Aπό τη Νότια Κορέα και το φεστιβάλ του Πουσάν, ο αιρετικός σκηνοθέτης Πίτερ Γκρίναγουεϊ ανακοίνωσε το 2007 το «θάνατο του σινεμά», υπογραμμίζοντας πως: «Σύντομα η γενιά που μεγάλωσε χρησιμοποιώντας λάπτοπ από την κούνια θα θέλει περισσότερη συμμετοχή στον κινηματογράφο και θα ξεφορτωθεί τον ελιτισμό του Χόλιγουντ». Τα λόγια του Γκρίναγουεϊ μπορεί να είχαν αρκετή δόση υπερβολής, αποδείχθηκαν όμως εν μέρει προφητικά. Έντεκα χρόνια αργότερα, ο κόσμος θα συνδεόταν μαζικά στο λογαριασμό του στο Netflix και σε διαφορετικών ειδών οθόνες για να παρακολουθήσει το «Black Mirror: Bandersnatch» και να αποφασίσει τις κινήσεις του πρωταγωνιστή.
Κάθε θεατής-χρήστης είχε τη δυνατότητα να κατασκευάσει τη δική του ταινία, παίζοντας με τις πιθανότητες της πλοκής, ενώ βρισκόταν στη θαλπωρή του σπιτιού του ή στο δρόμο για τη δουλειά. Ο κινηματογράφος δεν ήταν πια μόνο κινούμενες εικόνες, αλλά και οθόνες. Καθώς λοιπόν η δεκαετία φτάνει στο τέλος της, το σινεμά φυσικά δεν ξεψυχά, βρίσκεται όμως σε ένα σταυροδρόμι. Για κάποιους αυτό οδεύει προς την εξέλιξη και τη διεύρυνση των δυνατοτήτων του. Ενώ άλλοι αντιμετωπίζουν τις τευτονικές αλλαγές στην έβδομη τέχνη ως τη μεγαλύτερη κρίση ταυτότητας που γνώρισε από την εποχή της εισαγωγής του ήχου στις ταινίες. Η αλήθεια, όμως, όπως και στη ζωή, βρίσκεται κάπου στη μέση.
Home, the new cinema
Ο συνδυασμός της ραγδαίας εξέλιξης των συσκευών οικιακής ψυχαγωγίας, της βελτίωσης των ταχυτήτων διαδικτύου και της αυξανόμενης ανάγκης του κοινού για περισσότερο ποιοτικό περιεχόμενο γρηγορότερα, γέννησε το Netflix. Η streaming πλατφόρμα ήρθε να γεμίσει ένα κενό διασκέδασης και έγινε κολοσσός εν ριπή οφθαλμού. Άλλαξε ριζικά τις συνθήκες και τις συνήθειες θέασης, κατάργησε τους περιορισμούς χώρου και χρόνου, δημιουργώντας έτσι μια νέα κατηγορία θεατών. Εκείνων που προτιμούν να παρακολουθούν επί ώρες σειρές ή ταινίες στο σπίτι, διαλέγοντας από έναν κατάλογο αμέτρητων τίτλων, παρά να κατευθυνθούν στο πλησιέστερο σινεμά, όπου μάλιστα θα πλήρωναν για δύο ώρες αντίτιμο ακριβότερο από τη μηνιαία συνδρομή τους στην πλατφόρμα. Την ίδια ώρα, τα παραδοσιακά χολιγουντιανά στούντιο δεν έδειχναν να ανησυχούν ιδιαίτερα, μέχρι τη στιγμή που το Netflix πέρασε από την παροχή στην παραγωγή ταινιών.
Ο καινούργιος παίκτης της κινηματογραφικής αγοράς αντιμετωπίστηκε αμέσως εχθρικά για έναν πολύ απλό λόγο: Η κυκλοφορία των ταινιών του γινόταν απευθείας στην on-line πλατφόρμα, έπειτα από ελάχιστης διάρκειας προβολή στις αίθουσες. Το Netflix παρέκαμψε έτσι εξ ολοκλήρου ένα αναπόσπαστο κομμάτι του γενετικού κώδικα του σινεμά, τη θέαση στη μεγάλη οθόνη, ενώ την ίδια στιγμή εκμεταλλεύτηκε τα οφέλη του streaming. Την ώρα που οι τίτλοι των στούντιο είχαν στην καλύτερη μερικές εβδομάδες στη διάθεσή τους για να παραμείνουν στη μαρκίζα των κινηματογράφων, στην πλατφόρμα υπάρχουν για πάντα. Κι η απάντηση των παραδοσιακών σινε-δυνάμεων στην αυξανόμενη ισχύ του Netflix ήρθε με τρόπο που την ενίσχυσε αντί να την ανακόψει.
Ανακύκλωση εναντίον νέων ιδεών
Φλασμπάκ στο 2008 και στο παρθενικό ανεξάρτητο λανσάρισμα του στούντιο της Marvel, το «Iron Man». Η τεράστια εισπρακτική επιτυχία της ταινίας οδήγησε στη δημιουργία του πρώτου συνεκτικού κινηματογραφικού σύμπαντος ταινιών, αποκλειστικά για υπερηρωικές περιπέτειες, οι ιστορίες των οποίων θα συνδέονταν μεταξύ τους. Η συνέχεια είναι λίγο-πολύ γνωστή: Η Marvel παρήγαγε απανωτά μπλοκμπάστερ τα οποία έσπασαν το ένα ρεκόρ μετά το άλλο, με αποκορύφωμα τους «Εκδικητές: Τελευταία Πράξη» (2019). Αδιαμφισβήτητα το μαζικότερο κινηματογραφικό γεγονός της δεκαετίας έφερε και τις περισσότερες εισπράξεις στην ιστορία, φτάνοντας τα 2,7 δισ. δολάρια παγκοσμίως.
Από το φαινόμενο Marvel προέκυψαν οι αντίστοιχες ταινίες της DC, με πολλά εκατομμύρια στο box office, ενώ βασικός παίκτης στο champions league των στούντιο αναδείχθηκε η Disney. Η θρυλική εταιρεία παραγωγής γιγαντώθηκε στα ’10s αγοράζοντας τόσο τα δικαιώματα των «Star Wars» από τον Τζορτζ Λούκας όσο και ολόκληρη την 20th Century Fox. Έτσι είδαμε ξανά Τζεντάι και Σιθ να μάχονται σε νέα τριλογία, η οποία ολοκληρώθηκε φέτος («Star Wars: Skywalker Η Άνοδος»), αλλά και την επιστροφή ως live-action κλασικών φιλμ της Disney όπως ο «Ντάμπο» και ο «Βασιλιάς των Λιονταριών».
Κοινή συνισταμένη όλων των παραπάνω κινήσεων, η πλήρης απουσία ρίσκου. Δηλαδή παραγωγές με οικεία θέματα και γνώριμους χαρακτήρες ήδη αγαπητούς στους θεατές, με αποτέλεσμα τα σίκουελ, τα reboots και τα spin-off του καταλόγου τους να έχουν προτεραιότητα. Ο χώρος για αυθεντικές ιδέες συρρικνώθηκε δραματικά, όπως και τα έσοδα των ταινιών που δεν άνηκαν σε κάποιο franchise. Καθόλου τυχαία, μόλις μία πρωτότυπη ταινία, το «Εμείς» του Τζόρνταν Πιλ, βρίσκεται φέτος στον πίνακα των πιο επιτυχημένων εισπρακτικά φιλμ στις ΗΠΑ (με 175 εκατ.).
Με τα στούντιο, λοιπόν, να δίνουν έμφαση σε δοκιμασμένες συνταγές, ξαφνικά δεκάδες σκηνοθέτες βρέθηκαν χωρίς δουλειά. Εδώ ακριβώς είναι που αναλαμβάνει ξανά δράση ο παράγων Netflix. Μπονγκ Τζουν-χο («Okja»), Νόα Μπάουμπακ («The Meyerowitz Stories»), Τζόελ και Ίθαν Κοέν («H Μπαλάντα του Μπάστερ Σκραγκς») είναι μόνο μερικοί από τους σκηνοθέτες που είδαν τις ταινίες τους να πραγματοποιούνται χάρη στην πλατφόρμα, με τίμημα την απευθείας πρεμιέρα τους σε streaming. Ακόμη και η οδύσσεια της ημιτελούς «Άλλης Πλευράς του Ανέμου» του Όρσον Γουελς κατάφερε να ολοκληρωθεί με τη συνδρομή του Netflix! Έτσι, ο συνωστισμός ηχηρών ονομάτων στην πλατφόρμα άνοιξε το δρόμο και για την καλλιτεχνική, εκτός από την εμπορική, καταξίωσή της.
Με την εξαίρεση της κόκκινης κάρτας του Φεστιβάλ Κανών, οι υπόλοιπες κορυφαίες σινε-διοργανώσεις καλωσόρισαν τις παραγωγές του Netflix στο πρόγραμμά τους, με αποκορύφωμα το περσινό «Ρόμα» (Αλφόνσο Κουαρόν) που απέσπασε το Χρυσό Λιοντάρι στη Βενετία. Η καθολική αναγνώριση της αξίας του ασπρόμαυρου φιλμ δεν εξαργυρώθηκε με ένα Όσκαρ καλύτερης ταινίας, τον διακαή πόθο του Netflix, κάτι που όμως μπορεί να συμβεί φέτος. Η κοστοβόρα παραγωγή του αριστουργηματικού «Ιρλανδού», του γκανγκστερικού magnum opus του Μάρτιν Σκορσέζε, είναι το φετινό αδιαφιλονίκητο οσκαρικό φαβορί που μπορεί να γράψει ιστορία αν αποσπάσει το πολύτιμο χρυσό αγαλματίδιο.
Από το #MeToo στα identity politics
Στο παρασκήνιο των εξελίξεων βρίσκεται το σκάνδαλο που άλλαξε άρδην τη βιομηχανία του θεάματος όπως την ξέραμε. Διότι, αν πρέπει για κάτι να ευχαριστήσουμε τον Χάρβεϊ Γουάινστιν, αυτό είναι η καθολική εφαρμογή της μηδενικής ανοχής στις σεξιστικές συμπεριφορές από τη στιγμή που αποκαλύφθηκαν οι σεξουαλικές παρενοχλήσεις του πρώην μεγιστάνα. Ολοκληρωτικά άλλαξαν και οι ιστορίες που απεικονίζονταν πλέον στο mainstream σινεμά.
Περισσότεροι γυναικείοι ρόλοι και χαρακτήρες διαφορετικών καταβολών κατέκλυσαν τη μεγάλη οθόνη, με χαρακτηριστική την περίπτωση των υπερηρωικών «Wonder Woman» και «Black Panther». Ακόμα, έγινε προϋπόθεση για την παραγωγή φιλμ η συμπερίληψη ατόμων που μέχρι πρότινος ήταν αποκλεισμένα από τα γυρίσματα ή δεν εμφανίζονταν καν σε ταινίες. Υπάρχει βέβαια πολύ δρόμος ακόμα μέχρι να επέλθει η αναγκαία κινηματογραφική χειραφέτηση, καθώς στο εμπορικό τουλάχιστον σινεμά είδαμε τα ζητήματα φύλου και καταγωγής να αντιμετωπίζονται επιπόλαια ή να εργαλειοποιούνται για επικοινωνιακούς λόγους.
Η σιωπηλή άνθηση
Μέσα σ’ όλα, τα ’10s αποτέλεσαν μια από τις γονιμότερες δεκαετίες για τις ταινίες τεκμηρίωσης. Τα ντοκιμαντέρ θεμελίωσαν τη θέση τους στο κινηματογραφικό προσκήνιο και απεγκλωβίστηκαν από τη στάμπα του ακαδημαϊκού σινεμά αποκτώντας ανανεωμένη δημοφιλία. Ταινίες όπως τα «Η Πράξη του Φόνου» (Τζόσουα Οπενχάιμερ), «Δεν Είμαι ο Νέγρος σου» (Ραούλ Πεκ), «Φωτιά στη Θάλασσα» (Τζιανφράνκο Ρόζι), «Νοσταλγώντας το Φως» (Πατρίσιο Γκουσμάν) και «Citizenfour» (Λόρα Πόιτρας), εμπλούτισαν το είδος και άνοιξαν πλήθος συζητήσεων γύρω από μείζονα πολιτικά ζητήματα. Ωστόσο, δεν πρέπει να παραβλεφθεί το γεγονός πως στη δημοφιλία των ντοκιμαντέρ βοήθησε η εξοικείωση του κοινού με το YouTube. Εκεί αμέτρητες ταινίες τεκμηρίωσης βρήκαν δεύτερο σπίτι και ανακαλύφθηκαν από την αρχή, ενώ ταυτόχρονα πολλά κανάλια υιοθέτησαν τις τεχνικές τους στα βίντεό τους. Έτσι, τα εργαλεία παραγωγής ενός ντοκιμαντέρ έγιναν σημαντικά όπλα εξακρίβωσης πληροφοριών.
Γίνεται σαφές, λοιπόν, ότι τα ’10s έστρωσαν απλώς το έδαφος για την επόμενη δεκαετία. Ο «πόλεμος του streaming» έχει ήδη ξεκινήσει, με την Disney να εγκαινιάζει τη δική της πλατφόρμα, ενώ Marvel και DC προετοιμάζονται για τις επόμενες φάσεις των σούπερ franchises τους. Ποιος είναι ο ρόλος του σινεφίλ απέναντι στις εξελίξεις; Να απαιτήσει ένα σινεμά που τολμά, εμπλουτίζεται θεματικά και αναπαριστά τους πάντες, ενώ υπερασπίζεται την αξία της κινηματογραφικής αίθουσας και επωφελείται από τις δυνατότητες του streaming. Διότι αλγόριθμοι και μεγάλη οθόνη οφείλουν να συνυπάρξουν.
Το top 10 του Χρήστου Μήτση
1. Ο Γιος του Σαούλ του Λάζλο Νέμες
2. Ο Ιρλανδός του Μάρτιν Σκορσέζε
3. Ρόμα του Αλφόνσο Κουαρόν
4. Η Ζωή της Αντέλ του Αμπντελατίφ Κεσίς
5. Ένας Ελέφαντας Στέκεται Ακίνητος του Χου Μπο
6. Ένας Χωρισμός του Ασγκάρ Φαραντί
7. Ένα Περιστέρι Έκατσε σε Ένα Κλαδί Συλλογιζόμενο την Ύπαρξή του του Ρόι Άντερσον
8. Αστυνομία, Ταυτότητα του Κορνέλιου Πορουμπόιου
9. Αγάπη του Μίκαελ Χάνεκε
10. Νοσταλγώντας το Φως του Πατρίσιο Γκουσμάν
Το top 10 του Γιάγκου Αντίοχου
1. Ο Γιος του Σαούλ του Λάζλο Νέμες
2. Ida του Πάβελ Παβλικόφσκι
3. Κάποτε στην Ανατολία του Νουρί Μπιλγκέ Τσεϊλάν
4. Αγάπη του Μίκαελ Χάνεκε
5. Χωρίς Αγάπη του Αντρέι Σβιάνγκιντσεφ
6. Νοσταλγώντας το Φως του Πατρίσιο Γκουσμάν
7. Στην Καρδιά του Χειμώνα της Ντέμπρα Γκράνικ
8. Το Πρόσωπο της Ομίχλης του Σεργκέι Λοζνίτσα
9. Ένας Ελέφαντας Στέκεται Ακίνητος του Χου Μπο
10. Ρόμα του Αλφόνσο Κουαρόν
Το top 10 του Γιάννη Καντέα-Παπαδόπουλου
1. Holy Motors του Λεός Καράξ
2. Ο Γιος του Σαούλ του Λάζλο Νέμες
3. Ένας Χωρισμός του Ασγκάρ Φαραντί
4. Η Ζωή της Αντέλ του Αμπντελατίφ Κεσίς
5. Ο Αστακός του Γιώργου Λάνθιμου
6. Αγάπη του Μίκαελ Χάνεκε
7. Attenberg της Αθηνάς-Ραχήλ Τσαγγάρη
8. Το Άλογο του Τορίνο του Μπέλα Ταρ
9. Εγώ, ο Ντάνιελ Μπλέικ του Κεν Λόουτς
10. Δεν Είμαι ο Νέγρος σου του Ραούλ Πεκ
