©Michel Crotto
Το 2023, ο βετεράνος του ντοκιμαντέρ Νικολά Φιλιμπέρ έγραψε ιστορία στο 73ο Φεστιβάλ Βερολίνου κερδίζοντας τη Χρυσή Άρκτο με την ταινία "Στο Ποταμόπλοιο" χωρίς να το περιμένει κανείς. Μια πραγματικά ανατρεπτική απονομή που άφησε έκπληκτο και τον ίδιο τον Φιλιμπέρ ο οποίος, κατά την παραλαβή του βραβείου, δήλωσε σαρκαστικά: "Είστε τρελοί;!". Μια ομολογουμένως αστεία επιλογή λέξεων, εάν αναλογιστούμε το θέμα του ντοκιμαντέρ. Η κάμερα του Γάλλου καταγράφει υπομονετικά και χωρίς φαινομενικές παρεμβάσεις την καθημερινότητα στον Αδάμαντα, ένα πλωτό κέντρο ημέρας στο Σηκουάνα, το οποίο καλωσορίζει ενήλικες που πάσχουν από ψυχικές διαταραχές, προσφέροντας το είδος φροντίδας που τους βοηθά να αναρρώσουν ή να αναπτερώσουν το ηθικό τους. Το τελικό αποτέλεσμα δίχασε το κοινό της Μπερλινάλε, άλλοι το αποθέωσαν ως ένα υπόδειγμα ανθρωπιάς και άλλοι το επέκριναν ως ένα έργο που εκμεταλλεύεται την κατάσταση των πρωταγωνιστών, σίγουρα όμως πρόκειται για ένα ντοκιμαντέρ που πρέπει να το δεις προτού τοποθετηθείς. Έπειτα, το "Στο Ποταμόπλοιο" μας έδωσε την ευκαιρία να συνομιλήσουμε με τον Φιλιμπέρ, έναν από τους σημαντικότερους δημιουργούς ταινιών τεκμηρίωσης στο μοντέρνο σινεμά.
Έχει περάσει ένας και πλέον χρόνος από τότε που κερδίσατε τη Χρυσή Άρκτο. Άλλαξε κάτι στην καριέρα σας το βραβείο;
Πρώτα από όλα, ήταν κάτι χαρμόσυνο και ένας υπέροχος τρόπος να αναγνωρίζεται η δουλειά σου. Ακολούθως, επιφέρει κάποιες αυτόματες συνέπειες οι οποίες είναι πέρα από τον έλεγχό σου. Όπως, για παράδειγμα, το γεγονός πως το "Στο Ποταμόπλοιο" πουλήθηκε σε περισσότερες από σαράντα χώρες. Μου έκανε τρομερή εντύπωση, διότι είναι βέβαιο πως χωρίς τη Χρυσή Άρκτο δε θα συνέβαινε κάτι τέτοιο. Εξάλλου, ποτέ μου μέχρι τώρα δεν είχα απλωθεί σε τόσες αγορές, στην καλύτερη να έβρισκα διανομή σε καμιά δεκαπενταριά. Μη με παρεξηγήσετε, δεν παραπονιέμαι καθόλου - δεν έχω δικαίωμα να το κάνω. Αναγνωρίζω, απλώς, ότι μια τέτοια διάκριση διευκολύνει πολύ τα πράγματα. Αντίστοιχα, φαντάζομαι πως διευκόλυνε τη διαδικασία εύρεσης χρηματοδότησης για τις επόμενες παραγωγές μου, στην προσπάθειά μου να φτιάξω ένα τρίπτυχο που ξεκινάει με το "Ποταμόπλοιο".
Φυσικά το φιλμ αφορά εις βάθος τη ψυχική ασθένεια, ωστόσο, μεγεθύνει και τη μοναξιά που βιώνουν αυτοί οι άνθρωποι. Φαντάζομαι το διαπιστώσατε κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, έτσι;
Δε χρειάστηκε, είναι η αλήθεια, να το αναδείξουμε κινηματογραφικά. Δυστυχώς μιλάμε για κάτι που προκύπτει αναπόφευκτα όταν μιλάμε για τη ψυχιατρική. Τουλάχιστον εδώ υπάρχει η συνύπαρξή τους στον Αδάμαντα, όπου μπορούν να νιώσουν πως ανήκουν σε ένα σύνολο και παράλληλα, να λάβουν μέρος σε εποικοδομητικές δραστηριότητες. Η συμμετοχή σε μια συλλογικότητα μπορεί να έχει θεραπευτικές διαστάσεις.
Υπήρξε στιγμή που νιώσατε πως ξεπερνάτε το όριο; Πως, ίσως, μια λήψη διαρκεί περισσότερη ώρα από όσο θα έπρεπε ή πως οι πρωταγωνιστές σας πιέζονται;
Ξέρετε, έχω πλήρη επίγνωση της δύναμης που δίνει η κάμερα σε όποιον την έχει στα χέρια του. Και για αυτό το λόγο, είμαι πάντα πάρα πολύ προσεκτικός να μην κάνω κατάχρηση αυτής της εξουσίας. Σε κάθε γύρισμα φροντίζω να υπενθυμίζω σε όλους πως κάνουμε μαζί την ταινία, έτσι εάν ο οποιοσδήποτε και για οποιονδήποτε λόγο ξαφνικά νιώσει άρνηση, οφείλει να το πει χωρίς ενοχές. Δεν επιμένω ποτέ, γιατί ακόμα και τότε τίποτα δεν είναι οριστικό. Εννοώ πως κάποιος μπορεί να μη νιώθει καλά τη μία μέρα, αλλά να είναι πρόθυμος την επόμενη. Και στις δύο περιπτώσεις τα συναισθήματά του είναι καλοδεχούμενα, διότι ορισμένες φορές ο κάθε άνθρωπος θέλει το χρόνο του. Μου έχει συμβεί, δηλαδή, κάποιος να μη θέλει καθόλου να κινηματογραφηθεί, όμως ύστερα από μερικές μέρες γυρισμάτων κατά τις οποίες παρατήρησε πώς συμπεριφερόμαστε και τι ακριβώς κάνουμε, κάμφθηκαν οι αναστολές του και ζήτησε να συμμετάσχει. Ως σκηνοθέτης, λοιπόν, οφείλεις να δημιουργείς κλίμα ασφάλειας και εμπιστοσύνης, όπως επίσης να είσαι ειλικρινής. Προσωπικά, από πολύ νωρίς εξηγώ στους πάντες τι πρόκειται να γυρίσω, αλλά και ότι δεν είναι βέβαιο πως θα βρίσκονται στο τελικό μοντάζ. Και πως εάν "κοπούν" από την οριστική εκδοχή της ταινίας δε φέρουν καμία ευθύνη. Όλο το βάρος πέφτει σε εμένα, το σκηνοθέτη, ο οποίος επιλέγω ποιες στιγμές αυτών των ανθρώπων θα "αιχμαλωτίσω" σε ένα κινηματογραφικό καρέ.
Τώρα, επειδή στο "Ποταμόπλοιο" υπάρχει το ψυχιατρικό πλαίσιο, έκανα τη συνειδητή επιλογή να μην απεικονίσω ποτέ και κανέναν σε αδύναμη στιγμή ή σε φάση που μπορεί να υποτιμάται η αξιοπρέπειά τους. Αντιλαμβάνεστε πως δεν ήταν κάτι απλό, η συμπεριφορά τους μπορεί να πάρει ανά πάσα στιγμή απρόβλεπτη τροπή, ωστόσο θα ήταν ανέντιμο να μην τους προστάτευα.
Έπαιξε καθόλου ρόλο η ταξική καταγωγή των "επιβατών" του Αδάμαντα;
Ομολογώ πως όχι, γιατί η κατάσταση ήταν λίγο - πολύ ανάμεικτη. Είχαμε εννοείται μικροαστούς, αλλά και λιγότερο προνομιούχα άτομα που είτε έμεναν λόγω ανάγκης με τους δικούς τους είτε σε ψυχιατρικές κλινικές, δυστυχώς ακόμα και άστεγους. Εδώ αξίζει να σημειώσω πως ο Αδάμαντας αποτελεί ένα δημόσιο φορέα, επομένως οι παροχές του είναι δωρεάν.
Κλείνοντας, θα ήθελα να σας κάνω μια ερώτηση γενικού χαρακτήρα. Τα τελευταία χρόνια, όπως συνέβη και με τη δική σας ταινία, βλέπουμε όλο και συχνότερα ντοκιμαντέρ να αναγνωρίζονται στο κορυφαίο επίπεδο. Θυμίζω το σχετικά πρόσφατο Χρυσό Λέοντα που απέσπασε το "Όλη η Ομορφιά και η Αιματοχυσία" της Λόρα Πόιτρας. Την ίδια στιγμή, τα φιλμ τεκμηρίωσης κατακλύζουν τις streaming πλατφόρμες με νέες παραγωγές να γυρίζονται διαρκώς. Ζούμε άραγε μια χρυσή εποχή των ντοκιμαντέρ ή πρόκειται για ένα συγκυριακό φαινόμενο;
Η αλήθεια είναι πως δεν πιστεύω ότι βρισκόμαστε σε μια περίοδο ακμής. Έπειτα, παρόλο που δε μου αρέσει να κάνω συγκρίσεις με το παρελθόν, η πραγματικότητα που έχουν να αντιμετωπίσουν σήμερα οι νέοι ντοκιμαντερίστες είναι πολύ πιο δύσκολη από το παρελθόν. Θυμάμαι πως όταν ξεκινούσαμε εμείς να κάνουμε σινεμά είχαμε πολλές διαφορετικές πηγές χρηματοδότησης, ακριβώς επειδή υπήρχαν περισσότερα εθνικά και τοπικά κανάλια που ζητούσαν ντοκιμαντέρ. Επιπλέον, τώρα, όσοι προϋπολογισμοί προκύπτουν έχουν σαφώς λιγότερα χρήματα και όλοι, ακόμα και στη μυθοπλασία, καλούνται να τα βγάλουν πέρα όπως - όπως. Ακόμα και σε διανοητικό επίπεδο δεν είμαι σίγουρος ότι τα πάμε καλύτερα. Για παράδειγμα, ο κόσμος εξακολουθεί να μου απευθύνει το ερώτημα: "Ωραία όλα αυτά, όμως, πότε θα κάνεις μια κανονική ταινία"; Και είναι λογικό, διότι δεν έχουμε πάψει να διαχωρίζουμε τα ντοκιμαντέρ από το σινεμά, λες και είναι κάτι άλλο.
Περισσότερες πληροφορίες
Στο Ποταμόπλοιο
Η καθημερινότητα στο Ανταμάν, μια πλωτή κατασκευή στις όχθες του Σηκουάνα και στην καρδιά του Παρισιού, η οποία λειτουργεί ως αντισυμβατικό κέντρο φροντίδας και δραστηριοτήτων ανθρώπων με ψυχικές διαταραχές.
