Τα σκαμμένα μάτια και το μόνιμο ελαφρύ μειδίαμα του Βέρνερ Χέρτζογκ ήταν δυσδιάκριτα από τη θέση μου στην κατάμεστη -παρά τη δυνατή ξαφνική ανοιξιάτικη μπόρα- κεντρική σκηνή της Στέγης Ωνάση (15/4), εκεί όπου απέναντι στον συνομιλητή και φίλο του Πολ Χολντενγκρέιμπερ (εκτελεστικός διευθυντής του Ιδρύματος Ωνάση στο Λος Άντζελες και ιδρυτής της σειράς «Live from the NYPL» στη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης) συζήτησαν για δυόμιση ώρες επί παντός επιστητού.
Σε μια κουβέντα που ξεκίνησε από τη συμβολική σημασία των φυσικών τοπίων και τη χρήση τους στις ταινίες του Χέρτζογκ, μέχρι την ύπαρξη ζωής σε άλλους πλανήτες και την αποκήρυξη της ψυχανάλυσης ως μια απάτη που μοιάζει με την Ιερά Εξέταση, ο σκηνοθέτης τίμησε το αθηναϊκό κοινό με την παγκόσμια πρώτη προβολή ενός αποσπάσματος από το νέο του ντοκιμαντέρ με τίτλο «Nomad: In the Footsteps of Bruce Chatwin». Στην ταινία ο Χέρτζογκ ακολουθεί τα βήματα του καλού του φίλου και διάσημου ταξιδιώτη Μπρους Τσάτγουϊν, τριάντα χρόνια μετά το θάνατό του, με το σκηνοθέτη να παίρνει στην πλάτη τη σάκα του Τσάτγουιν με την οποία είχε διανύσει 10.000 χιλιόμετρα σε όλο τον κόσμο. Ο ίδιος ο Χέρτζογκ μας εκμυστηρεύτηκε πως απεχθάνεται τη χρήση της λέξης «περπατάω», και προτιμά τη φράση «ταξιδεύω με τα πόδια», που αντιπροσωπεύει τη στάση ζωής που έχει υιοθετήσει.
Εάν σας ακούγεται υπερφίαλος ο παραπάνω ισχυρισμός αναθεωρείστε, μιας και ο Χέρτζογκ τον έχει κάνει ουκ ολίγες φορές πράξη, με αποκορύφωμα την ιστορία που μας αφηγήθηκε από το 1974. Τότε σε μια κίνηση πίστης, διένυσε επί τρεις μήνες «ταξιδεύοντας με τα πόδια» την απόσταση από το Μόναχο έως το Παρίσι, για να επισκεφθεί τη βαριά άρρωστη φίλη και μέντορα κριτικό κινηματογράφου Λότε Άισνερ. Θέλησε όμως να υπερτονίσει τη διάφορα ανάμεσα στο ουσιαστικό, πνευματικό, ταξίδι και τον καταναλωτικό τουρισμό τον οποίο ταύτισε με την αμαρτία.
Εξάλλου τα ταξίδια για τον Χέρτζογκ ξεκίνησαν νωρίς, με ένα από τα καθοριστικότερα να έχουν γίνει στην Ελλάδα, και συγκεκριμένα στην Κρήτη. Στην ίσως πιο αποκαλυπτική ενότητα της συζήτησης, ο Χέρτζογκ μίλησε λεπτομερώς για την πρωτοφανή εμπειρία της πρώτης του επίσκεψης στο νησί, σε ηλικία 16 ετών στα '60s, όταν ταξιδεύοντας με γαϊδουράκι βρέθηκε ξαφνικά σε μια τοποθεσία με 10.000 ανεμόμυλους στο Λασίθι. «Νόμιζα πως έχω τρελαθεί» δήλωσε χαρακτηριστικά, «το μέρος έμοιαζε με μανιασμένα λουλούδια και πίστευα πως έχω παραισθήσεις». Η επίδραση αυτής της εμπειρίας ήταν τόσο σφοδρή που στην πρώτη του μεγάλου μήκους ταινία, «Σημάδια Ζωής» (1968), υπάρχει μια σχεδόν ίδια σκηνή με τον πρωταγωνιστή να τρελαίνεται τη στιγμή που αντικρίζει ένα λιβάδι ανεμόμυλων.
Εκτός από το Λασίθι, ο Χέρτζογκ μοιράστηκε με το κοινό μια γλυκιά ιστορία που έζησε στο Ρέθυμνο, και η οποία κατέληξε στην επηρεασμένη από τον αρχαιολόγο παππού του μικρού μήκους «Last Words» («Letzte Worte», 1968). Ο Ρούντολφ Χέρτζογκ υπήρξε αρχαιολόγος, υπεύθυνος μεταξύ άλλων για την ανασκαφή του Ασκληπιείου στην Κω. Προς το τέλος της ζωής του υπέστη ανία, γεγονός που οδήγησε τον εγγονό Χέρτζογκ να εξερευνήσει στη μικρού μήκους τη σημασία της επανάληψης φράσεων ως μνημονικό κώδικα. Έτσι, στην ταινία παρακολουθούμε κατοίκους του Ρεθύμνου, εκ των οποίων αστυνομικών και λυράρηδων (που χαρακτήρισε ως «τελευταίους τροβαδούρους»), να επαναλαμβάνουν φαινομενικά ασυνάρτητες ατάκες. «Είναι η μοναδική ταινία που γύρισα στα ελληνικά και την αγαπώ ιδιαίτερα, γιατί εκείνη την εποχή δεν είχε γυριστεί καμία άλλη σαν κι αυτή. Ο διευθυντής φωτογραφίας μου τότε μού είχε πει πως τα κάνω όλα λάθος, αλλά εγώ για αυτόν ακριβώς το λόγο την αναπολώ με αγάπη. Αντιλαμβανόμουν τον εαυτό μου ως έναν εφευρέτη του κινηματογράφου», μας είπε ο Χέρτζογκ, και ποιος θα βρεθεί να του φέρει αντίρρηση;
Το άτυπο κεφάλαιο «Ελλάδα» ολοκληρώθηκε όταν στην οθόνη πίσω από τους ομιλητές εμφανίστηκε η φωτογραφία μιας σελίδας από την «Οδύσσεια» που έχει ο Χέρτζογκ στην κατοχή του. Τότε μας εκμυστηρεύτηκε κάτι πραγματικά εντυπωσιακό: «Τη δεκαετία του '60 μπορούσα αβίαστα να μιλάω ελληνικά σε δακτυλικό εξάμετρο. Είμαι αυτοδίδακτος, αλλά με γοήτευαν οι τραγωδίες και τα ομηρικά έπη. Ακόμα και σήμερα αν τύχει να διαβάσω κάποιο από αυτά, προσπαθώ να θυμηθώ τη μετάφραση χωρίς βοήθεια». Προτού προλάβει οποιοσδήποτε φοιτητής Φιλολογίας να κρυφτεί από ντροπή, ο Χέρτζογκ έκανε επίδειξη των ελληνικών του, όταν στο σχόλιο του Χολντενγκρέιμπερ πως η άφιξή του ευθύνεται για τον άστατο αθηναϊκό καιρό, εκείνος απάντησε: «ο καλός καπετάνιος, στη φουρτούνα φαίνεται».
Μετά από ένα γεμάτο απόγευμα ακούγοντας εξ αποστάσεως τον Χέρτζογκ, μαζί με επιλεγμένους δημοσιογράφους είχα την ευκαιρία να για ένα σπάνιο τετ-α-τετ με εκείνον την αμέσως επόμενη μέρα, στην εντυπωσιακή Ωνάσειο Βιβλιοθήκη. Τρομερά ευγενικός και απρόσμενα προσβάσιμος, ο Χέρτζογκ συνοδευόμενος από τον Χολντενγκρέιμπερ, μας πρόσφερε κάτι παραπάνω από μια ώρα αξέχαστης κουβέντας, και αυτά είναι τα καλύτερα στιγμιότυπά της…
Στη συζήτηση στη Στέγη Ωνάση έγινε ακόμα πιο ξεκάθαρο πόσο τολμηρές και αυθεντικές είναι οι ταινίες σας, ενώ εσείς ο ίδιος αποζητάτε με πείσμα νέες προκλήσεις και περιπέτειες. Πιστεύετε έχει εκλείψει σήμερα αυτή η τάση στο σινεμά;
Όχι ιδιαίτερα, γιατί κάθε φορά που πιάνεις τον εαυτό σου να παραπονιέται πως τίποτα καινούριο δεν κυκλοφορεί πια, εμφανίζονται από το πουθενά πέντε φρέσκες πρωτότυπες ταινίες. Προσωπικά έχω συχνά ευχάριστες εκπλήξεις τέτοιου είδους. Σήμερα είναι πολύ πιο εύκολο να κάνει κάποιος σινεμά γιατί δε χρησιμοποιείται το σελουλόιντ, όπως συνέβαινε όταν έκανα εγώ τα πρώτα μου βήματα. Η διαδικασία δεν είναι πια αργή και ακριβή. Έχουν ήδη γυριστεί ταινίες ακόμα και με κινητά, οι οποίες προβλήθηκαν κανονικά στους κινηματογράφους. Αυτήν την περίοδο ολοκλήρωσα μια νέα ταινία στην Ιαπωνία, και κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων με κινηματογράφησα με μια μικροσκοπική ψηφιακή κάμερα, η οποία παρά το μέγεθός της είχε αψεγάδιαστη εικόνα και επαγγελματικό ήχο. Είναι τόσο διακριτική που, για παράδειγμα, όταν την είχα μαζί μου σε ένα εστιατόριο κανείς δεν κατάλαβε ότι τη χρησιμοποιούσα. Για αυτό το λόγο βρίσκω απαράδεκτο όταν οι νέοι κινηματογραφιστές παραπονιούνται ασταμάτητα για τις δυσκολίες του σινεμά. Πρέπει να κάνουμε ταινίες πάση θυσία.
Οι ταινίες σας κυριαρχούνται από σφοδρά συναισθήματα, συνήθως οργή ή ένταση πολλών ειδών. Όμως πίσω από κάθε σας πλάνο, κινητοποιός δύναμη είναι η αγάπη, και δε μιλάτε συχνά για αυτήν…
Η αγάπη μοιάζει με ένα ευαίσθητο λουλούδι, σαν την ορχιδέα. Χρειάζεται συνεχή φροντίδα και συντήρηση, μου πήρε πολύ καιρό να το συνειδητοποιήσω αυτό. Έκανα αρκετά λάθη και έζησα πολλές ήττες για να φτάσω σε αυτό το συμπέρασμα. Πάντως είμαι πάρα πολύ τυχερός γιατί έχω ευλογηθεί με μια σχέση που κρατά 24 χρόνια, 8 μήνες και 11 ημέρες, και η οποία μοιάζει με ένα διαρκή μήνα του μέλιτος. Δε συμβαίνει συχνά αυτό, και μπορεί να διαλυθεί ανά πάσα στιγμή. Για αυτό πρέπει να προσέχεις και να νοιάζεσαι καθημερινά το ταίρι σου.
Ποια θεωρείτε ως πιο προσωπική σας ταινία;
Όλες! Δεν πιστεύω ότι θα μπορούσα να ξεχωρίσω εύκολα κάποια. Αντί να σου πω συγκεκριμένους τίτλους θα σε παρέπεμπα στα βιβλία μου «Conquest of the Useless» και «Of Walking in Ice». Είναι ίσως πιο κοντά στην ουσία από ότι οι ταινίες, και συχνά τα παρομοιάζω με τους unplugged δίσκους ροκ συγκροτημάτων. Επίσης, πιστεύω ειλικρινά ότι τα βιβλία θα «ζήσουν» περισσότερο από τις ταινίες μου.
Σας απασχολούν καθόλου όσα συμβαίνουν τελευταία στην πολιτική αρένα της Ευρώπης;
Αυτό που πιστεύω είναι ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση θα γίνει πιο νηφάλια στις κινήσεις της και ότι αργά ή γρήγορα η Μ. Βρετανία θα την εγκαταλείψει. Η εξάπλωση της Ε. Ε. έγινε πολύ γρήγορα και σε πολύ μεγάλη κλίμακα. Αυτό όμως δεν αναιρεί το γεγονός πως πρόκειται για τη σημαντικότερη προσπάθεια ειρηνικής συνεργασίας στην ιστορία της ανθρωπότητας. Δεν πρέπει να το παραβλέπουμε αυτό.
Τι σημαίνει για εσάς η πνευματικότητα;
Θα πρέπει να προσέξω πολύ πώς θα απαντήσω εδώ, η πνευματικότητα είναι μια έννοια που θα άγγιζα μονάχα με πένσα. Περισσεύουν αυτοί που υποστηρίζουν πως είναι «πνευματικοί», κάνουν διαλογισμό, γιόγκα κ.λπ. Είμαι ενάντια σε αυτού του είδους την παραστατική πνευματικότητα. Από την άλλη, φυσικά και υπάρχει στον κόσμο, χρειάζεται τρομερή προσοχή όμως στο πώς θα την ερμηνεύσεις.
Εάν αναλογιστούμε τις αλλεπάλληλες καταστροφές που βιώνει το φυσικό περιβάλλον, πόση πίστη σας έχει μείνει στην ανθρωπότητα;
Συνηθίζω να λέω πως διατηρώ ακλόνητη την περιέργεια για και την εμπιστοσύνη μου στο ανθρώπινο είδος, εις βάρος της καλύτερης κρίσης μου. Δεν έχω αποκαρδιωθεί ποτέ, πιστεύω στη δύναμη της ύπαρξης. Όσον αφορά εμένα, κάνω κάτι ουσιώδες με τη ζωή μου, αντιλαμβάνομαι τον εαυτό μου ως ένα στρατιώτη, όχι καλλιτέχνη. Γιατί εξακολουθώ να υποστηρίζω μια φιλοσοφία ζωής με κουράγιο, εμπιστοσύνη και αφοσίωση την οποία φαίνεται όλοι οι υπόλοιποι έχουν εγκαταλείψει. Όσο αναπνέω θα έρχομαι αντιμέτωπος με ό,τι βρεθεί στο διάβα μου.
