Η Φιλιώ Μπαλτατζή είναι η σύζυγος ενός εύπορου επιχειρηματία της Σμύρνης, η οποία αγνοεί πως κάτι τρομακτικό έρχεται για εκείνη και την οικογένειά της. Βρισκόμαστε στα μέσα της δεκαετία του 1910, ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος μαίνεται αλλά τίποτα δε φαίνεται να απειλεί την ευημερία των Ελλήνων της μικρασιατικής πόλης. Προς το παρόν τουλάχιστον... Το ρόλο της Φιλιώς κρατά η Μιμή Ντενίση, εμπνεύστρια του επιτυχημένου θεατρικού έργου "Σμύρνη μου Αγαπημένη" και συν-σεναριογράφος (μαζί με τον πολύπειρο Μάρτιν Σέρμαν) της κινηματογραφικής μεταφοράς που φιλοδοξεί να επαναλάβει το σουξέ της παράστασης. Η κ. Ντενίση βρίσκεται πίσω από κάθε λεπτομέρεια της ταινίας που σκηνοθετεί ο Γρηγόρης Καραντινάκης και για το οποίο συνομιλεί εκτενώς με το "α", αποκαλύπτοντας περισσότερες πτυχές του μεγαλεπήβολου φιλμ.
Έχετε διανύσει μια πολυετή θεατρική διαδρομή με αποκορύφωμα την επιτυχία επί σκηνής του "Σμύρνη μου Αγαπημένη". Τι σας έκανε, όμως, να στραφείτε στον κινηματογράφο;
Ομολογώ πως δεν είχα σκεφτεί να μεταφέρω την παράσταση στο σινεμά. Άρχισα να το αναλογίζομαι όταν μου το πρότειναν ο πρόεδρος της Tanweer Τζώζεφ Σαμάν και ο παραγωγός Διονύσης Σαμιώτης, αφού οι δυο τους την είδαν στο θέατρο. Φαντάζομαι πως διέκριναν την κινηματογραφική διάστασή της, διότι ο τρόπος που γράφω βασίζεται στη συρραφή πολλών μικρών σκηνών. Έπειτα, κάτι που ενέτεινε τη συγκεκριμένη εντύπωση ήταν το γεγονός πως στην παράσταση χρησιμοποιήθηκαν τρισδιάστατα βίντεο, τα οποία ήταν αναγκαία για να στηθεί το έργο με την ανάλογη σοβαρότητα. Επομένως, φαντάζομαι αυτοί ήταν μερικοί από τους λόγους που οδήγησαν στο να μου γίνει η πρόταση. Βέβαια δεν αποδέχθηκα αμέσως, χρειάστηκε να το σκεφτώ καλά για ένα διάστημα. Εν τέλει, ωρίμασε μέσα μου η ιδέα και κατέληξα πως θα ήθελα να μείνει ένα έργο για τη Μικρά Ασία. Γιατί όση επιτυχία και να έχει μια θεατρική παράσταση, δεν παύει να εγγράφεται στη μνήμη όσων την παρακολουθούν εκείνη τη στιγμή. Ενώ στο σινεμά, μια ταινία παραμένει αναλλοίωτη στο πέρασμα του χρόνου.
Ωστόσο, φαίνεται και από την ταινία ότι η παραγωγή πληροί ορισμένες καλλιτεχνικά υψηλές προϋποθέσεις χωρίς τις οποίες, φαντάζομαι, δε θα αποδεχόσασταν να γυριστεί.
Ακριβώς, σε αυτήν την περίπτωση δε θα το προχωρούσα. Αλλά ούτε και η Tanweer είναι η αλήθεια. Για αυτό καθυστερήσαμε πολύ ώστε να πραγματοποιηθούν τα γυρίσματα. Ήδη από όταν άρχισα να γράφω το σενάριο, πριν από τέσσερα χρόνια περίπου, διαπιστώσαμε πως κάποιες από τις οικονομικές εκτιμήσεις που είχαμε κάνει έπεφταν έξω. Η ταινία δε γινόταν να μην έχει προϋπολογισμό 5 εκατομμυρίων ευρώ και πάνω. Ακόμα και όταν προσπαθούσα να βρω λύσεις κόβοντας σκηνές, η εταιρία παραγωγής με απέτρεπε διότι έτσι δε θα αποδιδόταν όπως έπρεπε το έργο ή η εποχή. Χρειαζόταν, μεταξύ άλλων, να χτίσουμε το λιμάνι της Σμύρνης. Όπως γνωρίζετε, τα χρήματα αυτά είναι δύσκολο να συγκεντρωθούν. Αλλά είχαμε βάλει στην καρδιά μας αυτήν την προσπάθεια, έτσι ριχτήκαμε όλοι ώστε να βρεθούν. Για παράδειγμα, εγώ πήγα στην Αμερική και μίλησα με μερικούς ανθρώπους του ΟΗΕ, ώστε να ευαισθητοποιηθούν και να ακουστεί το εγχείρημα. Έγινε ένας αγώνας για να τα καταφέρουμε.
Αν μη τι άλλο οι απαιτήσεις ήταν πολλές, μόνο η σεκάνς της καταστροφής της πόλης διαρκεί όσο καμία άλλη.
Σωστά και όχι μόνο αυτό, αλλά και το γύρισμά της ήταν επικίνδυνο. Το τρέξιμο στα καλντερίμια, τα άλογα που έτρεχαν γύρω μας κ.λπ. πρόσθεταν ρίσκο στο σετ. Χωρίς να αναφερθώ καν στον καύσωνα και το φόβο του κορονοϊού που μας πλαισίωναν. Για να διατηρηθεί πάντως το σωστό επίπεδο και να διεκπεραιωθούν οι δύσκολες σκηνές, υπήρξαν πολύτιμοι όλοι οι ντόπιοι που μας βοήθησαν από το φιλότιμό τους και μόνο. Έγιναν κομπάρσοι, μας πρόσφεραν σπίτια, μας βοήθησαν με κάθε τρόπο χωρίς να ζητήσουν αντάλλαγμα. Αυτά είναι αναντικατάστατα, δεν πιστεύω πως η παραγωγή εάν δε γινόταν στην Ελλάδα θα συναντούσε αυτήν την ένθερμη προσφορά.
Όσον αφορά τις συνθήκες της παραγωγής έχετε αναφερθεί ξανά στις δυσκολίες που συναντήσατε. Από την άλλη, βέβαια, αυτό δεν παύει να είναι ένα προσωπικό πρότζεκτ, γεγονός που σίγουρα έκανε αρκετά έντονη τη συνολική εμπειρία.
Πολύ έντονη, ειδικά η ενότητα της καταστροφής. Εάν τα γυρίσματα διήρκησαν συνολικά τρεις μήνες, σκεφτείτε πως μόνο για αυτές τις σκηνές αφιερώθηκε ένας ολόκληρος. Υπήρξε κάτι πρωτόγνωρο για όλους, από τους ηθοποιούς οι οποίοι δεν είχαμε βρεθεί ξανά σε τέτοιο πλαίσιο, μέχρι τους σκηνογράφους που δούλεψαν ώστε να αποτυπωθεί σωστά η παραμικρή λεπτομέρεια. Έπειτα, υπήρξαν απαιτήσεις και σε πρακτικό επίπεδο λόγω της ουσίας αυτής της σεκάνς. Ας πούμε, σε μια σκηνή αυτοκτονίας χρειάστηκαν πολλές λήψεις μέχρι να επιτευχθεί, κατά τη διάρκεια των οποίων έπρεπε να είμαι συνεχώς συγκινημένη. Κλαις, σταματάς, κλαις και ξανά από την αρχή. Οπότε φτάνεις στο σημείο να εξαντλείσαι από το πολύ κλάμα! (γέλιο) Όλα αυτά ενώ μας περιτριγύριζε συνεργείο άνω των 100 ανθρώπων που δούλευε παράλληλα. Άντε μετά να συγκεντρωθεί ο ηθοποιός...
Θα επιστρέψω στο ξεκίνημα της διασκευής του "Σμύρνη μου Αγαπημένη". Βεβαίως το σενάριο το έχετε αναλάβει εσείς, αλλά μοιράζεται την ευθύνη και ο Μάρτιν Σέρμαν, ένας άνθρωπος που γνωρίζετε καλά εδώ και χρόνια. Ήταν αυτονόητη η συμμετοχή του στη συγγραφή;
Αφού έγραψα μόνη το σενάριο, ήθελα να έχω τη συνδρομή ενός ξένου συγγραφέα που να εκτιμώ και να ξέρω την κρίση του. Ο λόγος ήταν πως, σαν Ελληνίδα, θεωρούσα αυτονόητες κάποιες ιστορικές πληροφορίες. Ο Μάρτιν, λοιπόν, ανέλαβε τη σεναριακή αποσαφήνισή τους σε περιπτώσεις όπως ένας διάλογος όπου αναφέρονται οι Τσέτες. Έκανε, τότε, τις αλλαγές που απαιτούνταν ώστε να δοθούν εξηγήσεις και σε θεατές που δε γνωρίζουν περί τίνος πρόκειται. Συνέβαλε, εν ολίγοις στη διεθνοποίηση της ταινίας, ώστε να είναι όλα κατανοητά φερειπείν και σε έναν Άγγλο.
Μην το λέτε, ακόμα και κάποιοι Έλληνες θεατές ίσως χρειάζονταν αυτές τις εξηγήσεις. Ίσως όχι όσον αφορά πολύ βασικά συμβάντα όπως ο εθνικός διχασμός, αλλά λεπτομέρειες σαν αυτή που αναφέρατε.
Έχετε δίκιο, γιατί ας μην ξεχνάμε πως πρόκειται για μια πολύπλοκη αλλά και επικίνδυνη ιστορία. Δεν είναι εύκολο να γράφει κανείς ένα σενάριο ή θεατρικό έργο γύρο από τη μικρασιατική καταστροφή. Εξάλλου, για αυτό και πριν από το "Σμύρνη μου Αγαπημένη" δεν υπήρξε αντίστοιχη παράσταση. Θυμάμαι μου είχε κάνει φοβερή εντύπωση αυτό. Όταν ξεκίνησα να γράφω αναζήτησα παλαιότερα έργα ώστε να γνωρίζω τι έχει ήδη ειπωθεί, αλλά δεν έβρισκα τίποτα.
Έχει ενδιαφέρον στην ταινία η επιλογή να μην αναγράφεται η εναλλαγή των χρόνων και των τοποθεσιών, αλλά να ακούγεται μέσω του voice off της Φιλιώς. Αυτό πώς προέκυψε;
Ήταν μια απόπειρα να αποδοθούν οι μονόλογοί της οι οποίοι υπήρχαν στην παράσταση. Προτίμησα η αφήγηση να γίνει μέσα από το βίωμα μιας γυναίκας, ειδικά της Φιλιώς που έχει μια ιδιαιτερότητα. Σε όσα μοιράζεται μέσω voice over φαίνεται η κριτική ικανότητα του μυαλού της και οι πολιτικές σκέψεις της, στοιχεία που δεν είναι εμφανή στις σκηνές όπου συμμετέχει. Εκεί επιτελεί το ρόλο μιας γυναίκας του 1920, η οποία όταν της βάζει τις φωνές ο άντρας της δε θα θυμώσει, αλλά θα τον ακολουθήσει. Όχι όμως επειδή συμφωνεί μαζί του, έχει δικές της απόψεις οι οποίες μάλιστα είναι πιο εύστοχες από εκείνες του συζύγου. Επιδίωξα να υπάρχει η αντίθεση της σκεπτόμενης ηρωίδας η οποία όμως ταυτόχρονα συγχρονίζεται με τις κυρίαρχες συμβάσεις της εποχής της.
Την ίδια στιγμή έχει μια διακριτή αυτοπεποίθηση και θεωρεί αδιαπραγμάτευτα κάποια πράγματα που αφορούν έμμεσα τη γυναικεία ενδυνάμωση, όπως τη μόρφωση της κόρης της.
Σε σχέση με τους υπόλοιπους χαρακτήρες είναι πιο προχωρημένη. Μια γυναίκα που δε διστάζει να δώσει μάθημα σε άλλους αν χρειαστεί, τολμά να τους φέρει σε δύσκολη θέση. Ακόμα και εάν εκείνοι ανήκουν στους Συμμάχους, η προδοσία των οποίων στη Σμύρνη αποδίδεται έντονα στο σενάριο. Πιστεύω πως πραγματικά μας εγκατέλειψαν τότε. Για αυτό και πρόσθεσα αυτούσια τα λόγια του Αμερικάνου πρόξενου Τζορτζ Χόρτον στην αφήγηση, με χαρακτηριστικότερη τη φράση: "ντρέπομαι που ανήκω στο ανθρώπινο είδος". Υπάρχει έτσι ακριβώς στο βιβλίο "Η μάστιγα της Ασίας" που έγραψε ο Χόρτον αμέσως μετά την τραγωδία στη Σμύρνη.
Το στενάχωρο είναι πως σχεδόν έναν αιώνα μετά αυτά τα θέματα παραμένουν αξεπέραστα. Όπως το προσφυγικό, το οποίο τοποθετείτε στο επίκεντρο από την πρώτη κιόλας στιγμή, με τη σκηνή στη Μυτιλήνη.
Σημειωτέον πως στη σκηνή που αναφέρετε συμμετέχουν πρόσφυγες από το Καρά Τεπέ. Αλλά βλέπουμε πως συμβαίνει συνεχώς το ίδιο πράγμα, παρόλο που τα κρύβουμε όλα κάτω από το χαλί. Το '22 ήταν η Σμύρνη, η Συρία το '15 και τώρα το Αφγανιστάν. Πάντα για οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα την πληρώνουν οι λαοί. Δεν είμαστε σε θέση να σνομπάρουμε τον πρόσφυγα και το μετανάστη. Ξεχνάμε πως ήμαστε κάποτε και εμείς στη θέση τους και μπορεί οποιοσδήποτε να βρεθεί ξανά εκεί. Σκοπός μου με αυτήν την ταινία ήταν να ειπωθεί και το συγκεκριμένο σχόλιο, εκτός από την ιστορία της Σμύρνης.
Στη συνείδηση των Ελλήνων, από την άλλη, η Σμύρνη φέρει πολυσήμαντους συμβολισμούς. Είναι μια ανεπούλωτη πληγή, ένα ζοφερό παρελθόν που επιλέγουμε να ξεχνάμε, αλλά και ένας εξιδανικευμένος τόπος που χάθηκε για πάντα. Για εσάς, όμως, τι σημαίνει η Σμύρνη;
Όλα όσα αναφέρατε μαζί. Πρόκειται για ένα από τα πιο ωραία κομμάτια ελληνισμού. Οι άνθρωποι εκεί ζούσαν πιο ελεύθερα κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, διατηρούσαν ένα υψηλό επίπεδο πολιτισμού που ήταν ανήκουστο στην Ελλάδα. Για αυτό και όποτε αναφερόμαστε στη Σμύρνη έχουμε στο μυαλό μας μια μαγική πόλη. Με όμορφη ζωή, μουσική, φαγητά... Μια κοσμοπολίτικη κατάσταση δηλαδή, την οποία δεν κατάφερε ποτέ να φτάσει η Αθήνα, κακά τα ψέματα. Εξ ου και η γοητεία που μας εξασκεί εδώ και τόσα χρόνια. Το άδικο και βίαιο τέλος της Σμύρνης, απλώς προσθέτει σε αυτά τα συναισθήματα. Δε θα συνέβαινε το ίδιο εάν όλοι αυτοί οι άνθρωποι έρχονταν στην Ελλάδα με ασφάλεια. Το ότι βρέθηκαν εδώ χωρίς τίποτα και να πλένουν σκάλες, είναι ένα φαινόμενο δίχως αντίστοιχο στην ιστορία μας το οποίο μακάρι να μη ζήσουμε ποτέ ξανά.
Γυρίζω στην καθαυτό ταινία για να σας ρωτήσω σχετικά με τη σκηνοθεσία. Με ποια κριτήρια έγινε η επιλογή του Γρηγόρη Καραντινάκη; Ήταν στο μυαλό σας εξαρχής;
Το "Σμύρνη μου Αγαπημένη" είχε ανάγκη από ένα σκηνοθέτη με κουλτούρα και μόρφωση. Να διαθέτει δηλαδή μια βάση γνώσεων η οποία να του επιτρέπει να διαχειριστεί ένα θέμα όπως η μικρασιατική καταστροφή. Έπειτα, με το Γρηγόρη συμβάδισαν οι εμπειρίες μας από το εξωτερικό. Εγώ έχω ζήσει κατά καιρούς στην Ευρώπη και εκείνος στη Ρωσία. Αυτό πιστεύω μας βοήθησε ώστε να συνδυάσουμε τις ματιές μας και να αλληλοσυμπληρωνόμαστε.
Η κυκλοφορία της ταινίας έρχεται σε μια συγκυρία που το ελληνικό σινεμά γνωρίζει μια ανανεωμένη δημοφιλία. Αλήθεια, παρακολουθείτε τον εγχώριο κινηματογράφο;
Βεβαίως παρακολουθώ και θα μοιραστώ μαζί σας τι πιστεύω πως λείπει από το ελληνικό σινεμά, αλλά και πώς το "Σμύρνη μου Αγαπημένη" μπορεί να βοηθήσει. Έχω την αίσθηση πως ο ελληνικός κινηματογράφος ήταν διχασμένος τα τελευταία χρόνια. Από τη μία βρίσκονταν ταινίες σύγχρονης ματιάς, προχωρημένες με τον τρόπο τους και από την άλλη, ένα σινεμά προχειροφτιαγμένο, στα όρια του κιτς. Με φιλμ γυρισμένα αποκλειστικά για να κοπούν εισιτήρια. Εκείνο που λείπει, λοιπόν, κατά τη γνώμη μου είναι το μέινστριμ σινεμά. Οι ποιοτικές ταινίες που απευθύνονται σε πολλούς. Στην Ελλάδα δεν υπήρχε κάτι τέτοιο μέχρι πρόσφατα και διανύουμε μια εποχή στην οποία ο κόσμος πρέπει να επιστρέψει στο ελληνικό σινεμά. Εάν υπάρχει κάτι σημαντικό που κάνει η "Σμύρνη...", είναι ότι δίνει το παράδειγμα πως μπορεί να υλοποιηθεί μια ταινία με θέμα ελληνικό και με καλή παραγωγή, ισάξια μιας γαλλικής ή αγγλικής. Αρκεί, βέβαια, να υπάρχει η θέληση και από το κράτος να βοηθήσει.
Άφησα για το τέλος μια ερώτηση πρώιμη αλλά εύλογη. Το θεατρικό έργο απέκτησε συνέχεια με την παράσταση "Κι από Σμύρνη... Σαλονίκη". Αυτό σημαίνει πως στο μέλλον θα δούμε και το κινηματογραφικό σίκουελ;
Πιστεύω πως ναι. Στο πρώτο μέρος μπορεί να υπάρχει έντονα το στοιχείο της καταστροφής, αλλά το επόμενο διατηρεί το ενδιαφέρον του παρόλο που λείπει κάτι εξίσου επιβλητικό. Σε αυτό φωτίζεται η κακή υποδοχή που επιφυλάξαμε στους πρόσφυγες, το πώς εντάχθηκαν κοινωνικά, όπως επίσης η πολιτικά σκοτεινή περίοδος της Ελλάδας που περιλαμβάνει τις δικτατορίες του Πάγκαλου και του Μεταξά. Παράλληλα με την αδικία απέναντι στους εργάτες και τα απάνθρωπα ωράρια κάτω από τα οποία δούλευαν. Σε αυτές τις συνθήκες διαφαίνονται οι εντάσεις που οδήγησαν στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Κάτι εξαιρετικά κακό που ένωσε τους πρόσφυγες με τους ντόπιους.
