Γιατί μας τρομάζει ο "Εξορκιστής" εδώ και 50 χρόνια;

Είτε τον έχει δει κανείς είτε όχι, δεν υπάρχει άνθρωπος που να αγνοεί τι είναι ο "Εξορκιστής". Μια πεισματικά σφηνωμένη στο συλλογικό ασυνείδητο ταινία, βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Γουίλιαμ Πίτερ Μπλάτι, η οποία μπορεί να κυκλοφόρησε πριν από πενήντα χρόνια, αλλά μοιάζει να μην έχει φύγει ποτέ από τον δημόσιο κινηματογραφικό διάλογο – ελέω και της ευφυούς μαρκετινίστικης προώθησής του. Η επέτειος από την πρεμιέρα του εμβληματικού horror, ωστόσο, έχει γλυκόπικρη γεύση. Από τη μία, ο δημιουργός του και ένας εκ των αναμορφωτών του Χόλιγουντ στα 70s, Γουίλιαμ Φρίντκιν, έφυγε από τη ζωή τον περασμένο Αύγουστο σε ηλικία 87 ετών. Από την άλλη, σήμερα ανοίγεται το έδαφος για ολόφρεσκες ανατριχιαστικές συναναστροφές με τη δαιμονισμένη Ρίγκαν ΜακΝίλ (Λίντα Μπλερ), καθώς η πρεμιέρα του απευθείας σίκουελ της πρωτότυπης ταινίας "Ο Εξορκιστής: Πιστός" φιλοδοξεί να επανεκκινήσει το franchise και να κάνει την αρχή για μια νέα τριλογία. Γιατί, όμως, παρά τον κορεσμό του καθώς διαχύθηκε στην ποπ κουλτούρα, το φιλμ του Φρίντκιν παραμένει αγνά τρομακτικό μέχρι σήμερα;

Γύρνα το σαν ντοκιμαντέρ

Περίπου μία δεκαετία προτού ο Φρίντκιν δώσει νέα δυναμική στο χολιγουντιανό σινεμά με τον "Άνθρωπο από τη Γαλλία", στις αρχές της δεκαετίας του ’60, ο σκηνοθέτης δοκιμάστηκε στο είδος του πολιτικού ντοκιμαντέρ. Ενδεικτικά παραδείγματα τα τηλεοπτικής παραγωγής "The People vs. Paul Crump" και "The Thin Blue Line", τα οποία εξερευνούν τον συστημικό ρατσισμό του αμερικανικού κράτους σε συνδυασμό με την αλόγιστη χρήση του μονοπωλίου της βίας εις βάρος των καταπιεζόμενων τάξεων. Αμφότερα εμπειρίες που εξοικείωσαν τον Φρίντκιν με τους εναλλακτικούς τρόπους κινηματογραφικής χρήσης του κοινωνικού ρεαλισμού και αποδείχθηκαν πολύτιμες όταν έφτασε η ώρα του "Εξορκιστή". Αυτονόητα, παρακάτω ακολουθούν spoilers σχετικά με την πλοκή. Όπως και το βιβλίο του Μπλάτι, έτσι και η διασκευή του χαρακτηρίζονται από έναν βραδυφλεγή ρυθμό, ο οποίος δίνει το τέμπο σε μια αφήγηση όπου την περισσότερη ώρα "δεν συμβαίνει τίποτα". Εν αντιθέσει με το σύγχρονο horror, όπου τα πράγματα οφείλουν να είναι "τρομακτικά" από το πρώτο πλάνο, ο "Εξορκιστής" παίρνει το χρόνο του, αναπτύσσοντας τα ξεχωριστά διακυβεύματα των χαρακτήρων και τις μεταξύ τους δυναμικές – όπως η παραλυτική αγωνία που κυριεύει τη μητέρα της Ρίγκαν (Έλεν Μπέρνστιν) όταν αδυνατεί να εντοπίσει τι συμβαίνει στην κόρη της ή οι ισοπεδωτικές ενοχές που κατακλύζουν τον ελληνικής καταγωγής ιερέα Ντέιμιεν Κάρας (Τζέισον Μίλερ), ο οποίος, αντιστρόφως, νιώθει πως ευθύνεται για το θάνατο της μητέρας του.

Σε αυτό το πλαίσιο, όταν πια όλοι τους βρίσκονται απέναντι στη βασανισμένη από το δαίμονα Ρίγκαν, η ανημπόρια τους "δονεί" την οθόνη. Αυτό δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί, αν ο Φρίντκιν δεν προσέγγιζε σκηνοθετικά την ιστορία με όρους γήινου νατουραλισμού, ήτοι το βασικό συστατικό το οποίο ευθύνεται για τη διαχρονικά ανατριχιαστική διάσταση του "Εξορκιστή". Εδώ είναι άξια αναφοράς η σεκάνς στο δωμάτιο του κοριτσιού, όπου φαίνεται η ανάσα των ιερέων να παγώνει εξαιτίας της αφύσικα απότομης αλλαγής θερμοκρασίας, μια σειρά σκηνών η οποία εξυπηρετεί την κινηματογραφική αληθοφάνεια, αλλά είχε επώδυνες συνέπειες στην υγεία των ηθοποιών. Το ίδιο και οι ανέκφραστοι, σχεδόν κυνικοί ήρωες: ο πάτερ Κάρας, π.χ., που συνομιλεί νηφάλια με την παραμορφωμένη και δεμένη στο κρεβάτι Ρίγκαν, σαν οι κρίσεις της να μην είναι κάτι έξω από τα συνηθισμένα. Η συνύπαρξη του ανίερου και του τετριμμένου δημιουργεί μια τόσο παράξενη ισορροπία, ώστε είναι αδύνατο να μην κορυφωθεί ο τρόμος στις σκηνές όπου το αβοήθητο κορίτσι ξεστομίζει βλασφημίες, βία και σωματικά υγρά σε όλο τους το gore μεγαλείο.

Πίστευε και ερεύνα

Πυρηνικό κομμάτι του "Εξορκιστή" αποτελεί η προαιώνια μάχη του καλού ενάντια στο κακό, η οποία εδώ φορτίζεται αφενός από τις πολιτισμικές αναφορές των πρωταγωνιστών, αφετέρου από τις προσωπικές ματαιώσεις τους. Η εισαγωγή του φιλμ, αφού μας συστήνει τον αρχέγονο δαίμονα Παζούζου, τον οποίο ανακαλύπτει ο καθολικός ιερέας Μέριν (Μαξ φον Σίντοφ) κατά τη διάρκεια ανασκαφών στο Ιράκ, περνά στο μητροπολιτικό περιβάλλον μιας αμερικανικής πόλης. Με χαρακτηριστική αφηγηματική οικονομία, ο Φρίντκιν ξεκαθαρίζει από νωρίς δύο κομβικά δεδομένα: Το κακό είναι μια απειλή που δεν γνωρίζει σύνορα, άρα μπορεί να χτυπήσει παντού ανά πάσα στιγμή, αλλά για τον λευκό η προέλευσή του δεν γίνεται παρά να εντοπίζεται στην Ανατολή. Στη συνέχεια, το δυτικό πνεύμα δοκιμάζεται διαρκώς στην προσπάθειά του να κατανοήσει τι συμβαίνει στη Ρίγκαν. Θεολογία και επιστήμη ανταγωνίζονται η μία την άλλη ως προς το ποια θα θεραπεύσει το άτυχο θύμα –με φρικτά αποτελέσματα–, μια κόντρα που ενσαρκώνεται στη δισυπόστατη φύση του πάτερ Κάρας. Ψυχολόγος και ιερέας που κινδυνεύει να χάσει την πίστη του, ο σπουδαγμένος γιος μεταναστών αδυνατεί να βρει τη λύση που θα απαλύνει τον πόνο του αθώου κοριτσιού, αλλά και τον δικό του. Αντίστοιχη κρίση ταυτότητας βιώνουν οι γιατροί που σαδιστικά διεξάγουν πειραματικά χειρουργεία πάνω στη Ρίγκαν ελλείψει επιστημονικών απαντήσεων, αλλά και η μητέρα, η οποία αμφισβητεί τον εαυτό της, όσο υποχρεώνεται να παρακολουθεί παθητικά το βασανισμό του παιδιού της δίχως να μπορεί να εκπληρώσει το ρόλο της. Έτσι, τελικά, πέρα από τις γραφικές σκηνές τρόμου, ο "Εξορκιστής" καταφέρνει να εντυπωθεί βαθιά λόγω της τρωτότητας των ηρώων και του οδυνηρού συναισθηματικού κόστους που καλούνται να πληρώσουν.

Horror ανάσταση

Η υπερηχητική επιτυχία του "Εξορκιστή", ο οποίος σήμερα ξεπερνά τα 441 εκατομμύρια δολάρια σε έσοδα, συνοδεύτηκε, όπως ήταν αναμενόμενο, από μια σειρά σίκουελ. Εξίσου προβλέψιμα, διότι δυστυχώς πρόκειται για συχνό φαινόμενο στο είδος του τρόμου, οι διάδοχοι της ταινίας του Φρίντκιν δεν υπήρξαν αντάξιοί του, αφού ούτε λίγο ούτε πολύ καθένας έκανε ό,τι ήθελε με το franchise. Το 1977, ο πολυσυλλεκτικός Τζον Μπούρμαν ("Όταν Ξέσπασε η Βία") προσπάθησε στο αδικημένο "Exorcist II: The Heretic" να δώσει νέες διαστάσεις στην οδύσσεια της Ρίγκαν, θίγοντας τη θεματική του αποσιωπημένου τραύματος και επιδιώκοντας η ηρωίδα να μην απεικονίζεται αποκλειστικά ως θύμα. Κάτι που δεν εκτιμήθηκε ιδιαίτερα στην εποχή του, αφού η υποδοχή υπήρξε αποκαρδιωτική, πιθανότατα διότι το "Heretic" συμπεριφέρεται περισσότερο ως αγωνιώδες ψυχογράφημα, με σκηνές στα όρια του γραφικού (βλ. επικοινωνία μέσω ραδιοκυμάτων), παρά ως καθαρόαιμο horror. Πάντως σίγουρα δεν πλησιάζει την αμηχανία του "Εξορκιστή 3" (1990), του οποίου τη σκηνοθεσία ανέλαβε ο ίδιος ο Μπλάτι μετά την άρνηση του Φρίντκιν. Ανάμεσα σε θρίλερ μυστηρίου και crime δράμα, επικεντρώνεται στη ζωή του ντετέκτιβ Κίντερμαν (ο σκληροτράχηλος Τζορτζ Σκοτ), ο οποίος δεκαπέντε χρόνια μετά τον εξορκισμό της Ρίγκαν βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα δολοφονικό σερί που φέρει το στίγμα του διαβόλου. Οι περιστασιακές υποβλητικές στιγμές, όπως η συζήτηση με τον πάτερ Κάρας, τρόφιμο ψυχιατρείου πια, υποβαθμίζονται από την ακατάσχετη αφηγηματική φλυαρία του Μπλάτι και μερικούς ενοχλητικά κακογραμμένους διαλόγους, υποτιμώντας το ταλέντο πίσω από την παραγωγή. Για τους λάτρεις της στατιστικής, θυμίζουμε πως υπήρξαν και δύο εξίσου ανεπιτυχή πρίκουελ ("Εξορκιστής: Η Αρχή του Κακού", "Dominion: Prequel to the Exorcist"), προτού φτάσουμε στην αναβίωση που επιχειρεί σήμερα το ηγετικό στο horror στούντιο Blumhouse.

Υπό μία έννοια ήταν θέμα χρόνου να αναθερμανθεί το ενδιαφέρον για τον "Εξορκιστή", με δεδομένη τη νέα δημοφιλία που γνωρίζει το είδος τα τελευταία χρόνια, αλλά και τις ενθαρρυντικές επιδόσεις έτερων reboots ("Scream", "Η Νύχτα με τις Μάσκες"). Γι’ αυτό και, διόλου τυχαία, πίσω από τον "Πιστό" βρίσκεται ο Ντέιβιντ Γκόρντον Γκριν, ο άνθρωπος που έκανε εκ νέου διάσημη τη μάσκα του Μάικ Μάγιερς στο κοινό. Στη νέα ταινία, όπου σημειώστε επιστρέφουν οι Μπέρνστιν και Μπλερ, στο επίκεντρο βρίσκεται ένας φωτογράφος που αναθρέφει μόνος την κόρη του, καθώς έχει χάσει τη σύζυγό του κατά τη διάρκεια ενός φονικού σεισμού. Όταν, όμως, το κορίτσι χάνεται για τρεις μέρες στο δάσος και επιστρέφει μαζί με μια φίλη του δίχως να έχουν καμία απολύτως ανάμνηση του τι συνέβη, ο πατέρας θα κληθεί να αντιμετωπίσει το απόλυτο κακό.