Πολύ λίγες είναι οι ταινίες του ελληνικού σινεμά που όχι μόνο παραμένουν αψεγάδιαστες, αλλά καταφέρνουν να αυξήσουν την επίδρασή τους με την πάροδο του χρόνου. Ο "Ιωάννης ο Βίαιος", το αδιαπραγμάτευτα σπουδαίο ντεμπούτο της Τώνιας Μαρκετάκη, ανήκει σε αυτό το κλειστό κλαμπ. Από κινηματογραφική σκοπιά οι λόγοι εξηγούνται εύκολα, ωστόσο η πολιτική διάσταση του φιλμ και η τραγικά επίκαιρη φύση του καθιστούν τη σύγχρονη θέαση του "Ιωάννη του Βίαιου" μια ανατριχιαστική εμπειρία. Κι είναι, δυστυχώς, πολλαπλοί οι τρόποι που η ταινία παρότι έκανε πρεμιέρα το 1973, σχεδόν πενήντα χρόνια πριν, μοιάζει σα να έχει γυριστεί σήμερα.
Ελένη Χαλικιά
Σε έναν απόμερο δρόμο της Μεταμόρφωσης, τα μεσάνυχτα, δολοφονείται η νεαρή Ελένη Χαλικιά (Μίκα Φλωρά) από έναν άγνωστο άνδρα, ο οποίος τρέπεται σε φυγή αμέσως μετά το έγκλημα. Περαστικοί σπεύδουν στο σημείο αλλά είναι ήδη αργά. Το περιστατικό μονοπωλεί το ενδιαφέρον των εφημερίδων και της κοινής γνώμης, ενώ οι αστυνομικές αρχές έχουν εντοπίσει κιόλας τον πρώτο ύποπτο. Πρόκειται για τον αρραβωνιαστικό του θύματος (Νίκος Γκλαβάς), για τον οποίο όμως σύντομα αίρονται οι υποψίες, παρά το γεγονός πως υπήρξε καταπιεστικός και βίαιος απέναντι στην Ελένη. Λίγο αργότερα ένας άσχετος με το στενό κύκλο της γυναίκας άντρας, ο 20άρης Ιωάννης Ζάχος (Μανώλης Λογιάδης) ομολογεί πως εκείνος τη σκότωσε, ως αποτέλεσμα των βαριών ψυχολογικών προβλημάτων του.
Η παραπάνω είναι, συνοπτικά, η πλοκή του "Ιωάννη του Βίαιου". Εάν μοιάζει με απόσπασμα αστυνομικού ρεπορτάζ, αυτό συμβαίνει διότι επίτηδες δεν απέχει ιδιαίτερα. Η Μαρκετάκη εμπνεύστηκε την ιστορία από την αληθινή περίπτωση της δολοφονίας της Μαρίας Μπαβέα από το Δημήτρη Ζάγκα το 1963, την οποία μετουσίωσε σε σενάριο κάνοντας στοχευμένες αλλαγές. Και εδώ εντοπίζεται μία από τις πρώτες καινοτομίες της σκηνοθέτριας. Η αφήγησή της αφορά μεν κατευθείαν το καθαυτό έγκλημα, αλλά εκκινεί μέσα από τις καταθέσεις των αυτοπτών μαρτύρων. Η έννοια της κατασκευής της αλήθειας, η οποία έτσι κι αλλιώς αποτελεί πυρηνικό συστατικό του κινηματογράφου, με αυτόν τον τρόπο εντείνεται και έρχεται στο προσκήνιο. Κάθε μαρτυρία συνιστά κομμάτι ενός ψηφιδωτού, έτσι εξαιτίας του ντεκουπάζ της Μαρκετάκη η εναρκτήρια σεκάνς θυμίζει ταυτόχρονα ένα μοντέρνο docufiction όσο και επιστημονικό βίντεο των Forensic Architecture. Διαθέτει, δηλαδή, τόσο αιχμηρή ακρίβεια που είναι αδύνατο να την αποφύγεις.
Στη συνέχεια, αναπτύσσεται ο χαρακτήρας της Φλωρά όχι δια της ίδιας, αλλά από τα βλέμματα των οικείων της. Η Χαλικιά στιγματίζεται ως "πουτάνα" από τον αρραβωνιαστικό της όταν μαθαίνει πως είχε προηγούμενες σεξουαλικές σχέσεις, ως αγαθή και εργατική κοπέλα από την παραλίγο πεθερά της επειδή έκανε το νοικοκυριό, ως "προοδευτική" από τη συνάδελφό της γιατί δε βιαζόταν να παντρευτεί. Από κοντά αναγνώστες και εφημερίδες, οι οποίοι μαζί αρχίζουν να αμφισβητούν την ηθική της παραβιάζοντας την ιδιωτικότητα της γυναίκας. Οι "ύποπτες" συναναστροφές της είναι αρκετές για να θεωρηθεί άτιμη, υποτιμώντας την αξιοπρέπεια ενός νεκρού -άρα ανυπεράσπιστου- ανθρώπου. Σα να φταίει σχεδόν…
Κάπως έτσι, η Μαρκετάκη μετατρέπει τη γυναικοκτονία σε καθρέφτη της ελληνικής κοινωνίας, μεγεθύνοντας τις βαθιές ρίζες της πατριαρχίας και του μισογυνισμού που τη συνοδεύει. Επιπλέον, εξίσου σημαντικό το πώς η σκηνοθέτρια δεν εμμένει στο καθαυτό περιστατικό του φόνου. Αντίθετα, υπογραμμίζει πως δεν πρόκειται για κάτι μεμονωμένο, αλλά απόρροια μιας πολυπαραγοντικής έμφυλης βίας η οποία ευδοκιμεί στο πλαίσιο της προαναφερθείσας πατριαρχίας και στην οποία είχε ήδη εκτεθεί η Χαλικιά. Ο θάνατός της δεν είναι αποτέλεσμα μιας τοξικής σχέσης ή ένα "έγκλημα πάθους" όπως στερεοτυπικά πλαισιώνονται οι γυναικοκτονίες. Το φιλμ γίνεται "καταλύτης μιας κοινωνικής ηθικής απόλυτα χρεωκοπημένης, κι ωστόσο, με την ανοχή όλων μας, πανταχού παρούσας και ισχύουσας", όπως σημειώνει χαρακτηριστικά και ο κριτικός κινηματογράφου Γ.Κ. Πηλιχός στα "Νέα" της εποχής.
Ιωάννης Ζάχος
Αλλά, στα αλήθεια, τι οδηγεί έναν άντρα να πάρει ένα μαχαίρι για να δολοφονήσει μια γυναίκα; Το πιο συνταρακτικό κομμάτι της ταινίας απαντά σε αυτό ακριβώς το ερώτημα. Ο Ζάχος έρχεται σε πρώτο πλάνο, καθώς η Μαρκετάκη εμβαθύνει στο χαρακτήρα του. Μοναχικός, σε σεξουαλική σύγχυση, κοινωνικά αποξενωμένος και με σημάδια κατάθλιψης, ο νεαρός δεν προσδοκά σε τίποτα. Υπό αυτήν την έννοια, μοιράζεται ανατριχιαστικά πολλά στοιχεία με τους σύγχρονους incels. Εκείνους τους άνδρες δηλαδή οι οποίοι θεωρούν ως πηγή κάθε δυστυχίας τους την απόρριψη που δέχονται από τις γυναίκες, τις οποίες και μισούν για το λόγο αυτό. Ο Ζάχος, μάλιστα, νιώθει όχι απλά σε αδιέξοδο αλλά και ευνουχισμένος. Η άτυπη γνωριμία του με τη Χαλικιά πυροδοτεί τις ερωτικά φορτισμένες αλλά κατάφωρα βίαιες φαντασιώσεις του, στις οποίες πάντα επιτίθεται σε ανυποψίαστες γυναίκες. Ακόμα χειρότερα, νιώθει πως έχει το δικαίωμα και το περιθώριο να υλοποιήσει όλα όσα σκέφτεται.
Ο Ζάχος δε διαφέρει από τους κτητικούς άντρες που θεωρούν πως έχουν λόγο στο σώμα μιας σεξουαλικά διαθέσιμης γυναίκας. Όσο αυτός μένει ανικανοποίητος, τόσο περισσότερο η δολοφονική πράξη του αποκτά διαστάσεις εκδίκησης και συμβολικής τιμωρίας συλλήβδην του γυναικείου φύλου. Παράλληλα, ψύχραιμα, μεθοδικά και με σχέδιο δρα σε δύο επίπεδα: από τη μία να ενισχύσει την εικόνα του ψυχολογικά ασταθούς υποκειμένου και από την άλλη να επιλέξει την κατάλληλη στιγμή για να ομολογήσει το έγκλημα. Έως τότε η Χαλικιά έχει ήδη σπιλωθεί δημόσια για την "ασεβή" συμπεριφορά της και ο Ζάχος έχει πείσει τους πάντες πως αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα. Γνωρίζει καλά πως εάν παίξει το χαρτί της ψυχασθένειας θα τη γλιτώσει με τη δικαιολογία του εν βρασμώ εγκλήματος. Όλα αυτά το ’70 και χωρίς να χρειαστεί να ακούσει τις συμβουλές ειδικών στην τηλεόραση.
Όταν πια η ταινία περνά στην τελευταία πράξη, υιοθετεί το ύφος δικαστικού δράματος. Πραγματικά εντυπωσιακό για την πρωτοεμφανιζόμενη Μαρκετάκη, η οποία με αυτοπεποίθηση προσαρμόζει το στιλ της αδιόρατα ανάλογα με τις αντίστοιχες σεναριακές ανάγκες. Ο πικρότατος επίλογος, λοιπόν, αποτελεί πια και τον ειρωνικό θρίαμβο του "Ιωάννη του Βίαιου". Η Χαλικιά έχει ξεγραφεί πλήρως, ο Ζάχος έχει με το μέρος του κοινή γνώμη, άντρες δικαστές και άντρες δημοσιογράφους, οι οποίοι μάλιστα κάνουν χαβαλέ μαζί του την ώρα της δίκης. Το τελευταίο πλάνο σφίγγει το στομάχι, απηχώντας μια εποχή που ήταν αυτονόητο πως φταίει το θύμα και όχι ο θύτης. Πώς αλλιώς, αφού ήταν απλώς ένας ταλαιπωρημένος νεαρός της διπλανής πόρτας; Η κακιά η ώρα βλέπετε…
Η προβολή του "Ιωάννη του Βίαιου" προβάλλεται ξανά σε αποκατεστημένη κόπια στο πλαίσιο της ενέργειας "Σινεμά στο Κέντρο" (8/4, Έλλη, 18.00) έρχεται σε μια συγκυρία που έχουν σημειωθεί ήδη πέντε γυναικοκτονίες το 2024 και ο κάθε επίδοξος Γιάννης Ζάχος ακολουθεί το ίδιο μοτίβο του χαρακτήρα στην ταινία. Μόνο που σήμερα η ανοχή έχει πια τελειώσει.
