Η προσπάθειά μας να εντοπίσουμε νέους κινηματογραφικούς ήρωες τον 21ο αιώνα έχει εντατικοποιηθεί απίστευτα. Από τη μία η ένδεια του εμπορικού σινεμά που συνεχίζει να κοιτάζει το ταμείο και όχι την οθόνη και από την άλλη η φρενίτιδα των αδηφάγων social media –τα οποία πρέπει να ταΐζεις ασταμάτητα για να μείνεις ζωντανός στο (μετα)μοντέρνο μιντιακό παιχνίδι– δεν σε αφήνουν να έχεις καθαρό μυαλό και σωστή κρίση. Στο σπριντ της ψηφιακής δημοσιότητας το ζήτημα είναι να είσαι εκεί και πρώτος, άσχετα με το τι λες και αν αυτό είναι σωστό. Μπορεί κάποιος να αναρωτηθεί: «Και γιατί μας τα λες όλα αυτά σε ένα θέμα που αφορά τον Νόλαν και το νέο του ιστορικό έπος;» Η απάντηση είναι απλή: διότι σε αντίθεση με τα σημεία των καιρών ο Κρίστοφερ Νόλαν δεν είναι ένα εφήμερο όνομα ή μια υπερτιμημένη κινηματογραφική μονάδα. Αποτελεί έναν αυθεντικό οραματιστή και πρωτοπόρο της 7ης τέχνης, ο οποίος έχει το ιδιαίτερο γνώρισμα να μιλάει στο συλλογικό ψυχισμό του κοινού όπως λίγοι στη σύγχρονη κινηματογραφική ιστορία.
Στο μυαλό του Νόλαν...
Η αδιαμφισβήτητη εικαστική δεξιοτεχνία του Βρετανού σκηνοθέτη θα μπορούσε να οδηγήσει κάποιον στο εύλογο συμπέρασμα ότι έφαγε τα χρόνια του στις κινηματογραφικές σχολές και στα γυρίσματα. Μόνο λίγοι γνωρίζουν ότι ο 47χρονος προτίμησε να σπουδάσει Αγγλική Λογοτεχνία στο University of London. Κάπως έτσι εξηγείται και το ότι η λογοτεχνία αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της δημιουργικής του έμπνευσης. Αυτό φαίνεται ήδη από το πρώτο μεγάλου μήκους φιλμ του «Following» (ένα hommage στο είδος του νουάρ και του pulp μυθιστορήματος), με πρωταγωνιστή έναν συγγραφέα που, στην προσπάθειά του να συγκεντρώσει υλικό για το βιβλίο που γράφει, έρχεται σε ευθεία σύγκρουση με την πραγματικότητα, η οποία τον ισοπεδώνει.
Επιπλέον σε αυτήν την πρώτη –χαμηλού κόστους και ασπρόμαυρη– δουλειά του ο Νόλαν μαρτυρά τις θεματικές, δημιουργικές και τεχνικές εμμονές που τον ακολουθούν μέχρι σήμερα. Πρώτα και κύρια, την απέχθειά για τη γραμμική, ακαδημαϊκή αφήγηση. Ποιος ξέρει; Γι’ αυτό είναι πιθανό να ευθύνεται η αγάπη του για τους συγγραφείς που απελευθέρωσαν τη λογοτεχνία από τα αφηγηματικά της δεσμά, όπως π.χ. ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες. Και μάλλον από εκεί προέρχεται η αποστροφή του Νόλαν για το ρεαλισμό και η παράφορη έλξη του για τον παραισθητικό κόσμο του φανταστικού. Δεν είναι τυχαίο ότι το αγγλικό περιοδικό «Sight and Sound» τον έχει ανακηρύξει εδώ και κάποια χρόνια «ευφυή δεξιοτέχνη της μοντέρνας διαφυγής από την πραγματικότητα». Ο Βρετανός βιρτουόζος δεν έχει σταματήσει τις τελευταίες δύο δεκαετίες να χρησιμοποιεί τη σεναριακή πολυπλοκότητα και τις λαβυρινθώδεις ιστορίες για να οδηγήσει τον θεατή μακριά από τις συμβάσεις, προς τον συναρπαστικό και χαοτικό κόσμο της κινηματογραφικής μαγείας. Πάρτε για παράδειγμα το εξαιρετικό breakthrough του, την ανάστροφη ιστορία εκδίκησης του «Memento» (2000), ένα αφηγηματικό κομψοτέχνημα που δεν αργεί να συγκροτήσει ένα αυτόνομο αμνησιακό σύμπαν, έναν πρωτότυπο κινηματογραφικό εγκιβωτισμό που ξεπερνά με ευκολία τα όρια μιας βιωμένης πραγματικότητας.
Ακόμη και το φιλόδοξο, αλλά μερικώς αποτυχημένο «Prestige» (2006) είναι ένας ύμνος στην παραίσθηση, την αδάμαστη ανάγκη μας να ξεφύγουμε από το τετριμμένο. Αν σκεφτεί κάποιος ότι το νουάρ στοιχείο που υιοθέτησε ο Νόλαν στην αρχή της καριέρας του συνοδεύτηκε από ήρωες που υποκύπτουν στην ασυγκράτητη δύναμη του ασυνειδήτου και των ενστίκτων, στην παραισθησιογόνα επίδραση της «Αϋπνίας» (2002) τους έφεραν σε επαφή με την προ-πολιτισμένη φύση τους. Η εμμονή του οραματιστή Βρετανού με το φαντασιακό και η φανατική δυσπιστία του για την πνευματική εξέλιξη του ανθρώπινου είδους υπήρξαν οι δύο παράλληλες δημιουργικές ράγες πάνω στις οποίες τοποθέτησε την ύστερη φιλμογραφία του. Η υπερηρωική τριλογία «Σκοτεινός Ιππότης», με έναν ζοφερό και αμοραλιστή Μπάτμαν να πρωταγωνιστεί, εκτός από αξεπέραστη εμπορική επιτυχία, υπήρξε και η πλέον ξεκάθαρη δήλωση της συντηρητικής νολανικής ιδεολογίας, που θέλει τους ανθρώπους να είναι επικίνδυνα ευάλωτοι στο λαϊκισμό και στη μαζική εξαπάτηση (εξαιτίας του χαμηλότατου επιπέδου κρίσης τους, φυσικά) και να έχουν ανάγκη από εμπνευσμένους πολιτικούς, εκατομμυριούχους, αστυνομικούς, εν ολίγοις ηγέτες, που θα τους κατευθύνουν στην ευημερία. Ειδικότερα στο «Ο Σκοτεινός Ιππότης: Η Επιστροφή» (2012) οι αρνητικές αναφορές του ίδιου όσο και τους συν-σεναριογράφου αδερφού του Τζόναθαν στο κίνημα Occupy Wall Street ήταν κάτι παραπάνω από σαφείς.
Βέβαια, στα καθαρά προσωπικά του projects οι πολιτικοί τόνοι πέφτουν κι επικρατούν στο τέλος οι υπέρμετρες φιλοδοξίες του, οι οποίες τον τύφλωσαν αρκετές φορές. Και αυτό γιατί τόσο στο «Inception» (2010) όσο και στο «Interstellar» (2014) κύριος στόχος ήταν η οπτική εξτραβαγκάντζα, με τα όποια ηθικά διδάγματα και νουθεσίες να στέλνονται συστημένα είτε σε τριτο-τέταρτο επίπεδο είτε σε παράλληλες πραγματικότητες. Μπορεί τα δύο έπη του Κρίστοφερ Νόλαν να ήταν απαλλαγμένα από τους εμπορικούς περιορισμούς των μεγάλων στούντιο, αλλά δεν συνέβη το ίδιο και με τις υπερβολικές φιλοδοξίες που τα συνόδευαν.
Οι (υπερ)περίπλοκες ιστορίες που αντέβαιναν στην κοινή αντίληψη των πραγμάτων είχαν μιαν ακαταμάχητη εικαστική γοητεία μεν, διακατέχονταν δε από μια διάχυτη ψυχρότητα, αποστασιοποιημένους χαρακτήρες κι εκλαϊκευμένες επιστημονικές γνώσεις που ταίριαζαν περισσότερο σε... γυμνασιακό λυσάρι. Γι’ αυτό και αυτές οι προσπάθειες του απέφεραν μια στρατιά από πιστούς φαν, δεν όμως κατάφεραν σε καμία περίπτωση να του αποδώσουν το χαρακτηρισμό «δημιουργός αριστουργημάτων», ο οποίος θα του χάριζε και την οσκαρική αναγνώριση. Βέβαια, τώρα στη «Δουνκέρκη» τα πράγματα διαφέρουν και γι’ αυτό αξίζει να τα δούμε προσεκτικά.
Οικονομία στα αφηγηματικά πυρομαχικά
Υπάρχει κάποιος που δεν ξαφνιάστηκε όταν ο Κρίστοφερ Νόλαν αποφάσισε να μεταφέρει στην οθόνη ένα πραγματικό πολεμικό γεγονός; Αλήθεια, τι δουλειά έχει ο βιρτουόζος του φανταστικού να αναλάβει ένα ιστορικό έπος; Είπαμε από την αρχή ότι πρόκειται για έναν από τους πιο τολμηρούς δημιουργούς των καιρών μας. Αν κάτι μπει στο μυαλό του, δεν θα αργήσει να το μετατρέψει σε κινηματογραφική πραγματικότητα. Οπότε και στη «Δουνκέρκη» ένα ήταν σίγουρο από την αρχή ότι θα συμβεί: ο Βρετανός δημιουργός θα υπερέβαινε τα εσκαμμένα του είδους. Και αυτό επαληθεύτηκε από το αποτέλεσμα. Η επιχείρηση Ντιναμό, δηλαδή το σχέδιο διάσωσης των 400.000 στρατιωτών που εγκλωβίστηκαν τον Μάιο του 1940 στην ομώνυμη γαλλική πόλη, μετατρέπεται στα χέρια του Νόλαν σε έναν περίτεχνο κινηματογραφικό καμβά πάνω στον οποίο θα χαραχτούν προσεκτικά ερωτήματα πάνω στις έννοιες του ηρωισμού, του πατριωτισμού, της επιβίωσης και του πόλεμου.
Ο Νόλαν συνθέτει ένα πρωτότυπο –υπερρεαλιστικό θα μπορούσε να πει κάποιος– ηλιόλουστο σκηνικό, με κάθε μάχη για επιβίωση να αποκτά μια μελαγχολική χορογραφία θανάτου. Η αφήγηση χωρίζεται σε τρία μέρη: αέρας, γη και θάλασσα. Κάπως έτσι τεμαχίζεται η ιστορία και τα κομμάτια της μπλέκονται σε ένα νοηματικό παζλ που δεν ελαττώνει διόλου το σασπένς. Το πιο συναρπαστικό μέρος του φιλμ είναι σίγουρα αυτό που εκτυλίσσεται στον αέρα, όπου η σκηνοθετική δεξιοτεχνία του Νόλαν απογειώνεται μέσα από αερομαχίες που κόβουν την ανάσα. Βέβαια, για τις δημιουργικές ικανότητές του ποτέ δεν αμφιβάλλαμε. Αυτό για το οποίο μπορεί κάποιος να μεμφθεί τον Βρετανό είναι το άγχος του για το μεγαλεπήβολο και το ανυπέρβλητο. Μόνο που στη «Δουνκέρκη» δείχνει κάποια δείγματα ωρίμανσης. Καταρχάς, η διάρκειά της είναι μόνον 106 λεπτά· σαν να λέμε... μικρού μήκους για τα πρότυπα του Νόλαν. Κατά δεύτερον, κάνει επιτέλους οικονομία στα αφηγηματικά του πυρομαχικά και αποφεύγει τις άσκοπες υποπλοκές, τις υπερβολές και τη φλυαρία.
Επίσης οι συνήθως επίπεδοι ήρωές του παίρνουν εδώ σάρκα και οστά. Ο 20χρονος Φιόν Γουάιτχεντ –πραγματική αποκάλυψη ο μικρός– προσφέρει μία από τις πιο ανθρώπινες ερμηνείες που έχουμε δει στη νολανική φιλμογραφία, με τους μπαρουτοκαπνισμένους Μαρκ Ράιλανς, Τομ Χάρντι, Κένεθ Μπράνα και Κίλιαν Μέρφι να προσφέρουν με τη σειρά τους στιβαρότητα στο έπος. Από την άλλη, σε ακόμη μία ταινία του Βρετανού βλέπουμε έναν μανιασμένο, παραδομένο στις παρορμήσεις του όχλο να σώζεται από τον ηρωισμό των λίγων και την πυγμή των ηγετών (τύπου «πού είσαι, ρε Τσόρτσιλ»!). Βέβαια, σύμφωνα αυτά που είπε ο Κρίστοφερ Νόλαν στο «Time» η ταινία μάς θυμίζει ότι «σήμερα η ιδέα της κοινωνικής ευθύνης και του κοινωνικού ηρωισμού είναι ντεμοντέ. Η “Δουνκέρκη” είναι μια πολύ συναισθηματική ιστορία, διότι αντιπροσωπεύει κάτι που έχει χαθεί». Το ζήτημα είναι ποιος θα μας βοηθήσει να βρούμε τα χαμένα κοινωνικά χαρακτηριστικά μας...
Ο Κρίστοφερ Νόλαν σε αριθμούς
4,6 δισ. δολάρια είναι μέχρι στιγμής οι εισπράξεις των δέκα ταινιών του Βρετανού δημιουργού σε όλο τον κόσμο, γεγονός που τον έχει ανακηρύξει στον έκτο πιο εμπορικό σκηνοθέτη όλων των εποχών. Και είναι μόνο 47 χρόνων ακόμη.
250 εκατ. δολάρια στοίχισε ο «Σκοτεινός Ιππότης: Η Επιστροφή», η πιο ακριβή παραγωγή του Νόλαν μέχρι σήμερα. Φανταστείτε ότι η «Δουνκέρκη» έχει… μόλις 100 εκατ. προϋπολογισμό.
20 χρόνια είναι παντρεμένος με την Έμα Τόμας, με την οποία έχουν τέσσερα παιδιά αλλά και την εταιρεία παραγωγής Syncopy.
5 είναι τα αφηγηματικά επίπεδα –συμπεριλαμβανομένης και της πραγματικότητας– του «Inception», της περιπετειώδους κατάδυσης στο βυθό του ασυνειδήτου που έγραψε ο Νόλαν και κέρδισε οσκαρική υποψηφιότητα.
69 λεπτά ήταν η διάρκεια της πρώτης του μεγάλου μήκους ταινίας που είχε τον τίτλο «Following». Το επόμενο πιο σύντομο φιλμ της καριέρας του είναι η 106 λεπτών «Δουνκέρκη».
3 είναι οι οσκαρικές υποψηφιότητές του. Μία για το σενάριο του «Memento» το 2002 και δύο για το «Inception» (παραγωγή, σενάριο) το 2011. Δεν έχει προταθεί ποτέ για Όσκαρ σκηνοθεσίας.
Οι άνθρωποι πίσω από τη «Δουνκέρκη»
Έμα Τόμας
Η γυναίκα του Νόλαν είναι ταυτόχρονα παραγωγός και των δέκα ταινιών του… Πώς θα μπορούσε να λείψει από το ολοκαίνουργιο πολεμικό υπερθέαμα;
Χόιτε βαν Χόιτεμα
Ο Σουηδός στιλίστας διευθυντής φωτογραφίας, μετά το «Interstellar», επιβιβάζεται ξανά σε ένα νολανικό έπος… Και το αποτέλεσμα είναι πραγματικά εντυπωσιακό.
Νέιθαν Κρόλεϊ
Σταθερός συνεργάτης του από την «Αϋπνία» και υποψήφιος για 3 Όσκαρ, ο Λονδρέζος σκηνογράφος εικονοποιεί με εντυπωσιακό τρόπο την εκκένωση της Δουνκέρκης.
Χανς Ζίμερ
Ο Γερμανός οσκαρικός συνθέτης ντύνει με εύστοχο συμφωνικό μινιμαλισμό το πολεμικό έπος, αποτελώντας και πάλι υπερπολύτιμο μελωδικό σύμμαχο για τον Νόλαν.
