©Ioannis Stefanidis / AIFF2023
Η Άνα Χιντς ευθύνεται για ένα από τα καλύτερα ντοκιμαντέρ της χρονιάς, το οποίο γύριζε επί χρόνια στην πατρίδα της, την Εσθονία, όπου διατηρείται μέχρι σήμερα η ιδιαίτερη παράδοση της σάουνας καπνού. Εκεί παίρνει σάρκα και οστά η "Αδελφότητα της Καπνιστής Σάουνας", καθώς μια σειρά γυναικών βρίσκουν στη θαλπωρή της καυτής υγρασίας το χώρο για να μιλήσουν ανοιχτά για βιώματα που τις έχουν πληγώσει, ελπίζοντας να απαλύνουν τον πόνο τους. Για την ταινία της, που βραβεύτηκε στο φεστιβάλ του Σάντανς και αποτελεί την πρόταση της Εσθονίας στα 96α Όσκαρ, συνομιλήσαμε με τη Χιντς στην Αθήνα, με αφορμή την προβολή της στις 29ες Νύχτες Πρεμιέρας.
Το ντοκιμαντέρ σας μας δίνει πρόσβαση σε μια τελετουργία, η οποία αφενός μπορεί να λάβει χώρα μόνο μεταξύ γυναικών, αφετέρου προαπαιτεί την αίσθηση καταφυγίου που προσφέρει μια σάουνα καπνού. Είναι αυτοί μερικοί από τους τρόπους που επινοούν οι θηλυκότητες ώστε να μπορούν να υπάρχουν μακριά από το επικριτικό ανδρικό βλέμμα;
Είναι πολύ σημαντικό να επισημάνω ότι καθοριστική για όσα βλέπουμε στην ταινία είναι η αίσθηση που απορρέει συγκεκριμένα από τη σάουνα καπνού. Η απουσία ηλεκτρικού ρεύματος, η ζέστη και το περιορισμένο φως δημιουργούν μια κατάσταση, η οποία σε εντάσσει άμεσα σε κάτι υπερβατικό. Σκεφτείτε ότι στο παρελθόν οι Εσθονές χρησιμοποιούσαν τις εν λόγω σάουνες για να επουλώσουν σωματικές πληγές, να καθαρίσουν τους νεκρούς τους, μέχρι και να γεννήσουν. Επομένως, διαχρονικά συνιστούν χώρους φορτισμένους με μια ενέργεια που προσδίδει άλλη διάσταση στη βιωμένη εμπειρία. Εξίσου βοηθητική είναι η αίσθηση του σκοταδιού, καθώς σου επιτρέπει να βλέπεις εντονότερα ή διαφορετικά ορισμένα πράγματα.
Για παράδειγμα, η γιαγιά μου έλεγε ότι στο σκοτάδι μπορείς να ανοιχτείς, αφού δεν υπάρχει εξωτερικός παρατηρητής. Και πρέπει χωρίς ντροπή να βγάλεις τους φόβους από μέσα σου, αλλιώς τα άγχη μετατρέπονται σε τέρατα που σε κατατρώνε. Το εξαιρετικά ενδιαφέρον στοιχείο, βέβαια, είναι ότι και οι άντρες πάνε σε σάουνα καπνού. Κάποιοι που είδαν το ντοκιμαντέρ μού είπαν ότι συζητάνε κυρίως ηλιθιότητες, ότι η κουβέντα δεν πάει ποτέ σε περιπλοκότερα θέματα. Κατά τη γνώμη μου, λοιπόν, η ανάγκη να έρθουμε σε επαφή με την ευαίσθητη πλευρά μας και να αντιμετωπίσουμε συναισθήματα, τα οποία έχουμε αποσιωπήσει, είναι κάτι που πρέπει να διεκδικήσουμε ανεξαρτήτως φύλου. Διότι η πατριαρχική λογική καταπιέζει ως ένα βαθμό και τους άνδρες, προσθέτοντάς τους συναισθηματικό βάρος μέσω της προσδοκίας να είναι συνεχώς στιβαρά αρρενωποί.
Εξάλλου, καταγράφετε το τραύμα μέσα από πολλά διαφορετικά πρίσματα, είτε αφορά την απουσία αυτοεκτίμησης είτε την κακοποίηση. Ανησυχήσατε καθόλου μήπως βλέποντας την ταινία ορισμένοι θεατές νιώσουν να αφυπνίζεται το δικό τους επώδυνο βίωμα;
Αντιλαμβάνομαι τις συνέπειες μιας θέασης που προξενεί πόνο, ωστόσο νιώθω ότι πρέπει να είμαστε περισσότερο θαρραλέοι και να μη νιώθουμε άσχημα για την ευαλωτότητά μας. Ναι, είναι άβολο να βρισκόμαστε εκτεθειμένοι απέναντι σε κάτι εφιαλτικό που μας συνέβη, αλλά μιλώντας γι’ αυτό κάνουμε βήματα για να μη συμβεί ξανά σε κανέναν. Σε αυτό χρησιμεύουν οι "ασφαλείς χώροι", τα μέρη όπου κάθε υποκείμενο έχει το περιθώριο να έρθει προστατευμένα σε επαφή ακόμα και με άσχημα συναισθήματα, με τρόπο όμως που θα το οφελήσει μελλοντικά να θωρακίσει τον εαυτό του. Θέλω να ελπίζω πως ένας τέτοιος χώρος είναι τρόπον τινά και η ταινία μου. Ας πούμε, δεν θα ξεχάσω ποτέ όταν μια γυναίκα από την Πολωνία μετά από μια προβολή μου εκμυστηρεύτηκε πως είχε κακοποιηθεί και χάρη στην ταινία τής δόθηκε η ευκαιρία να αποφασίσει να διαχειριστεί το τραύμα της. Ήταν πάρα πολύ συγκινητική στιγμή. Θα ήθελα να προσθέσω και κάτι ακόμα, όσον αφορά τη δημιουργική διαδικασία. Θα ήταν αδύνατο να κάνω το ντοκιμαντέρ εάν δεν προσέγγιζα κάθε κομμάτι με απόλυτη ευαισθησία. Το γύρισμα διήρκεσε επτά χρόνια και πέρασα άλλα δύο κάνοντας μόνο το μοντάζ. Διότι δεν ήθελα να ρισκάρω κάποια από τις συμμετέχουσες να νιώσει ότι την έχω εκμεταλλευτεί. Για τον ίδιο λόγο δεν υποχρέωσα καμία τους να υπογράψει κανένα συμβόλαιο εκ των προτέρων. Το ντοκιμαντερ πήρε την οριστική μορφή του μόνο όταν όλες τους ενέκριναν την τελική εκδοχή του.
Εν τω μεταξύ φροντίζετε να μην έχουμε καμία περιττή πληροφορία για όσα αφηγούνται, είστε επικεντρωμένη στην ουσία.
Έχει πλάκα που το αναφέρετε, διότι, παρότι εκτιμώ ότι αναγνωρίζετε πως αποτελεί χαρακτηριστικό συστατικό του ύφους, ήταν ένας από τους λόγους που για χρόνια δυσκολευόμασταν να βρούμε χρηματοδότηση. Κατά καιρούς έχουμε ακούσει διάφορες αστείες απορρίψεις, αλλά η καλύτερη ήταν όταν δεν μας εγκρίθηκαν λεφτά, επειδή οι ιθύνοντες δεν είχαν δει άλλη ταινία σαν τη δική μας. Κι εγώ που νόμιζα ότι κάτι τέτοιο θα ήταν θετικό! Το ακόμα πιο ειρωνικό; Αφού κερδίσαμε το βραβείο στο Σάντανς, οι ίδιοι άνθρωποι ήρθαν να μου δώσουν συγχαρητήρια, επισημαίνοντας τα ίδια στοιχεία για τα οποία μας είχαν αρχικά απορρίψει. Μέσα σε όλα, λοιπόν, έμαθα να εμπιστεύομαι περισσότερο τη φωνή μου.
Περισσότερες πληροφορίες
Η Αδελφότητα της Καπνιστής Σάουνας
Σε μια παραδοσιακή σάουνα καπνού στη νότια Εσθονία, γυναίκες διαφορετικών ηλικιών και καταβολών μοιράζονται προσωπικές τραυματικές εμπειρίες ώστε να επουλώσουν τις πληγές τους.
