O «Joker» είναι η τρομακτική αντανάκλαση της εποχής μας

Η γοητεία που ασκεί ο Τζόκερ σε τόσο κόσμο υπήρξε ανέκαθεν προβληματική. Μέσα από τις σελίδες των κόμικς, τις ταινίες και τα βιντεο­παιχνίδια, ένας από τους διασημότερους κακούς στην ιστορία της ποπ κουλτούρας, ο εμβληματικός εχθρός του Μπάτμαν, βρίσκει αμέτρητους θαυμαστές κάνοντας επίδειξη της νοσηρής του φαντασίας. Ο απρόβλεπτος χαρακτήρας που εμπνεύστηκαν οι Μπομπ Κέιν, Μπιλ Φίνγκερ και Τζέρι Ρόμπινσον μπορεί να δημιουργήθηκε για να γίνει η επιτομή του κακού –και τα κατάφερε–, στην πορεία όμως ο μύθος του Τζόκερ γιγαντώθηκε.

Η συμπεριφορά του απέκτησε (α)πολιτικούς συμβολισμούς, ενώ η διαστροφή του κανονικοποιήθηκε φορώντας τον cool μανδύα μιας παρεξηγημένης διάνοιας. Ο αντίπαλος του Σκοτεινού Ιππότη δεν είναι μόνο ένας γελωτοποιός με μακάβριο πλατύ χαμόγελο αλλά κι ένα ελκυστικό άλλοθι για τις ανεκπλήρωτες βίαιες φαντασιώσεις μας. Ακόμη περισσότερο, στην εποχή του ύστερου καπιταλισμού, ο Τζόκερ μετατρέπεται σε ένα μηδενιστικό σύμβολο που ξεπερνά ιδεολογίες, οι οποίες μοιάζουν πλέον παρωχημένες. Γίνεται ένας νιχιλιστής ήρωας που αγνοεί κανόνες και ηθικούς κώδικες, οι οποίοι φτιάχτηκαν ούτως ή άλλως χωρίς να τον λογαριάζουν.

Αυτός είναι ένας από τους πολλούς λόγους που η ταινία του Τοντ Φίλιπς («Hangover», «Σκυλιά του Πολέμου») δεν θα μπορούσε να έχει έρθει σε καλύτερη στιγμή. Σε μια περίοδο που όλο και περισσότεροι άνθρωποι ακολουθούν πολιτικά πρόσωπα που συνειδητά αμφισβητούν την κοινή λογική, δρουν ενστικτωδώς κι επικροτούν τους κοινωνικούς διαχωρισμούς (λέγε με και Ντόναλντ Τραμπ ή Ζαΐρ Μπολσονάρο) ο Φίλιπς τολμά να κοιτάξει κατάματα την άβυσσο για να βρει απαντήσεις.

Ο σκηνοθέτης επιλέγει να φτιάξει από την αρχή μια δική του εκδοχή του Τζόκερ, απροσδόκητα ανθρώπινη, γοητευτικά ζοφερή και γι’ αυτό τρομερά βίαιη, η οποία υιοθετεί μετρημένα στοιχεία από τα πρωτότυπα κόμικς. Το «Joker» είναι μια arthouse σπουδή σε έναν χαρακτήρα που καθρεφτίζει τις πιο σκοτεινές πτυχές του συλλογικού ασυνείδητου, εξίσου συναρπαστικά όσο και ανησυχητικά. Είναι μια ταινία που απηχεί τους κινδύνους του μοντέρνου κόσμου μέσα από μια ρεαλιστική ιστορία, που τρομάζει ακριβώς επειδή είναι τόσο πιστευτή. Συμβάλλει καθοριστικά η ερμηνεία του Γιο­ακίν Φίνιξ, που σπάει καρδιές. Στο τέλος του «Joker» δεν υπάρχουν νικητές παρά μόνο ηττημένοι...

Η μελωδία της δυστυχίας

Όσοι δεν επιθυμούν να γνωρίζουν σημεία-κλειδιά της πλοκής ίσως έπρεπε να παραβλέψουν τις παρακάτω γραμμές. Οι υπόλοιποι ας μάθουν πως στην ταινία του Φίλιπς το κανονικό όνομα του ήρωα είναι Άρθουρ Φλεκ. Πρόκειται για έναν μοναχικό άντρα με ψυχολογικά προβλήματα, ο οποίος συγκατοικεί με τη μητέρα του και πασχίζει να κάνει καριέρα ως stand up κωμικός, ενώ εργάζεται περιστασιακά ως κλόουν. Εξαιτίας της ψυχικής του κατάστασης όμως, ο Φλεκ έχει αναπτύξει μια διαταραχή που του στερεί την πιθανότητα μιας νορμάλ κοινωνικής ζωής. Έτσι κλείνεται ακόμη περισσότερο στον εαυτό του δίχως να βρίσκει διέξοδο στα προβλήματα που συνεχώς διογκώνονται.

Ο Φίλιπς δίνει στον Φλεκ χαρακτηριστικά που αντανακλούν τη σύγχρονη κρίση του μέχρι πρότινος κυρίαρχου αρσενικού προτύπου. Ιδιαίτερα στη Μεγάλη Βρετανία, για παράδειγμα, δεν είναι λίγοι αυτοί που δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στο προφίλ του δυναμικού, αρρενωπού άντρα κι έτσι κατακλύζονται από αίσθημα ανικανότητας και πλήρους αποτυχίας. Πολλοί από αυτούς μάλιστα φτάνουν στο σημείο της αυτοκτονίας με τα σχετικά στατιστικά να σπάνε ρεκόρ φέτος.

Στην περίπτωση του Φλεκ όμως προστίθεται το τραύμα του εξευτελισμού, το οποίο βιώνει όπου κι αν βρεθεί λόγω της εύθραυστης κράσης και των ψυχολογικών αδιεξόδων του. Η οργή και η απελπισία συσσωρεύονται και, μη έχοντας τρόπο να εκφραστούν, εκδηλώνονται ως ένα απροσδόκητο, διαρκές και οδυνηρό γέλιο. Η αντίφαση μεταξύ του πονεμένου χαμόγελου και της τσακισμένης αυτοπεποίθησης του Φλεκ αποτελεί ένα εύστοχο αφηγηματικό εύρημα του Φίλιπς για να υπογραμμίσει τη διαρκή πίεση και απομόνωση στην οποία βρίσκεται, ανήμπορος να επικοινωνήσει ουσιαστικά με κάποιον.

Ο νιχιλισμός ως φετίχ

Προτού φορέσει το προσωπείο του Τζόκερ, λοιπόν, ο Φλεκ υπήρξε αποδέκτης κάθε είδους απόρριψης, με αποτέλεσμα να έχει μια στρεβλή εικόνα του εαυτού του γεμάτη αρνητισμό. «Δεν ήξερα αν υπάρχω» ακούγεται να λέει χαρακτηριστικά στην ταινία, απηχώντας έτσι την απόγνωση που βρίσκεται στη ρίζα της συμπεριφοράς του. Εγκλωβισμένος ανάμεσα σε αυτό που θα έπρεπε να νιώθει (χαρά) κι εκείνο που πραγματικά αισθάνεται (θλίψη), ο χαρακτήρας του Φίνιξ πασχίζει για λίγη οικειότητα και κατανόηση.

Αντίθετα, η πραγματικότητά του συντίθεται από ταπείνωση, περιθωριοποίηση, μοναξιά, σεξουαλική αποστέρηση και θυμό που σιγοβράζει. Γι’ αυτό και απεχθάνεται τους προνομιούχους, οι οποίοι έχουν τα πάντα χωρίς να προσπαθούν. Εκείνους για τους οποίους η ευτυχία είναι εύκολη υπόθεση. Ο Φλεκ αντιλαμβάνεται ότι δεν πρόκειται ποτέ να γίνει λειτουργικός, εξάλλου οι διαδοχικές αναποδιές φροντίζουν να του το υπενθυμίζουν. Έτσι, σαν άλλος «Ταξιτζής», αναγνωρίζει ως υπαίτιο της κατάστασής του την κοινωνία, η οποία τον έφτιαξε με αυτόν τον τρόπο και γι’ αυτό αποφασίζει να την εκδικηθεί.

Μια ακραία εκδοχή της παραπάνω ψυχοσύνθεσης βρίσκει αναφορές στο μισογύνικο ρεύμα των incels, χαρακτηρισμός που προκύπτει από τη φράση «involuntary celibate» (ακούσια εργένης) και αφορά μια αυξανόμενη διαδικτυακή κοινότητα αποξενωμένων λευκών αντρών, οι οποίοι αντιλαμβάνονται τη γυναικεία απόρριψη ως αιτία των προσωπικών τους αποτυχιών. Αυτό που ξεκινάει ως ένα απερίφραστα σεξιστικό «κατηγορώ» καταλήγει σε ένα ιδεολόγημα που απορρίπτει συλλήβδην το κατεστημένο στο όνομα της (αντρικής) ελευθερίας, που μεταφράζεται σε κάνω ό,τι επιθυμώ χωρίς επιπτώσεις.

Σημειώστε εδώ πως οι incels δεν είναι απλώς ένα τεράστιο chatroom για ανταλλαγή σεξιστικών ευφυολογημάτων, αλλά απτή και δυνητικά επικίνδυνη πραγματικότητα, με μια σειρά από δολοφονικές επιθέσεις να έχουν ήδη γίνει στο όνομα της «αντρικής χειραφέτησης» (sic). Εξαιτίας του εμπρηστικού δεύτερου μέρους του «Joker» είναι εύκολο να φανταστεί κάποιος τον γελωτοποιό να γίνεται σύμβολο των incels, εξ ου και οι ανησυχίες στις ΗΠΑ ότι, με αφορμή την κυκλοφορία της ταινίας, ίσως υπάρξουν τέτοιου είδους επιθέσεις σε σινεμά.

Η προσωπικότητα του Φλεκ, βέβαια, είναι πιο σύνθετη από αυτό και δεν περιορίζεται σε μία ανάγνωση. Είναι ενδεικτικό πως το ερωτικό του ενδιαφέρον προς τον χαρακτήρα της Ζάζι Μπιτς μπορεί να μη βρίσκει ανταπόκριση, αλλά εκείνη δεν εμφανίζεται ποτέ ως υπαίτια της ψυχικής του κατάρρευσης. Αντιθέτως, αποτελεί ακόμη ένα δείγμα της ανικανότητας του Φλεκ να διαχωρίσει τη φαντασία από την πραγματικότητα και της διαδεδομένης αντρικής πεποίθησης πως μια γυναίκα αναπόφευκτα έλκεται από εκείνον.

Πάνω σε μια ψυχαναλυτική σκηνή

Ιδιαίτερη σημασία στην ταινία έχει η απεικόνιση του Γιοακίν Φίνιξ ως stand up κωμικού. Ο χαρακτήρας στην προσπάθειά του να βρει επιβεβαίωση, να νιώσει για πρώτη φορά στη ζωή του αποδεκτός, επιλέγει το μέσο έκφρασης που ικανοποιεί το μείζον απωθημένο του. Δηλαδή να αποδείξει την αξία των πεποιθήσεών του όντας εκτεθειμένος και απολαμβάνοντας την αμέριστη προσοχή όλων. Όταν όμως η κωμωδία εξελίσσεται σε πεδίο εξευτελισμού, το θέαμα που αποφασίζει να προσφέρει ο Τζόκερ δεν είναι καθόλου αστείο.

Το δολοφονικό σερί του γίνεται μέρος μιας μεγαλύτερης παράστασης που σοκάρει ένα μαζικό πια κοινό, το οποίο ακολούθως ξυπνάει από το λήθαργο της απάθειας και διψά για αίμα. Το κρεσέντο της μανίας του Τζόκερ στοχοποιεί τον χαρακτήρα του Ρόμπερτ ντε Νίρο, ακόμη ενός σκορσεζικού ήρωα στην ταινία του Φίλιπς, βγαλμένου αυτήν τη φορά κατευθείαν από τον «Βασιλιά της Κωμωδίας». Ο εμβληματικός ηθοποιός ενσαρκώνει μια πατρική φιγούρα για τον Φλεκ, έναν διάσημο κωμικό τηλεοπτικό παρουσιαστή, ο οποίος αποτελεί για εκείνον την ύστατη ευκαιρία να εξακριβώσει αν έχει κάποια αξία. Όμως ούτε αυτός θα του δώσει την προσοχή που έχει ανάγκη, κι έτσι ο Τζόκερ θα ξεσπάσει με όλη του την οργή.

Χάρτινο τσίρκο

Το τέλος της ταινίας είναι δικαιολογημένα εκείνο που πυροδοτεί τις περισσότερες συζητήσεις κι ενστάσεις, καθώς μοιάζει να αποθεώνει την κυριαρχία του χάους σε έναν κόσμο που καταρρέει, την ίδια στιγμή που ο μηδενιστής Τζόκερ ηρωοποιείται. Στ’ αλήθεια όμως η κατακλείδα της ταινίας ανατριχιάζει, καθώς δυσκολευόμαστε να φανταστούμε μια εναλλακτική σε αυτήν τη δυστοπία. Όπως θα έλεγε ο Σλάβοϊ Ζίζεκ: «Είναι ευκολότερο να φανταστούμε το τέλος του κόσμου παρά το τέλος του καπιταλισμού».

Ο Φίλιπς όμως δεν παραλείπει να (υπο)δείξει στους θεατές τις πιθανές εναλλακτικές που θα μπορούσαν να έχουν αλλάξει τη ροή των πραγμάτων: πιθανότατα ο Φλεκ δεν θα αλλοτριωνόταν τόσο αν υπήρχε σωστή δημόσια ψυχολογική υποστήριξη ή δεν θα δολοφονούσε με τέτοια άνεση αν η πρόσβαση σε ένα όπλο δεν ήταν τόσο εύκολη. Έτσι, καλώς ή κακώς, το «Joker» είναι η ταινία του σήμερα και ο Φλεκ η αποτύπωση των χειρότερων παρορμήσεών μας. Από εμάς εξαρτάται ωστόσο αν η ιστορία του θα γίνει πραγματικότητα.

Who’s your Joker?

Τζακ Νίκολσον

Ο πρώτος ηθοποιός που ισορρόπησε την κωμική με τη βλοσυρή φύση του μασκαρεμένου villain στον «Μπάτμαν» του Τιμ Μπάρτον. Χάρισε στο χαρακτήρα απρόσμενο βάθος και μια ελκυστικά περίπλοκη ψυχοσύνθεση, που έθεσε τα στάνταρ για τις μετέπειτα ενσαρκώσεις του.

Χιθ Λέτζερ

Το τραγικό τέλος του ηθοποιού και το Όσκαρ που απέσπασε μετά θάνατον μεγιστοποίησαν τον αντίκτυπο της ερμηνείας του στον «Σκοτεινό Ιππότη», η οποία θεμελίωσε την εικόνα του Τζόκερ ως ενός βαθιά διαταραγμένου, ίσως και παρεξηγημένου κακού.

Τζάρεντ Λέτο

Με διαφορά η πιο καρτουνίστικη κι επιφανειακή ερμηνεία του Τζόκερ. Ο οσκαρικός ηθοποιός μπορεί να την αντιμετώπισε με σοβαρότητα, το αποτέλεσμα όμως τον αδικεί, καθώς στην «Ομάδα Αυτοκτονίας» η διαστροφή του ήρωα ωραιοποιείται αχρείαστα.