Ο Γιάγκος Αντίοχος ξαναβλέπει το «Νευρικό Εραστή» και γράφει ένα ερωτικό γράμμα σε μια από τις καλύτερες κωμωδίες όλων των εποχών.
Το «Annie Hall» ήταν η έβδομη ταινία του Γούντι Άλεν και αυτή που σημάδεψε όσο καμία άλλη την καριέρα του –όχι μόνον για τη… σουρεαλιστική ελληνική μετάφραση του τίτλου σε «Νευρικό Εραστή». Μετά από μια σειρά από ευφυή φιλμ φαρσικού χαρακτήρα, όπου ο πολυτάλαντος δημιουργός είχε αποδείξει ότι αποτελεί έναν από τους ανθρώπους με το μεγαλύτερο IQ –τουλάχιστον- στην αμερικανική ήπειρο, είχε έρθει η στιγμή για να αποδείξει και την κινηματογραφική βιρτουοζιτέ του. Ο «Νευρικός Εραστής» αποτέλεσε για τον Γούντι Άλεν ένα ποιοτικό άλμα σε κάτι κινηματογραφικά μεγαλύτερο και πιο βαθύ. Ήταν η ταινία που χάρισε στον Αμερικανό δημιουργό τον μεγαλύτερο οσκαρικό του θρίαμβο.
Στις 3 Απριλίου του 1978 το φιλμ κέρδισε από ένα αγαλματίδιο στις τέσσερις από τις πέντε κατηγορίες που ήταν υποψήφια και πιο συγκεκριμένα σε αυτές της Καλύτερης Ταινίας, Σκηνοθεσίας, Σεναρίου και Α' Γυναικείου Ρόλου. Ο Γούντι Άλεν, βέβαια, δεν ταξίδεψε στο Λος Άντζελες, αφού δεν ήθελε να ματαιώσει την καθιερωμένη του εβδομαδιαία συναυλία στη Νέα Υόρκη για να παραλάβει τα βραβεία Σκηνοθεσίας και Σεναρίου. Εντάξει, είναι λογικό αν το σκεφτείς καλά. Δεν υπάρχει κάτι χειρότερο για έναν νευρωτικό Νεοϋορκέζο από να του αλλάξεις τις συνήθειές του. Κάπως έτσι, ο Γούντι Άλεν έφτασε αισίως τα 85, γυρίζοντας ακόμη και σήμερα μια ταινία κάθε χρονιά (είπαμε οι νευρώσεις είναι νευρώσεις). Γιατί, όμως, ο «Νευρικός Εραστής» αποτελεί το φιλμ που άλλαξε την αμερικανική κωμωδία, μια ταινία-σταθμός στην παγκόσμια κινηματογραφία;
Ο σπουδαίος Αμερικανός κριτικός Ρότζερ Έμπερτ χαρακτήρισε την ταινία ως το κύκνειο άσμα της χρυσής εποχής για το αμερικανικό σινεμά των 70s. Και είχε απόλυτο δίκιο. Μετά τη θυελλώδη επίδραση των κινημάτων του 1968 που άλλαξαν το ρου της ιστορίας, με τη Δύση να περνά βίαια από τη νεωτερικότητα στη μετανεωτερικότητα, ο κινηματογράφος -ένα μέσο που έχει άμεση σύνδεση με την πολιτισμική/κοινωνική πραγματικότητα κάθε εποχής- δεν μπορούσε παρά να αλλάξει. Το τραύμα του Πολέμου του Βιετνάμ και το σκάνδαλο του Γουότεργκεϊτ (1972), ένα σημείο κλειδί για την αμερικανική συλλογική ψυχοσύνθεση όπου ο πολίτης των Η.Π.Α. χάνει την αμέριστη εμπιστοσύνη του απέναντι στο κράτος, αποτελούν θρυαλλίδες εξελίξεων. Σε όλα τα επίπεδα, και δη στα καλλιτεχνικά, τα πράγματα εξελίσσονται με μεγάλη ταχύτητα.
Το σινεμά αρχίζει να ξεφεύγει από τις αυστηρές εμπορικές επιταγές των στούντιο και ο σκηνοθέτης να μετατρέπεται πλέον σε δημιουργό (auteur) έχοντας λόγο στο τελικό μοντάζ της ταινίας. Σε αυτό έπαιξε ρόλο φυσικά η επαφή των Αμερικανών σκηνοθετών με το ακμαίο ευρωπαϊκό σινεμά και με σπουδαίους δημιουργούς όπως ο Γκοντάρ, ο Αντονιόνι, ο Φελίνι, ο Μπέργκμαν (δεν είναι τυχαίο ότι το πρωταγωνιστικό ζευγάρι περιμένει στην ουρά για να δει το «Πρόσωπο με Πρόσωπο» σε μια νεοϋορκέζικη αίθουσα) και πολλούς άλλους. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα η δεκαετία του 1970 να αποτελεί την πιο παραγωγική καλλιτεχνικά περίοδο για το αμερικανικό σινεμά ως σήμερα, με έργα-ορόσημα όπως ο «Νονός», ο «Ταξιτζής», το «Όλοι οι Άνθρωποι του Προέδρου», το «Αποκάλυψη Τώρα» και πολλά άλλα.
Για να κατανοήσουμε το φαινόμενο «Νευρικός Εραστής» θα πρέπει να τον εντάξουμε μέσα στο γενικότερο κινηματογραφικό πλαίσιο της εποχής. Πρώτα από όλα για να κατανοήσουμε το μέγεθος των κινηματογραφικών καινοτομιών που παρουσίασε στο αμερικανικό κοινό, το οποίο δεν ήταν συνηθισμένο σε τέτοιου είδους πρακτικές. Απόλυτα επηρεασμένος από το σινεμά του Ζαν Λικ Γκοντάρ, ο Γούντι Άλεν χρησιμοποιεί μια παραληρηματική μη γραμμική αφήγηση, η οποία αντανακλά τη σύγχυση που βρίσκεται ο ήρωας. Μια ατόφια νευρωτική φιγούρα που προσπαθεί να ξεφύγει από τις ανασφάλειες που τον διατρέχουν. Αλλά δεν σταματούν μόνον εκεί οι νεωτερισμοί του.
Ο ήρωας απευθύνεται στην κάμερα/θεατή «σπάζοντας τον τέταρτο τοίχο» και όταν χρειαστεί ο Γούντι Άλεν επιστρατεύει ακόμη και τον Μάρσαλ Μακλούαν -εμφανίζεται ο ίδιος στην ταινία- για να αποδείξει ότι οι ακαδημαϊκές ερμηνείες των θεωριών του τις περισσότερες φορές δεν αντανακλούν το πραγματικό σκεπτικό του (εξάλλου κάθε ερμηνεία δεν είναι και μια μικρή ή μεγάλη απόκλιση από την όποια «αυθεντικότητα»;) Προσθέστε σε αυτά τα split screen με την παράλληλη δράση, τους υπότιτλους στη συζήτηση των δυο πρωταγωνιστών που «μεταφράζουν» την πραγματική τους σκέψη, αλλά κυρίως την επίσκεψη των τριών ηρώων στο πάρτι επιστροφής του αδελφού του Άλβι από τον πόλεμο. Εκεί γίνεται μια αποκαλυπτική «ανοιχτή συνομιλία» των πρωταγωνιστών με το «ζωντανό» παρελθόν του ήρωα και το περίγυρό του. Επιπλέον, η έξοδος/διαχωρισμός της ψυχής της Άνι από το σώμα της την ώρα που κάνει σεξ είναι μια από τις σπουδαιότερες στιγμές στη γουντιαλενική φιλμογραφία.
Αν θέλουμε να αποκρυπτογραφήσουμε το καλλιτεχνικό DNA του αριστουργήματος «Νευρικός Εραστής» του Γούντι Άλεν θα πρέπει να ταξιδέψουμε στο παρελθόν της αμερικανικής κωμωδίας και πιο συγκεκριμένα στο προπολεμικό σινεμά των αδελφών Μαρξ. Και αυτό όχι μόνο γιατί αναφέρεται στην ταινία η ασύλληπτη ατάκα του Γκράουτσο «Δεν θα ήθελα να ήμουν μέλος σε ένα κλαμπ που έχει μέλη σαν και εμένα», αλλά γιατί κυρίως, όπως έλεγε ο Βασίλης Ραφαηλίδης, «ο Γούντι Άλεν είναι ο μόνος κληρονόμος της κωμικής κληρονομιάς τους». Αυτό συμβαίνει γιατί ο Αμερικανός δημιουργός -όπως και οι Μαρξ- αποστρέφεται το γκαγκ, δηλαδή το κωμικό οπτικό/σωματικό εύρημα, για δώσει το βάρος στο λόγο και στο Λόγο.
Από τη μία ο χειμαρρώδης του λόγος/αφήγηση φανερώνει όλες του τις ανασφάλειες, τις νευρώσεις και τα στοιχεία του χαρακτήρα του - όπως ακριβώς γίνεται στη ψυχανάλυση. Από την άλλη, χρησιμοποιώντας δεκάδες αναφορές σε ποιητές, φιλόσοφους, συγγραφείς παρουσιάζει τις παραδοξότητες που Ορθολογισμού. Της επικράτησης δηλαδή του πολιτισμού και του ορθού λόγου πάνω στο σκοτεινό πεδίο των ανθρώπινων ενστίκτων. Ο εξορθολογισμός των νευρώσεων, των ενδόμυχων φόβων και ανασφαλειών αποκτά στο γουντιαλενικό έργο μια έντονη σαρκαστική διάσταση που έχει να κάνει με το φθαρτό της ανθρώπινης ύπαρξης.
Βέβαια, στον «Νευρικό Εραστή» βασίζονται σε μια αυτοβιογραφική γραφή. Ο Γούντι Άλεν και ο ήρωάς του Άλβι έχουν πάρα πολλούς κοινούς τόπους, όπως για παράδειγμα η εβραϊκή καταγωγή του Άλεν, η νεοϋορκέζικη μενταλιτέ του, ακόμη και ο πρώην δεσμός του με την Ντάιαν Κίτον (Χολ). Για τον Γούντι υπάρχει μια βαθιά διαλεκτική σχέση μεταξύ του δημιουργού και του έργου του, μια καλλιτεχνική «κατάρα», η οποία τονίζει με κάθε τρόπο ότι δεν μπορεί να διαχωρίσεις τον άνθρωπο από το δημιούργημά του. Ο Γούντι βλέπει και ερμηνεύει τα παράδοξα του περιβάλλοντος του μέσα από τον εαυτό του, «στοχεύει τους άλλους εξ αντανακλάσεως» όπως αναφέρει ο Βασίλης Ραφαηλίδης. Οι δυο Αμερικές (ο μητροπολιτισμός της Νέας Υόρκης απέναντι στον ευδαιμονισμό της Καλιφόρνια), οι δυο αμερικανικές κωμικές παραδόσεις (φτηνή αμερικανιά και ψεύτικα γέλια απέναντι στον εμπνευσμένο χιούμορ των Μαρξ), η ασυμβατότητα και η δυσκολία επικοινωνίας μεταξύ των δυο φύλων είναι ιδωμένα μέσα από την ματιά του Άλεν, έναν από τους πιο έξυπνους ανθρώπους που έβγαλε ποτέ η χώρα αυτή...
