Τα «Αναγνώσματα του Σκότους» του ντε Λαλάντ που πρότεινε το σύνολο «Latinitas Nostra» στο Μέγαρο Μουσικής αποτέλεσαν την κορωνίδα των μουσικών εκδηλώσεων της φετινής προ-πασχαλινής περιόδου.
Η χρονική διασπορά συναυλιών με κορυφαία -εκτός Παθών, όμως!- θρησκευτικά έργα, είτε αυτά ήταν ρέκβιεμ (Μότσαρτ, Βέρντι) είτε ορατόρια («Δημιουργία» του Χάϋντν) είτε λειτουργίες (η 3η του Μπρούκνερ) επέτρεψε την εστίαση για μία ακόμη φορά στους δύο παραδοσιακά μείζονες κύκλους εκδηλώσεων για τις ημέρες του Πάσχα, αυτόν «Adagio» του Μεγάρου και τις «Ημέρες Λατρευτικής Μουσικής» της Εναλλακτικής Σκηνής της Λυρικής. Αμφότεροι δεν περιέλαβαν αποκλειστικά έργα θρησκευτικής μουσικής παλαιότερων εποχών (κυρίως δε του μπαρόκ), αλλά κάλυψαν και λατρευτικές/μεταφυσικές αναζητήσεις σύγχρονων συνθετών.
Από τα ποικίλα προγράμματα του κύκλου «Adagio» ξεχώρισε εύκολα η σκηνική παρουσίαση (στην «Αίθουσα Δημ. Μητρόπουλος», 22/4) των περίφημων «Αναγνωσμάτων του Σκότους» του Γάλλου συνθέτη και οργανίστα Μισέλ-Ρισάρ ντε Λαλάντ, ο οποίος διετέλεσε αυλικός μουσικός επί βασιλείας Λουδοβίκου ΙΔ’. Αυτά συγκαταλέγονται μεταξύ των πιο ιδιωματικών δειγμάτων της φωνητικής μουσικής του μπαρόκ.
Τα τρία διασωθέντα «Αναγνώσματα του Σκότους» αποτελούσαν μέρος των ακολουθιών της Μεγάλης Εβδομάδας (και δη του Όρθρου της Μεγάλης Πέμπτης, της Μεγάλης Παρασκευής και του Μεγάλου Σαββάτου) στη Γαλλία. Στερημένοι διασκεδάσεων από την αρχή της Σαρακοστής, οι κάτοικοι του Παρισιού συνέρρεαν στους ναούς για να παραστούν σ’αυτό το ιδιότυπο «θέατρο» της ολονυχτίας, όπου τα κεριά έσβηναν καθώς προχωρούσε η λειτουργία. Αν στη μυστηριακή ατμόσφαιρα της Αυλής του Λουδοβίκου ΙΔ’ τα «Αναγνώσματα» τραγουδούσαν οι δύο ανήλικες τότε κόρες του συνθέτη για την προσωπική ευχαρίστηση του Βασιλιά Ήλιου, στις εκκλησίες της γαλλικής πρωτεύουσας τα έψαλλαν γυναίκες σε όχι πάντοτε ενδεδειγμένη θρησκευτική ατμόσφαιρα.
Βασισμένα στους «Θρήνους» του προφήτη Ιερεμία, τα «Αναγνώσματα» εξελίχθηκαν από την πολυφωνική τους μορφή, στην όψιμη Αναγέννηση, σε κατ’εξοχήν σολιστικά έργα. Έχοντας ως θέμα τους τον θάνατο, την απώλεια, την παρακμή και την πολιορκία της Ιερουσαλήμ το 587 π.Χ., λειτουργούσαν ως υπενθύμιση της ιστορίας του χριστιανισμού, εν προκειμένω ως αλληγορική μεταφορά για την πτώση του Ανθρώπου και τη Σταύρωση.
Αυτήν υπαινίχθηκε με καλαισθησία και υποβλητικότητα ο σκηνοθέτης Γιάννης Σκουρλέτης (της γνωστής ομάδας «bijοux de kant») στήνοντας, μέσα σε ημίφως, μια παράσταση που ισορροπούσε, όπως και το έργο, ανάμεσα στη θρησκευτική κατάνυξη και σε έναν καθ’όλα κοσμικό αισθησιασμό. Χωρίς να αποστρέφουν το βλέμμα από τον πάσχοντα άνθρωπο (που ενσάρκωσε επί σκηνικού βάθρου πίσω από μία κουρτίνα ο περφόρμερ Ντένης Μακρής), η υψίφωνος Φανή Αντωνέλου και η μεσόφωνος Θεοδώρα Μπάκα τραγούδησαν, εναλλάξ, με σπάνια μουσικότητα και θέρμη, συγκινώντας πραγματικά. Ο πλούτος των ηχοχρωμάτων, η λαγαρή και γεμάτη μέτρο εκφορά ενός λόγου φορτισμένου με σκοτεινά συναισθήματα, τα δεξιοτεχνικά ποικίλματα απόδοσης των εβραϊκών γραμμάτων στην αρχή κάθε στροφής συνέθεσαν ένα εκφραστικό οπλοστάσιο περιωπής!
Την εξαιρετικά λιτή, παρά τη μαεστρία της αρμονικής ανάπτυξης, ορχηστρική γραφή (ουσιαστικά μόνο για κοντίνουο) απέδωσε υπό τη διεύθυνση -από το εκκλησιαστικό όργανο και το τσέμπαλο- του Μάρκελλου Χρυσικόπουλου, ένα από τα καλύτερα σύνολα παλαιάς μουσικής της χώρας, οι «Latinitas Nostra», που απήρτιζαν οι Θεόδωρος Κίτσος (θεόρβη), Ανδρέας Λινός (βιόλα ντα γκάμπα), Ιάσων Ιωάννου (μπαρόκ βιολοντσέλο) και Δημήτρης Τίγκας (βιολόνε).
Τα τελευταία χρόνια, τον καθιερωμένο κύκλο «Adagio» του Μεγάρου συμπληρώνει, ευφάνταστα, το φεστιβάλ «Ημέρες Λατρευτικής Μουσικής» της Εναλλακτικής Σκηνής της Λυρικής. Από τις έξι συνολικά εκδηλώσεις της φετινής διοργάνωσης, που έφερε τον τίτλο «Οράματα και θάματα», παρακολουθήσαμε δύο.
Στις 14/4, ενώπιον μιας κατάμεστης αίθουσας, το έγκυρο σύνολο παλαιάς μουσικής «Ex Silentio» προσέφερε, σε μουσική διεύθυνση -από το φλάουτο- του Δημήτρη Κούντουρα, το πρόγραμμα «Visio musicae», μιαν ενδιαφέρουσα προσέγγιση των αρχέγονων σχέσεων μουσικής και διαλογισμού τόσο στο δυτικό Μεσαίωνα όσο και σε ανατολικές παραδόσεις.
Ο πρώτος εκπροσωπήθηκε αφενός από φωνητικά κομμάτια (αντίφωνα, ακολουθίες) των 10ου και 12ου αιώνα (εν προκειμένω, έργα της μοναχής Χίλντεγκαρντ φον Μπίνγκεν και αποσπάσματα από τη συλλογή «Carmina Burana»), αφετέρου από τραγούδια του «Μαριανισμού», ισπανικά δηλ. λατρευτικά τραγούδια για την Παναγία προερχόμενα από δύο σημαντικές συλλογές, τα «Cantigas de Santa Maria» από την αυλή του βασιλιά της Καστίλλης Αλφόνσου του Σοφού (13ος αιώνας) και τους ύμνους από το «Κόκκινο Βιβλίο» (Llibre Vermell) του -καταλανικού μοναστηριού του- Μονσερράτ (14ος αιώνας). Τις υποβλητικά λιτές αυτές συνθέσεις ερμήνευσε με τη γνωστή καθαρότητα, ακρίβεια και ευγένεια συναισθήματος η υψίφωνος Φανή Αντωνέλου, συνοδευόμενη από ένα αξιόλογο νεανικό φωνητικό σύνολο, αυτό του Κέντρου Παλαιάς Μουσικής του Ωδείου Αθηνών, που διευθύνει ο Κούντουρας.
Εμβόλιμα, ακούσθηκαν προσευχές και εκστατικοί χοροί των Σούφι (13ος αιώνας) και άλλων ανατολικών (αραβική, περσική) παραδόσεων. Η ανάμιξη τροπικότητας και αυτοσχεδιασμών, των ηχοχρωμάτων παραδοσιακών οργάνων, όπως το περσικό σαντούρι και το τόμπακ (του Ιμάν Καμάρ) και το κανονάκι (της Σοφίας Λαμπροπούλου), με αυτά μεσαιωνικών οργάνων, όπως τα φλάουτα (του Κούντουρα) και η βιέλα (της Ηλέκτρας Μηλιάδου) συνέθεσαν μία διαφορετική, πλούσια «μουσική ενόραση», η στατική ατμοσφαιρικότητα της οποίας λειτουργεί εξαιρετικά οικεία και στους σημερινούς ακροατές...
Μιαν εβδομάδα αργότερα (21/4), στην Εναλλακτική Σκηνή έσπευσαν πολλοί φιλόμουσοι για ν’απολαύσουν δύο σημαντικούς σολίστ της εγχώριας σκηνής της μπαρόκ μουσικής, τον βιολιστή Σίμο Παπάνα και τον τσελίστα Δήμο Γκουνταρούλη, σ’ένα πρόγραμμα με τίτλο «Μεταξύ ουρανού και γης: ένα όραμα και ένα θαύμα».
Το όραμα και το θαύμα παρέπεμπαν στα δύο βασικά έργα της βραδιάς, που ερμήνευσε έκαστος των δύο καλλιτεχνών, την περίφημη «Σονάτα για βιολί σε σολ ελάσσονα – Η τρίλια του διαβόλου» του Ταρτίνι και την 6η Σουίτα για σόλο βιολοντσέλο του Γ.Σ. Μπαχ. Κοινός παρονομαστής αμφοτέρων (αλλά και των υπόλοιπων έργων της βραδιάς!) υπήρξε η έλλειψη του συνεχούς βασίμου (basso continuo).
Στη Σονάτα του Ταρτίνι, το σόλο βιολί επωμίσθηκε και αυτό το ρόλο, στο πλαίσιο μιας επίδειξης αυτοσχεδιασμού που ήλθε να προστεθεί στις δεξιοτεχνικές και εκφραστικές δυσκολίες του έργου. Για ένα μουσικό του βεληνεκούς του Παπάνα, η αποστολή εξετελέσθη με χαρακτηριστική άνεση. Πολλώ δε μάλλον που η αφηγηματική ρευστότητα του παιξίματός του κατάφερε να ενοποιήσει τα τρία μέρη της σονάτας (και του οράματος!): τον ύπνο του συνθέτη, το βιολιστικό σόλο του ιδίου και αυτό του διαβόλου, που κέρδισε τούτη την ιδιαίτερη μουσική μονομαχία...
Αμέσως μετά, ο Γκουνταρούλης αναμετρήθηκε με την εξίσου απαιτητική τεχνικά και εκφραστικά, εκτενή 6η Σουίτα του Γ.Σ. Μπαχ, αξιοποιώντας μάλιστα το όργανο για το οποίο αυτή γράφτηκε, ένα πεντάχορδο βιολοντσέλο πίκκολο, με ήχο πιο αιχμηρό του συνήθους, λόγω της δυνατότητας επίτευξης πιο υψηλής τεσσιτούρας, εγγύτερης προς αυτήν του βιολιού. Το ορθοτονικά άρτιο παίξιμο συμπληρώθηκε από δεδομένη κατανόηση του βάθους και της αισθητικής μιας «θαυμαστής» παρτιτούρας σε φωτεινή (μείζονα) τονικότητα.
Το βιολοντσέλο πίκκολο αξιοποιήθηκε ως δεύτερο βιολί και στην -αντίστοιχης τονικότητας, αλλά σαφώς πιο εξωστρεφή- «Σονάτα για δύο βιολιά RV 71» του Βιβάλντι, χωρίς πάντως ο ήχος του να ταιριάξει αρμονικά με αυτόν του (πρώτου) βιολιού. Περισσότερο επιτυχημένα έσμιξαν τα δύο όργανα, εναλλασσόμενα σε σολιστικό ρόλο και ρόλο σταθερού βασίμου, στο ανκόρ της βραδιάς, ένα απόσπασμα από μια στοχαστική «Σονάτα για βιολί και μπάσο κοντίνουο» του Γ.Σ. Μπαχ. Ποιος θ’αρνηθεί ότι οι ημέρες του Πάσχα δεν προσφέρονται και για διέγερση πνεύματος και αισθήσεων, πέρα από την τόνωση -και βίωση- του θρησκευτικού συναισθήματος;
