρτα που συνέθεσε. Λόγω των τεχνικών δυσκολιών του έργου (από τις οποίες προκύπτει όχι επαρκής γνώση των ιδιαιτεροτήτων του κοντραμπάσου), θεωρείται πολύ πιθανό ότι ο Σκαλκώτας το συνέθεσε (1940/1942) πιθανότατα για τσέλο.
Το κοντραμπάσο δεν συναντάται συχνά ως σολιστικό όργανο στο ρεπερτόριο κοντσέρτων, καθώς ο συνθέτης καλείται να διαχειριστεί ενορχηστρωτικά «ζητήματα» ηχητικής ισορροπίας μέσω ειδικής μεταχείρισης είτε του οργάνου (με χρήση ακραίων περιοχών του) είτε του ορχηστρικού όγκου. Εν προκειμένω, ο Σκαλκώτας επέλεξε να χρησιμοποιήσει -με σχετική επιτυχία- και μία ογκώδη ορχήστρα και το σύνολο της έκτασης του κοντραμπάσου. Με ήχο τονικά ασφαλή (που έτυχε διακριτικής μικροφωνικής ενίσχυσης) και με κάποιες αναγκαίες προσαρμογές (αλλαγή οκτάβων και απλοποίηση διπλών), ο Σέμσης απέδωσε με άνεση τις (δεξιο)τεχνικές δυσκολίες του ατονικού έργου, ενώ ανέδειξε καθαρά τόσο τα μελωδικά μοτίβα στο ενδιάμεσο λυρικό andantino όσο και τις πιο ρυθμικές, πνευματώδεις θεματικές ιδέες στο καταληκτικό ροντό. Ο Τσιαλής διέπλασε αγαστή ορχηστρική συνοδοιπορία, μεριμνώντας για προσεγμένες δυναμικές και σφριγηλό διάλογο με τον σολίστα.
Το πρόγραμμα ολοκληρώθηκε με τρία μέρη (από τα 6 συνολικά) της πολύ αξιόλογης «Συμφωνικής Σουίτας αρ. 2» του Σκαλκώτα, ο οποίος πέθανε λίγο πριν ολοκληρώσει την ενορχήστρωση του 5ου μέρους. Η ΚΟΑ -της οποίας ο συνθέτης υπήρξε εξέχον μέλος, έστω και από τα τελευταία αναλόγια των εγχόρδων- έχει αναλάβει εσχάτως την ηχογράφηση (για την εταιρεία Naxos) σειράς συμφωνικών έργων του, μεταξύ των οποίων και της 2ης Σουίτας. Η συναυλιακή εξοικείωση με τα έργα αυτά είναι ευπρόσδεκτη, συμβάλλοντας στη βελτίωση των επιδόσεων του συνόλου. Τούτο ίσχυσε και εν προκειμένω, όσο κι αν δεν έγινε κατανοητή η επιλογή να παιχθούν από τη Σουίτα μόνο τα δύο από τα 5 πρώτα μέρη μαζί με το 6ο που ενορχήστρωσε ο μουσικολόγος Κωστής Δεμερτζής το 1994. Έστω κι έτσι (και χωρίς το θαυμάσιο Largo sinfonico!), η «Τοκκάτα» δόθηκε με ρυθμική σβελτάδα, το «Εμβατήριο Περιπάτου» ήχησε αρκούντως ανάλαφρο και ζωηρό, ενώ καλά προβλήθηκε ο «ελληνικός» χαρακτήρας του τελικού πρέστο «Περπέτουουμ Μόμπιλε».
Αρκετά μικρότερη προσέλευση είχε, λίγες μέρες νωρίτερα (18/11), η συναυλία που έδωσε στην ίδια αίθουσα η «Φιλαρμόνια» Ορχήστρα Αθηνών υπό τον καλλιτεχνικό της διευθυντή Βύρωνα Φιδετζή. Και τούτο, παρά το ερεθιστικό της πρόγραμμα, στο οποίο γειτνίασαν ενδιαφέροντα δείγματα της προσωπικής ατονικής μουσικής του Σκαλκώτα με τονικά έργα (λίγο έως πολύ) σύγχρονων συνθετών του.
Τα δύο παλαιότερα από αυτά, γραμμένα κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, ήσαν -περισσότερο ή λιγότερο- προσανατολισμένα προς τη ρομαντική παράδοση, την οποία διέρρηξε η δωδεκαφθογγική προσέγγιση του Σαίνμπεργκ, δασκάλου του Έλληνα συνθέτη. Και αν στο σύντομο, αισθαντικά παθιασμένο, μελωδικό «Ιντερμέτζο» από την όπερα «Η Παναγία των Παρισίων» του Φραντς Σμιτ έγιναν αντιληπτά όλα τα στερεότυπα της γλώσσας του ύστερου ρομαντισμού, η αριστουργηματική ατμοσφαιρική «Πασσακάλια» του Βέμπερν (επίσης μαθητή του Σαίνμπεργκ) φάνηκε να προοιωνίζεται τη νέα εποχή. Η έντονα χρωματική διάθεση συνδυάζεται εδώ με μιαν λεπταίσθητη, διαυγή ενορχήστρωση που θα αξιοποιούνταν σύντομα στην απελευθέρωση από την «τονικότητα». Αμφότερα τα έργα αποδόθηκαν άρτια, κυρίως λόγω του εστιασμένου, καλά συντονισμένου παιξίματος του σώματος των εγχόρδων του συνόλου.
Στα δύο έργα του Σκαλκώτα, ο εγκεφαλικός σχεδιασμός συνοδευόταν συχνά από μία παιγνιώδη, εξωστρεφή διάθεση. Στο «Κοντσερτίνο για δύο πιάνα» (1935), το γνωστό ντούο των Μπεάτας Πίντσετιτς και Χρήστου Σακελλαρίδη αποκωδικοποίησε δίχως πρόβλημα την άλλοτε αιχμηρή, άλλοτε ανάλαφρη, άλλοτε μελαγχολική/στοχαστική, σταθερά πυκνή σε ιδέες γραφή. Ακρίβεια, οικονομία, ρυθμικό σφρίγος επενδύθηκαν από τους πιανίστες σ’αυτήν τη λεπτή άσκηση ισορροπίας (όχι μόνο σε τέμπι!), στην οποία ανταποκρίθηκαν δυσκολότερα ορχήστρα και αρχιμουσικός. Ανάλογα ίσχυσαν και για την ερμηνεία της παρόμοιων αισθητικών αναζητήσεων, μεταγενέστερης (1942) πλην περισσότερο υποβλητικής/ συναισθηματικής «Μικρής Σουίτας για έγχορδα».
Η βραδιά ολοκληρώθηκε με τις διαφορετικής «ψυχαγωγικής» διάστασης «Συμφωνικές παραλλαγές πάνω σε θέματα του Βέμπερ» του Χίντεμιτ, έργο πλούσιας συμφωνικής δράσης που περιλαμβάνει λυρικά αργά μέρη και λαμπερές, άκρως δεξιοτεχνικές ζωηρές παραγράφους. Χειριζόμενος με πλαστικότητα τις δυναμικές και αποσπώντας καλές συνεισφορές από όλες τις ορχηστρικές υποομάδες, ο αρχιμουσικός διέπλασε μιαν εκτέλεση γεμάτη ορμή και παλμό, η οποία δικαίωσε εν πολλοίς το ευφρόσυνο πνεύμα της παρτιτούρας, χωρίς ν’αναδεικνύει πάντοτε με την αναγκαία διαφάνεια την πολυεπίπεδη δομή της…
Με μιαν αντίστοιχη λογική σύγκρισης και αντιπαραβολής του πιανιστικού έργου του Σκαλκώτα με αυτό σύγχρονων ομοτέχνων του άρθρωσε η Λορέντα Ράμου το θαυμάσιο ρεσιτάλ της στην κατάμεστη «Αίθουσα Δημ. Μητρόπουλος» (27/11/2019). Πριν από λίγους μήνες, η πολύπλευρη καλλιτέχνις ηχογράφησε (για την εταιρεία BIS) έναν εξαιρετικό δίσκο με πιανιστικές συνθέσεις του Σκαλκώτα (τρεις εκ των οποίων σε παγκόσμια πρώτη), γραμμένες σε δύο ξεχωριστές δημιουργικές περιόδους [Βερολίνο, 1921-1933 και Αθήνα, 1933-1949].
Αξιοποιώντας τη μεγάλη γνώση και εμπειρία της στη μοντέρνα μουσική, η Ράμου φώτισε μια διαφορετική όψη του έργου του Σκαλκώτα, ανιχνεύοντας τις επιρροές της χορευτικής τζαζ, του φοξ τροτ, του τάνγκο και του τσάρλεστον στα κομμάτια του για πιάνο. Η ακρόαση αποκάλυψε ότι ο Έλληνας συνθέτης όχι μόνο ενδιαφερόταν για όλα τα μουσικά είδη που διαμόρφωναν το ηχητικό σύμπαν της εποχής του, αλλά προσπάθησε να ενσωματώσει στο «νέο» πιανιστικό του ύφος σωρεία ετερόκλητων στοιχείων και αναφορών.
Έτσι, χωρίς να στερούνται ελληνικών παραδοσιακών «χρωμάτων» ή ατονικών αρμονιών, τα πρώτα (σωζόμενα) έργα του από τη βερολινέζικη περίοδο («Eλληνική σουίτα», «[Σουίτα]», «Σονατίνα» και «15 Μικρές παραλλαγές») αντλούν έμπνευση από την τζαζ και το τσάρλεστον, εγγεγραμμένα σε μία λογική κολλάζ, στο πρότυπο της ειρωνικής «Τζαζ σονάτας» του Αμερικανού Άνταϊλ.
Αλλά και στις στοχευμένες επιλογές (αρ. 3, 4 ,14, 18 και 28) από τα γραμμένα στην Αθήνα «32 Κομμάτια για πιάνο» -το πιανιστικό opus magnum του Σκαλκώτα- δεν λείπουν αναφορές στο τάνγκο (που ήλθε σε γόνιμη αντιπαράθεση με το ομώνυμο και απολύτως σύγχρονο έργο του Στραβίνσκυ) και το μπλουζ, που πιθανότατα φέρει απόηχους από το προγενέστερο ομότιτλο κομμάτι του επίσης πρόωρα χαμένου Σούλχοφ.
Νεύρο, ρυθμική ακρίβεια και εκφραστικότητα επενδύθηκαν για την άρτια εκτέλεση όλων των κομματιών του προγράμματος, ολοκληρώνοντας ένα από κάθε άποψη υποδειγματικό ρεσιτάλ, αληθινή περιήγηση σ’ένα παραγνωρισμένο τμήμα της πιανιστικής δημιουργίας των αρχών και του τέλους του Μεσοπολέμου. Μιας περιόδου που οριοθετήθηκε χρονικά από δύο παγκόσμιους πολέμους, απείρως καταστροφικότερους από τις δύο «καταστροφές» που άνοιξαν και έκλεισαν ευφυώς -και με χιούμορ- το πρόγραμμα: την «Αυτοκτονία στο αεροπλάνο» του Αμερικανού πειραματικού συνθέτη του 20ού αιώνα Όρνσταϊν και την «Καταστροφή στη ζούγκλα» του … Σκαλκώτα!
Στην ίδια αίθουσα, ο τσελίστας Βασίλης Λύκος και η πιανίστα Δανάη Καρά μάς γνώρισαν τα σύντομα έργα για βιολοντσέλο και πιάνο που έγραψε ο Σκαλκώτας προς το τέλος της ζωής του στο πλαίσιο ενός ρεσιτάλ (13/11/2019) που περιελάμβανε και άλλες συνθέσεις που γράφτηκαν στο πολυτάραχο πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Μέρος του προγράμματος είχαν προσφέρει οι δύο έμπειροι σολίστ προ πενταετίας (22/11/2014) στο Ωδείο Αθηνών.
Οι διαδοχικές ακροάσεις έργων με διακριτό (ρομαντικό, ιμπρεσιονιστικό και μοντερνιστικό) στίγμα φώτισαν γλαφυρά φυσικές συνέχειες, αποστα(σιοποιή)σεις και εκλεκτικές συγγένειες μουσικής γλώσσας και έκφρασης. Έτσι στο πρώτο μέρος η βασανιστική αίσθηση ακινησίας που προκάλεσε ο «Ύμνος στην αιωνιότητα του Ιησού» (5ο μέρος από το περίφημο «Κουαρτέτο για το τέλος του χρόνου») του Μεσσιάν φάνηκε πιο οικεία προς το «Largo για τσέλο και πιάνο» του Σκαλκώτα παρά προς την εξπρεσιονιστικής αιχμηρότητας, αγχώδη «Σονατίνα για τσέλο και πιάνο» του ιδίου. Η αντίθεση αυτής προς την αρκετά προγενέστερη «Σονατίνα» του Κόνταϋ, που ακολούθησε, έγινε αμέσως ορατή, κυρίως λόγω της μεγαλύτερης μελωδικής γενναιοδωρίας και ρυθμικής ζωντάνιας του δεύτερου -εθνικοσχολικού, αλλά και με ιμπρεσιονιστικές αποχρώσεις- έργου.
Λιγότερο εγκεφαλικές, πιο ονειρικές (ενίοτε κάπως «χρηστικές») ήχησαν οι επόμενες συνθέσεις του Σκαλκώτα, η «Τρυφερή μελωδία» και η «Μικρή σερενάτα» καθώς και το ζωηρό «Μπολερό», που δόθηκαν με ακρίβεια και ταιριαστά συγκρατημένο συναίσθημα. Προετοίμασαν δε ιδανικά για το φινάλε της βραδιάς, την όμορφη, νεορομαντική «Σονάτα για τσέλο και πιάνο» του Μπάρμπερ, νεανικό έργο που παραπέμπει με τη λυρική στιβαρότητα, το πάθος αλλά και τη δεξιοτεχνική του διάσταση στη μουσική γλώσσα ενός Μπραμς.
Βασισμένη σε σφριγηλή φραστική, καλοζυγιασμένες εξάρσεις δυναμικής αλλά και πιο άμεσο, πηγαίο συναίσθημα, η ορμητική ανάγνωση υπήρξε άκρως επιτυχημένη, επιβεβαιώνοντας την αίσθηση ότι οι εκτελέσεις έμοιαζαν να βελτιώνονται σε όλα τα επίπεδα όσο προχωρούσε η βραδιά. Η εκφραστικά συγκρατημένη συνοδοιπορία των δύο μουσικών έδειχνε να «λύνεται» όντως περισσότερο στις πέραν των σκαλκωτικών συνθέσεις…
Πολύ μεγαλύτερη απόλαυση προσέφερε η ακρόαση των «10 Σκίτσων για κουαρτέτο εγχόρδων» του Σκαλκώτα, με τα οποία ξεκίνησε η αφιερωμένη σε έργα γι’αυτόν το σχηματισμό οργάνων συναυλία που έδωσαν («Αίθουσα Δημ. Μητρόπουλος», 28/11) οι βιολιστές Ανδρέας Παπανικολάου και Δημήτρης Χανδράκης, η βιολίστα Χαρά Σειρά και ο τσελίστας Άγγελος Λιακάκης.
Λαμπρό δείγμα μιας φρέσκιας, πρωτότυπης ματιάς του Σκαλκώτα πάνω σε «παλιές» μουσικές φόρμες -ο συνθέτης άντλησε εν προκειμένω έμπνευση τόσο από την προκλασική (πασσακάλια) και κλασική (σουίτα, κοντσέρτο) παράδοση όσο και από τη σύγχρονη του μουσική (ράγκταϊμ)- τα εξαιρετικά 10 Σκίτσα αποτελούν μια σουίτα από μινιατούρες ιλιγγιώδους περιεκτικότητας, γεμάτες χειρονομίες σαρκαστικές, ενίοτε στο όριο του γκροτέσκου.
Με σβέλτα αντανακλαστικά και άριστη αίσθηση του διαλόγου, οι 4 ικανότατοι μουσικοί δικαίωσαν αβίαστα το τόσο προσωπικό αυτό σχόλιο πάνω στο ιδιαίτερο ύφος και μουσικό περιεχόμενο κάθε φόρμας, σεβόμενοι όμως και την οργανική τους (δι)άρθρωση.
Λόγοι ανωτέρας βίας δεν επέτρεψαν την παρακολούθηση των υπόλοιπων έργων του προγράμματος, της μεταγραφής για κουαρτέτο εγχόρδων 7 από τους εμβληματικούς «Ελληνικούς Χορούς» και του -σύγχρονου (1940) των «Σκίτσων»- «Κουιντέτου για πιάνο και κουαρτέτο εγχόρδων» του Σοστακόβιτς, στο οποίο συνέπραξε η πιανίστα Δόμνα Ευνουχίδου.
Από τις λοιπές εκδηλώσεις του «Έτους Σκαλκώτα» οφείλει κανείς να μνημονεύσει:
- την παρουσίαση δύο νέων σημαντικών ηχογραφημάτων του μνημειώδους «Project Σκαλκώτα» της σουηδικής δισκογραφικής εταιρείας BIS, αφενός του προαναφερθέντος δίσκου της Λορέντας Ράμου με πιανιστικά κομμάτια και αφετέρου του δίσκου της «Φιλαρμόνιας» υπό τον Β. Φιδετζή με σπάνια συμφωνικά έργα αλλά και έργα για βιολί, πιάνο και ορχήστρα˙
- την επίσημη παρουσίαση («Αίθουσα διδασκαλίας Μουσικής Βιβλιοθήκης Λίλιαν Βουδούρη, 16/11) του πολύτιμου βιβλίου «Νίκος Σκαλκώτας. Επίσημη δισκογραφία (1929–2019)» του μουσικογράφου, ερευνητή, κριτικού και συγγραφέα Θωμά Ταμβάκου, και
- την έκθεση «Ανακαλύπτοντας τον Σκαλκώτα» που διοργανώνουν έως τις 31 Ιανουαρίου 2020 ο Σύλλογος «Οι Φίλοι της Μουσικής» και η Μουσική του Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» στον ανακαινισμένο εκθεσιακό χώρο του Συλλόγου στο ισόγειο του Μεγάρου. Σε αυτήν παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό σπάνια τεκμήρια που αφορούν τη ζωή και το έργο του συνθέτη από το Αρχείο του, την ευθύνη φύλαξης αλλά και αξιοποίησης του οποίου ανέθεσε στη «Μουσική Βιβλιοθήκη Λίλιαν Βουδούρη» το 2019 το «Ίδρυμα Α. Χουρμουζίου – Μ. Παπαϊωάννου».
