Κάθε μέρα ερχόμαστε σε επαφή με αναρίθμητα προϊόντα, και υποπροϊόντα Τέχνης. Αλίμονό μας εάν όλα αυτά άφηναν ένα βαθύ ίχνος στη ψυχή μας – θα "καιγόμασταν" από αισθητηριακή υπερφόρτωση, σαν να ήμασταν υπό συνεχές τριπ από παραισθησιογόνα... Από την άλλη, επίσης αλίμονό μας εάν όλη αυτή η πλημμυρίδα των καλλιτεχνημάτων μας άφηνε παντελώς αδιάφορους, ασυγκίνητους – τότε δεν θα ήμασταν άνθρωποι, αλλά ζώα ή μηχανές, ή ένας συνδυασμός και των δύο.
Έρχονται όμως κάποιες στιγμές που δεν μπορούμε να αντισταθούμε στην Ομορφιά, ή δεν θέλουμε. Τότε, το Κάλλος μας κυριεύει, τότε η Τέχνη εκπορθεί όλα τα οχυρωματικά μας έργα, το συντηρητισμό, την αδιαφορία, την ανία, την κούραση, τη ματαιοδοξία, και μας κυριεύει, κάνοντάς μας κοινωνούς των ιδεών και των αισθημάτων των δημιουργών.
Μία τέτοια στιγμή, για μένα τουλάχιστον, ήταν και η προβολή την Τρίτη το βράδυ, 16/1, της ταινίας "Metropolis" του Φριτς Λανγκ στο ιστορικό Ολύμπια της οδού Ακαδημίας, το νυν Δημοτικό Μουσικό Θέατρο "Μαρία Κάλλας", που στέγαζε τη Εθνική Λυρική Σκηνή για πολλές δεκαετίες. Η εκδήλωση κατέστη δυνατή χάρη στην άψογη συνεργασία τριών φορέων: της Ταινιοθήκης της Ελλάδος, του Δήμου Αθηναίων, μέσω του Οργανισμού Πολιτισμού Αθλητισμού και Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων, και της Babylon Orchester Berlin, με την υποστήριξη του ΕΣΠΑ και της Γερουσίας της Πόλης του Βερολίνου.
Η κόπια που προβλήθηκε ήταν μια αποκαταστημένη (στη Γερμανία) πλήρης και μη λογοκριμένη εκδοχή της βωβής ταινίας του 1927, με τη συνοδεία ζωντανής μουσικής από την εξειδικευμένη ορχήστρα Babylon Orchester Berlin, η οποία εξετέλεσε το πρωτότυπο μουσικό θέμα του φιλμ, μια σύνθεση του Gottfried Huppertz, με τον γνωστό αρχιμουσικό Στέφανο Τσιαλή στο πόντιουμ.
Το να πούμε πως το "Metropolis" είναι ένα αριστούργημα, είναι ελλιπές. Διότι υπάρχουν και "αριστουργήματα", εντός και εκτός εισαγωγικών, που δεν αφήνουν το ίδιο βαθύ χνάρι στην ψυχή όλων των θεατών. Κάποια από αυτά τα εκτιμάμε ίσως για την μαεστρία με την οποία φτιάχτηκαν, αλλά τα περνάμε αβρόχοις ποσί, χωρίς να εμπλακούμε συναισθηματικά. Τα καταναλώνουμε άπαξ και τέλος, χωρίς να νιώθουμε αυτή την εκλεκτή συγκίνηση, που έλεγε κι ο Καβάφης. Η πρόσληψη της Τέχνης είναι υποκειμενική και μόνον, και δεν υπάρχουν "πρέπει". Δεν είμαστε υποχρεωμένοι να μας αρέσει τίποτε και κανείς - ό,τι συγκινεί κάποιον, ανάλογα με την παιδεία, την καλλιέργεια, την ευφυία και τα βιώματά του, δεν είναι καθόλου απαραίτητο να συγκλονίζει και τον διπλανό του.
Όμως, η Μητρόπολη του Φριτς Λανγκ, που γυρίστηκε σχεδόν ένα αιώνα πριν, είναι ένα κατά γενική ομολογία αριστοτέχνημα. Προσωπικά, το είδα σαν τη μήτρα του δυτικού κινηματογράφου: στο "Metropolis" υπάρχουν εν σπέρματι τα πάντα: η επιστημονική φαντασία, οι ταινίες καταστροφής, οι ταινίες τύπου Φρανκεστάιν, ο φουτουριστικός κινηματογράφος, οι θεαματικές υπερπαραγωγές, το πολιτικό σινεμά, ακόμα και η σινεματική αλληγορία, αυτός ο κρυπτικός κινηματογράφος, που μεταδίδει υπόρρητα μηνύματα στο θεατή μέσω συμβόλων. Παράδειγμα, η ορθή πεντάλφα, το μεταφυσικό πεντάγραμμο των μυστικιστών, στην οθόνη εναλλάσσεται με την αντεστραμμένη, που είναι το κατ’ εξοχήν σύμβολο του Εωσφόρου και της επίκλησής του μέσω τελετών μαύρης μαγείας, ενώ εντύπωση κάνει ένα επιτοίχιο ρολόι με καντράν δέκα, και όχι δώδεκα ωρών, καθώς και κάποιες ακατάληπτες επιγραφές που φιγουράρουν στα κτίρια της Μητρόπολης...
Ό Λανγκ αφηγείται με ένα στιβαρό, εντελώς γοτθικό και εξπρεσιονιστικό, γεμάτο έντονες φωτοσικάσεις, τρόπο τον μύθο που έπλασε η συνσεναριογράφος και συγγραφέας του ομώνυμου βιβλίου, η Τέα Γκαμπιέλε φον Χάρμπου. Στην κορυφή της πυραμίδας ο Γιόχαν Φρέντερσεν, ο απόλυτος άρχοντας μιας πόλης του μέλλοντος, μιας υπερσυγκεντρωτικής Μητρόπολης, πολύ προηγμένης τεχνολογικά, με εναέριους σιδηρόδρομους και διπλάνα που πετάνε ανάμεσα στους πανύψηλους ουρανοξύστες (τύπου Νέας Υόρκης). Όλος αυτός ο ο βαρύς βιομηχανικός πολιτισμός στηρίζεται στην αδιάκοπη λειτουργία πανίσχυρων μηχανών, τις οποίες χειρίζονται οι εργάτες. Μιλάμε για στρατιές ταπεινωμένων, εξαθλιωμένων ομοιόμορφων πλασμάτων, που ζουν κάτω από την επιφάνεια του άστεως, σε κατακόμβες, σε μια δική τους υπόγεια πόλη.
Η κοινωνική διαστρωμάτωση είναι κάτι παράπανω από ξεκάθαρη: η άρχουσα τάξη είναι το κεφάλι, και οι ρομποτοποιημένοι δουλευτές, που λιώνουν καθημερινά στις πελώριες, θορυβώδεις, υπέρθερμες μηχανές, είναι τα Χέρια, που ζουν κάτω, στο σκοτάδι, "όπου ανήκουν", όπως χαρακτηριστικά λέει ο Αφέντης, μια φιγούρα μεταξύ Μωυσή και Φαραώ. Οι σκηνές στην αρχή του φιλμ, όπου με τη λήξη του ωραρίου η μία βάρδια των εργατών αποσύρεται κατάκοπη, δίνοντας στη θέση της στην επόμενη, είναι σκηνή ανθολογίας – μόνο και μόνο το σερνάμενο, παραιτημένο, στρατιωτικό βήμα τους είναι συγκλονιστικό, δείχνοντας πόσο μεγάλος μάστορας ήταν ο Λανγκ.
Ανάμεσα στα Χέρια και στο Κεφάλι στέκεται ένα πρόσωπο, που δρα καταλυτικά: το αιώνιο θηλυκό σύμβολο, η Μαρία, που αρχικά εισβάλλει στους παραδείσιους κήπους, όπου η ανώτερη τάξη δροσίζει την ανία της, φέρνοντας μαζί της τα παιδιά τον εργατών. Μ’ αυτή την ιερόσυλη πράξη καταλύει τα αυστηρά ταξικά σύνορα. Στην ταινία θα υπάρξει και ένα ρομπότ, που φτιάχτηκε καθ’ εικόνα και ομοίωση της αγαπημένης γυναίκας του δημιουργού του (που θυμίζει έντονα τον Δόκτορα Φρανκεστάιν), στο οποίο ρομπότ όμως θα δοθεί η μορφή της Μαρίας, ώστε να εξυπηρετηθούν κάποια σκοτεινά σχέδια που εξυφαίνει η εξουσία εις βάρος των εργατών.
Έτσι έχουμε μια ψεύτικη και μια αληθινή Μαρία, μια αγία και μια πόρνη, μια κακή και μια καλή, με το ίδιο πρόσωπο: εδώ η ταινία ίσως αναπαριστά τη γνωστή πατριαρχική αντίληψη περί του δισυπόστατου της γυναίκας, που αρνείται να τη δει ως αυτό που είναι: μια θηλυκότητα, ένα θηλυκό ανθρώπινο πλάσμα. Τέλος πάντων, η Μαρία, η Καρδιά, θα έρθει κοντά με τον γιο του Ηγέτη, ο έρωτας θα γεφυρώσει τους κοινωνικούς γκρεμούς, και τα πράγματα θα πάρουν τον προαιώνιο δρόμο τους, μέχρι να κλονιστεί ο ατσάλινος ταξικός διαχωρισμός της μητροπολιτικής κοινωνίας. Όμως όχι τελεσίδικα: οι Εργάτες θα συνεχίζουν αν προσφέρουν την εργατική τους δύναμη, και οι διοικούντες να την χρησιμοποιούν, αλλά πιο ανθρώπινα αυτή τη φορά, πιο γλυκά, μετά τη μεσολάβηση της Καρδιάς...
Η ταινία γυρίστηκε το 1927, στο Μεσοπόλεμο. Η Σοβιετική Ένωση ήταν μόλις πέντε ετών, ενώ ήδη έκανε θραύση στη Γερμανία ο "Αγών μου", του Αδόλφου Χίτλερ. Ο εκβιομηχανισμός, η λατρεία της μηχανής, της ταχύτητας και του ατσαλιού ήταν τότε το ευαγγέλιο για τα ευρωπαϊκά κράτη, που μόλις είχαν βγει από τον Πρώτο, και προετοιμάζονταν για το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Μητρόπολη είναι μια κοινωνία που ζει στους πυρετώδεις ρυθμούς της πολεμικής προπαρασκευής. Οι μάζες των εργατών άγονται και φέρονται από δημαγωγούς υπηρετώντας φυσικά τους σκοπούς του Κεφαλαίου, που απορρίπτει μετά βδελυγμίας κάθε ιδέα ανατροπής της καπιταλισμού, θεωρώντας τους προλετάριους ως πειθήνιους εργάτες, που αύριο θα μεταβληθούν σε υπάκουους στρατιώτες, τροφή για τα κανόνια, που οι ίδιοι παράγουν!
Στην ταινία εμφανίζονται και εκατοντάδες παιδιά που μάζεψε ο Λανγκ από τις φτωχογειτονιές του Βερολίνου για να γεμίσουν τα εκπληκτικά πλάνα του με τις πλημμύρες, τις φωτιές και τα κτίρια που γκρεμίζονται, προοιωνίζοντας όλες τις χολιγουντιανές ταινίες καταστροφής. Βλέποντας αυτά τα πιτσιρίκια, που ίσως ήταν επτάχρονα το 1927, εγώ προσωπικά είδα τους μελλοντικούς στρατιώτες της Βέρμαχτ και των Ες Ες, που θα αιματοκυλούσαν την Ευρώπη και τον κόσμο, μόλις δεκατρία χρόνια μετά την προβολή της ταινίας...
Όπως και να ‘χει, όσο προπαγανδιστική κι αν είναι η ταινία υπέρ της συναίνεσης Κεφαλαίου και Εργατικής τάξης με σκοπό το αμοιβαίο όφελος (κάτι που είναι μια πελώρια απάτη, όπως είχε αποδείξει ο Κάρολος Μαρξ), όσο και αν υπονοεί πως οι μηχανές μπορούν να κάνουν τα πάντα, ακόμα και να παράξουν μεταανθρώπους ή ρομπότ, όσο γκροτέσκα κι αν είναι η αισθητική της, με τα πρόσωπα των ανθρώπων να φαίνονται σαν διονυσιακές μάσκες αρχαίας τραγωδίας, όσο ανόητο και χειραγωγούμενο από λαοπλάνους και να δείχνει το λαό, το Metropolis του Λανγκ είναι μια ταινία αναφοράς, ένα γνήσιο έργο τέχνης, που όχι απλώς αφήνει το δακτυλικό του αποτύπωμα στη ψυχή του θεατή, παρά τον κλοτσάει στο κεφάλι – αφήνοντάς τον κυριολεκτικά με ανοιχτό το στόμα.
Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, η ζωντανή μουσική της παράστασης ήταν εξαίσια, δίνοντας προστιθέμενη αξία στην εκδήλωση. Μια μουσική, που κι αυτή "έπαιζε" στο φιλμ, σαν ηχητικός ενισχυτής της πλοκής, συνεπαίρνοντας το κοινό. Κι αυτή γεμάτη συμβολισμούς και συμπαραδηλώσεις: οι πρώτες νότες της Μασσαλιώτιδας, του (επαναστατικού) εθνικού ύμνου της Γαλλίας, ακούστηκαν ενσωματωμένες στο μουσικό θέμα, για να ενισχύσουν την αίσθηση του κοινωνικού αναβρασμού που διαπερνούσε την ταινία.
Ναι, η Μητρόπολη του Φριτς Λανγκ, η μεγάλη μητρική ταινία, που εμπεριέχει πολλές μικρότερες ταινίες, είναι όντως ένα έργο τέχνης που συνεχίζει να προβάλλεται στη νοητική οθόνη του θεατή για πολύ καιρό μετά την αποχώρησή του από τη σκοτεινή αίθουσα – γιατί είναι Τέχνη με ψυχή.
