Η Ρέα Βαλντέν ζει "Έμμονες Ώρες στον Τόπο της Πραγματικότητας"

Χάρη σε μια εκλεκτική φιλμογραφία, η οποία περιλαμβάνει μόλις τέσσερις μεγάλου μήκους ταινίες, η Αντουανέττα Αγγελίδη κατάφερε να διευρύνει τα καλλιτεχνικά όρια του κινηματογράφου, υπηρετώντας ένα πολιτικά φορτισμένο όσο και τολμηρό πρωτοποριακό σινεμά. Με φιλμ όπως τα "Idées Fixes / Dies Irae" (1977) και "Τόπος" (1985) - σκηνή του οποίου συμπεριελάβαμε στη λίστα με τις καλύτερες σκηνές του ελληνικού σινεμά, ο σουρεαλισμός διασταυρώθηκε με το φεμινισμό, σχηματίζοντας μια ρηξικέλευθη κινηματογραφική γλώσσα, η οποία αγκάλιασε την αβάν γκαρντ ανυπακοή. Σήμερα, η επίσης σκηνοθέτρια αλλά και διακεκριμένη ακαδημαϊκός Ρέα Βαλντέν, κόρη της Αγγελίδη, αποφάσισε να κινηματογραφήσει το πορτρέτο της μητέρας της στο ντοκιμαντέρ "Έμμονες Ώρες στον Τόπο της Πραγματικότητας", το οποίο ξεκινά το ταξίδι του στις αίθουσες. Με αφορμή την κυκλοφορία της ταινίας, συζητάμε με τη Βαλντέν γύρω από τις προκλήσεις του εγχειρήματός της αλλά και την κινηματογραφική κληρονομιά της Αγγελίδη.

Θα ξεκινήσω κάνοντας μια αναφορά στην πρόσφατη παρουσία του "Τόπου" της Αγγελίδη στη λίστα του Sight & Sound με τα καλύτερα "κρυμμένα διαμάντια" του παγκόσμιου σινεμά. Εκπλαγήκατε όταν μάθατε για τη συμπερίληψη της ταινίας; Ή έχουν πάψει να έχουν και τόση σημασία αυτού του είδους οι "αναγνωρίσεις";
Χάρηκα πολύ, και η Αντουανέττα χάρηκε. Δεν είναι μόνο το γεγονός της συγκεκριμένης αναγνώρισης, αλλά περισσότερο το τί αυτό δηλώνει για τις τάσεις στην παγκόσμια κινηματογραφική κριτική και θεωρία. Όπως και η πρωτιά της "Jeanne Dielman" της Σαντάλ Άκερμαν στη διάσημη λίστα του ίδιου περιοδικού, με τις σημαντικότερες ταινίες του παγκόσμιου κινηματογράφου. Διαφαίνεται μια στροφή, μια τάση αναγνώρισης των ταινιών πρωτοποριακής και φεμινιστικής γραφής, που θεωρώ πολύ ελπιδοφόρα. Πάντα πίστευα στην σπάνια αξία του έργου της Αντουανέττας, αλλά η αναγνώρισή της κάθε άλλο παρά δεδομένη ήταν για πολλά χρόνια.

Στο ίδιο μήκος κύματος με την προηγούμενη ερώτηση, περίπου, θα ήθελα να μοιραστώ μια πιο προσωπική άποψη. Νιώθω πως οι ταινίες της Αγγελίδη, ακριβώς επειδή ήταν αληθινά πρωτοποριακές στην εποχή τους, εκτιμώνται σήμερα περισσότερο και στην αναλογία που τους αξίζει. Ιδιαίτερα για άτομα της γενιάς μου, σημερινοί τριαντάρηδες, φιλμ όπως το "Idées Fixes / Dies Irae" θίγουν ζητήματα που μας αφορούν άμεσα. Από το ριζοσπαστικό σινεμά μέχρι το διαθεματικό φεμινισμό. Νιώθετε πως υπάρχει αυξημένη ανταπόκριση στο έργο της Αγγελίδη, σε σχέση με παλαιότερα;
Πιστεύω ότι η πραγματική πρωτοπορία ταξιδεύει στο χρόνο. Είναι ένα γράμμα προς το μέλλον, που διαβάζεται πολλές φορές. Μια περίεργη χρονικότητα, ανάμεσα στο επίκαιρο και στο διαχρονικό, ανάμεσα σε αυτό που δεν έχει ακόμα έρθει και σε μια πάντα μελλοντική υπόσχεση. Και, ναι, πιστεύω ότι το έργο της Αντουανέττας, κινηματογραφικό και εικαστικό, είναι εντυπωσιακά επίκαιρο σήμερα, ενώ συνεχίζει να είναι σπάνιο και ιδιόμορφο και πρωτοποριακό. Και, πράγματι, συναντά σήμερα μεγαλύτερη ανταπόκριση από το κοινό και αναγνώριση από την κριτική, από όσο στο παρελθόν. Οι αίθουσες όπου παίζονται οι ταινίες της είναι συχνά γεμάτες από ένα νεανικό και ενθουσιώδες κοινό, ενώ πρόσφατα εκδόθηκε στα αγγλικά τόμος για το έργο της από το Edinburgh University Press (ReFocus: The Films of Antoinetta Angelidi). Η ίδια λέει ότι ο κόσμος είναι πιο έτοιμος σήμερα να νοιώσει τις ταινίες της και να τις κατανοήσει. Θεωρώ ότι η αναζωπύρωση των φεμινιστικών αιτημάτων, η φεμινιστική και queer θεωρία, η επαν-ανακάλυψη των καλλιτεχνικών πρωτοποριών, τα νέα μέσα έκφρασης, αλλά και η γενικότερη αμφισβήτηση των βεβαιοτήτων στην τέχνη και στη ζωή, και η επανα-πολιτικοποίηση του καθημερινού, είναι παράγοντες που συνεισφέρουν σε αυτήν την αλλαγή.

Επιστρέφω στο ντοκιμαντέρ με ένα κλισέ, εάν μου επιτρέπετε. Τι ήταν εκείνο που σας κινητοποίησε να γυρίσετε τώρα αυτήν την ταινία; Θίγονται, φυσικά, πολλά στην αφήγηση, αλλά θα ήθελα μια δική σας απάντηση.
Η κινητήριος δύναμη αυτής της ταινίας είναι η επιθυμία της Αντουανέττας. Η επιθυμία της να μιλήσει, να μιλήσει με λέξεις, για πρώτη φορά. Μια σειρά από δύσκολα συμβάντα, που ήρθαν μαζεμένα λίγο πριν την πανδημία και ξεπεράστηκαν, τη συγκλόνισαν. Και κάτι μετατοπίστηκε. Το βλέπεις στο πρόσωπό της, στο σώμα της, στις κινήσεις της. Και για πρώτη φορά θέλησε να μιλήσει με λέξεις και να εκφράσει την ευγνωμοσύνη της για τη ζωή. Ήμουν η προφανής επιλογή συνομιλήτριας, ακροάτριας και διαμέσου, "καναλιού", σχεδόν με την έννοια του μέντιουμ. Γιατί παρά το ότι ο λόγος της απευθύνεται στον κόσμο, είναι συγχρόνως πολύ προσωπικός. Όπως το θέτει η ίδια, μόνο μπροστά σε μένα θα μπορούσε να κάνει αυτήν την εξομολόγηση, είναι σχεδόν σαν να βρίσκεται στον εσωτερικό της χώρο. Είναι ακριβώς η ιδιόμορφη σχέση μας, βαθιά και πολυπρόσωπη – μητέρα και κόρη, δασκάλα και μαθήτρια, μελετούμενη και μελετήτρια, δημιουργικές συνεργάτριες, φίλες, συντρόφισσες – αυτή η πολύπλοκη σχέση του μέσα και του έξω, που δίνει το χώρο για να συμβεί η εξομολόγηση.

Εκτίμησα ειλικρινά το πώς ξεπεράσατε τα πρακτικά εμπόδια του γυρίσματος. Αναφέρομαι τόσο στο ότι όλα τα γυρίσματα βρίσκονται σε εσωτερικούς χώρους, αλλά και στο ότι υιοθετείτε μια talking head λογική με χειροπιαστή δημιουργικότητα. Όπως, για παράδειγμα, τα αληθινά εντυπωσιακά πλάνα που τα χαρακτηριστικά της Αγγελίδη μοιάζουν σα να ξεπροβάλλουν από το σκοτάδι. Αν θέλετε, μιλήστε μου λιγάκι για την προσέγγισή σας.
Η εικόνα της Αντουανέττας που βγαίνει μέσα από το σκοτάδι είναι κάτι που αποφασίσαμε μαζί με την ίδια. Συμβαδίζει τόσο με την αυστηρότητα όσο και με το μυστήριο των έργων της, ενώ συνομιλεί με εκείνα – και ειδικά τις ταινίες "Τόπος", "Οι ώρες" και "Κλέφτης ή η πραγματικότητα", οπού όλες οι μορφές αναδύονται από το σκοτάδι. Επιπλέον, συντελεί στην αίσθηση ότι το κοινό έχει προσκληθεί σε έναν εσωτερικό χώρο, που επικοινωνεί κατευθείαν με το ασυνείδητο και τα όνειρά τους. Όπως θα προσέξατε, όλη η ταινία είναι ένα δομικό και μορφικό σχόλιο πάνω στην κινηματογραφική γραφή της Αντουανέττας, αλλά και στα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της στα οποία επιλέγει η ίδια να εστιάσει στην εξομολόγησή της, όπως ο μηχανισμός του ασυνειδήτου και του ονείρου, η επανάληψη και οι παραλλαγές, η μη γραμμικότητα του χρόνου. Πέραν τούτου, υπάρχουν ουσιαστικά κάποιοι διακριτοί "τρόποι" στη γραφή της ταινίας, με τη βασική μορφική και αφηγηματική τομή να συμβαίνει περίπου στα 3/4 της ταινίας, όπου έρχεται το "νέο βλέμμα". Τα μαύρα πλάνα είναι πριν από την τομή αυτή. Δεν θα ήθελα να αποκαλύψω τις λεπτομέρειες, αλλά αυτό που μπορώ να πω είναι ότι οι μορφικές επιλογές είναι πάντα σημαίνουσες.

Μια τρυφερή, νομίζω, λεπτομέρεια βρίσκεται στους τίτλους τέλους. Εκεί δίνεται στην Αγγελίδη ο ρόλος της performance. Αλήθεια, αυτό προέκυψε ως απόρροια του πώς εν τέλει γυρίστηκε το ντοκιμαντέρ;
Μια εξομολόγηση είναι πάντα αυτό-σκηνοθεσία και παράσταση του εαυτού, αλλά εδώ αυτό συμβαίνει με μεγαλύτερη ένταση, όχι μόνο επειδή η Αντουανέττα είναι η ίδια σκηνοθέτρια με απόλυτη επίγνωση του μέσου, αλλά και λόγω της στιγμής στην οποία βρέθηκε και της συνθήκης αυτού του συγκεκριμένου ντοκιμαντέρ. Πρέπει να σας πω ότι το γύρισμα γινόταν χωρίς πρόβες. Μπορεί να ξέραμε από πριν τις θεματικές, αλλά δεν υπάρχει γραμμένο κείμενο. Η Αντουανέττα εξομολογείται και μιλάει μονοκοπανιά, χωρίς διορθώσεις. Οι όποιες επαναλήψεις εξελίσσονται πάντα αλλιώτικα. Όπως λέει και στην ταινία "Δεν υπάρχει επανάληψη, ακόμα κι όταν κάνεις το ίδιο". Και οι κινήσεις των χεριών της ανοίγονται σε ένα αυτοσχέδιο χορό με τον κόσμο.

Το "Έμμονες Ώρες" λειτουργεί ταυτόχρονα ως μια εξομολόγηση αλλά και ως ένα πολύτιμο οπτικό δοκίμιο. Είναι δηλαδή ανά στιγμή αβίαστα συγκινητικό όσο και επιμορφωτικό. Πόσο δύσκολο ήταν να διατηρηθεί αυτή η ισορροπία στο μοντάζ;
Έχετε δίκιο για το διττό χαρακτήρα της ταινίας, που δηλώνεται άλλωστε και από τον υπότιτλο: "Εξομολογήσεις της Αντουανέττας Αγγελίδη (ή Ένα Δοκίμιο για το Βλέμμα της)". Θέλω να πιστεύω ότι ο μεταγλωσσικός χαρακτήρας της ταινίας δεν ανταγωνίζεται τη βιωμένη ποιότητα της εξομολόγησης, αλλά την υποστηρίζει. Π.χ. η αποσπασματικότητα των αρθρώσεων, αντανακλά την αποσπασματικότητα και την ετερογένεια του λόγου της εξομολόγησης. Ενώ τα μακρά πλάνα αφήνουν να εξελιχθεί η επιτέλεση της εξομολόγησης, τα σύντομα πιάνουν τα στακάτο του λόγου. Τα συνεχή jump cuts, τα "άλματα σύνδεσης" δηλαδή, αντανακλούν και πολλαπλασιάζουν τα εσωτερικά jump cuts του λόγου της Αντουανέττας. Ενώ από-φυσικοποιούν αποκαλύπτοντας την παρουσία της κάμερας και του μοντάζ, δεν αποξενώνουν. Το απότομο κόψιμο, η έλλειψη, το εκτός πεδίου, τονίζουν μεν τις δυνατότητες του κινηματογραφικού μέσου, αλλά ενυπάρχουν ήδη στην εξομολογητική αφήγηση της Αντουανέττας, που μας υπενθυμίζει ότι αυτός είναι ο τρόπος και ο χρόνος της βιωμένης εμπειρίας.

Για το τέλος, έχω μια ερώτηση σχεδόν προσωπικό απωθημένο. Οι προβολές των ταινιών της Αγγελίδη είναι πάντα ένα σινεφίλ γεγονός, όπου γίνονται, ακριβώς όμως επειδή συμβαίνουν σπάνια. Υπάρχει, άραγε, πρόβλεψη ή δυνατότητα να φυλαχθούν κάπου ή να προβάλλονται συχνότερα; Όπως, για παράδειγμα, έγινε με το "Χώρα, σε Βλέπω" και το "Idées Fixes / Dies Irae" σχετικά πρόσφατα.
Προς το παρόν, οι ταινίες της Αντουανέττας είναι πολύ δύσκολα προσβάσιμες, αν και έχουν ψηφιοποιηθεί. Κόπιες σε φιλμ (35mm) των ταινιών "Τόπος", "Οι ώρες" και "Κλέφτης ή η Πραγματικότητα" φυλάσσονται στο Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου και στη Γαλλική Ταινιοθήκη, ενώ η μοναδική κόπια σε φιλμ (16mm) του "Idées Fixes / Dies Irae" φυλάσσεται στο Cinédoc Paris Films Coop.